Kinatibuk-ang Komperensiya
Mga Kasingkasing Nabugkos diha sa Pagkamatarong ug Pagkahiusa
Oktubre 2020 nga kinatibuk-ang komperensya


Mga Kasingkasing Nabugkos diha sa Pagkamatarong ug Pagkahiusa

Niining importante nga panahon sa ika-200 nga tuig sa atong kasaysayan sa Simbahan, atong ipasalig ang atong mga kaugalingon nga magpuyo nga matarong ug mahimong magkahiusa nga wala pa mahitabo sukad.

Ang pagkamatarong ug pagkahiusa labihan ka importante. 1 Kon ang mga tawo maghigugma sa Dios sa ilang tibuok kasingkasing ug matarong nga maningkamot nga mahimong sama Kaniya, adunay minos nga panagbangi ug panagbingkil sa katilingban. Adunay dugang nga pagkahiusa. Ganahan ko sa usa ka tinuod nga istorya nga nagpakita niini.

Isip usa ka batan-ong lalaki nga dili sa atong tinuohan, si Heneral Thomas L. Kane mitabang ug mipanalipod sa mga Santos samtang gikinahanglan nilang molayas sa Nauvoo. Siya usa ka manlalaban alang sa Simbahan sulod sa daghang katuigan. 2

Niadtong 1872, si Heneral Kane, iyang matalento nga asawa, si Elizabeth Wood Kane, ug ilang duha ka anak nga lalaki mibiyahe gikan sa ilang panimalay sa Pennsylvania paingon sa Siyudad sa Salt Lake. Giubanan nila si Brigham Young ug ang iyang mga kauban sa usa ka panaw sa habagatan paingon sa St. George, Utah. Si Elizabeth milantaw sa iyang unang pagbisita sa Utah nga dunay mga pagduhaduha mahitungod sa kababayen-an. Nasurprisa siya sa pipila ka butang nga iyang nakat-onan. Pananglitan, nahibaloan niya nga ang bisan unsa nga panarbaho diin ang usa ka babaye makakuha og panginabuhian bukas alang kanila diha sa Utah. 3 Nahibaloan usab niya nga ang mga miyembro sa Simbahan mabination ug masinabtanon ngadto sa Lumad nga mga Amerikano. 4

Atol sa biyahe mipuyo sila sa Fillmore didto sa balay ni Thomas R. ug Matilda Robison King. 5

Misulat si Elizabeth nga samtang nag-andam og pagkaon si Matilda para kang Presidente Young ug sa iyang pundok, misulod sa lawak ang lima ka American Indian. Bisan og wala giimbitar, klaro kadto nga gilaoman nila nga moapil sa pundok. Nakig-istorya si Sister King kanila “sa ilang pinulongan.” Milingkod sila nga adunay sanag nga mga nawong uban sa ilang mga habol. Nangutana si Elizabeth sa usa sa mga anak sa mga King, “Unsay gisulti sa inyong inahan niadto nga mga lalaki?”

Ang tubag sa anak nga lalaki ni Matilda mao ang “Miingon siya ‘Kini nga mga dayo una nga miabot, ug igo lang ang akong naluto alang kanila; apan ang inyong pagkaon giluto na karon, ug tawagon ko kamo dihadiha dayon kon maandam na kini.’”

Nangutana si Elizabeth, “Buhaton ba gayod na niya, o hatagan lang sila og mga salin diha sa pultahan sa kusina?” 6

Mitubag ang anak nga lalaki ni Matilda, “Si Mama moserbisyo kanila sama sa iyang gibuhat kaninyo, ug mohatag kanila og lugar sa iyang lamesa.”

Ug mao gayod ang iyang gibuhat, ug “silang tanan nangaon nga adunay maayong pamatasan.” Mipasabot si Elizabeth nga kini nga tagbalay maayo kaayo kay sa iyang gidahom. 7 Ang pagkahiusa mapalambo kon ang mga tawo tagdon uban sa dignidad ug pagtahod, bisan og managlahi sila sa dayag nga mga kinaiya.

Isip mga lider, dili kita ubos sa sayop nga pagtuo nga sa nangagi ang tanan nga mga relasyon hingpit, tanan nga pamatasan Kristohanon, o tanan nga mga desisyon makiangayon. Hinoon, ang atong relihiyon nagtudlo nga kitang tanan mga anak sa atong Amahan sa Langit, ug kita nagsimba Kaniya ug sa Iyang Anak, si Jesukristo, kinsa mao ang atong Manluluwas. Ang atong tinguha mao nga ang atong mga kasingkasing ug mga hunahuna mabugkos diha sa pagkamatarong ug pagkahiusa ug nga kita mahiusa ngadto Kanila. 8

Ang pagkamatarong usa ka termino nga mahimong magpasabot og daghan nga nagkalain-laing butang apan sigurado gayod nga naglakip sa pagsunod sa mga sugo sa Dios. 9 Kini magpasarang kanato alang sa sagrado nga mga ordinansa nga naglangkob sa dalan sa pakigsaad ug magpanalangin kanato nga magiyahan sa Espiritu sa atong mga kinabuhi. 10

Ang pagkahimong matarong wala mag-agad sa matag usa kanato nga makabaton sa matag panalangin sa atong kinabuhi niini nga panahon. Mahimong wala kita maminyo o mapanalingan og mga anak o makabaton sa ubang gitinguha nga mga panalangin karon. Apan ang Ginoo misaad nga ang mga matarong kinsa mga matinud-anon “mahimo nga mopuyo uban sa Dios diha sa usa ka kahimtang nga walay katapusan ang kalipay.” 11

Ang pagkahiusa usa usab ka termino nga mahimong magpasabot og daghan nga nagkalain-laing butang, apan sigurado gayod nga nagpakita sa una ug ikaduhang dako nga mga sugo sa paghigugma sa Dios ug paghigugma sa atong isigkatawo. 12 Kini nagpasabot og usa ka katawhan sa Zion kansang mga kasingkasing ug mga hunahuna “nabugkos diha sa pagkahiusa.” 13

Ang konteksto alang sa akong mensahe mao ang kalainan ug mga leksyon gikan sa sagrado nga mga kasulatan.

200 na ka tuig sukad ang Amahan ug Iyang Anak unang mipakita ug misugod sa Pagpahiuli sa ebanghelyo ni Jesukristo niadtong 1820. Ang istorya diha sa 4 Nephi diha sa Basahon ni Mormon naglakip og susama nga 200 ka tuig nga panahon human ang Manluluwas mipakita ug miestablisar sa Iyang Simbahan sa karaang Amerika.

Ang makasaysayanon nga rekord diha sa 4 Nephi naghulagway og katawhan diin wala nay mga kasina, mga panagbangi, mga kagubot, mga pamakak, mga pagbuno, o bisan unsa nga matang sa pagkamaulagon. Tungod niini nga pagkamatarong ang rekord nag-ingon, “sa pagkamatuod wala nay mga katawhan nga labaw pa ka malipayon sa tanan nga mga katawhan nga gilalang sa kamot sa Dios.” 14

Kalabot sa pagkahiusa, mabasa sa 4 Nephi nga, “Walay panagbingkil diha sa yuta, tungod sa gugma sa Dios nga anaa sa mga kasingkasing sa mga katawhan.” 15

Subo lang, ang 4 Nephi naghulagway dayon og kalit nga kausaban nga misugod sa “ikaduha ka gatus ug usa nga tuig,” 16 sa dihang ang kadaotan ug panagbahin miguba sa pagkamatarong ug pagkahiusa. Ang hilabihang pagkadaotan nga nahitabo pagkahuman grabe kaayo nga sa kataposan ang bantogan nga propeta Mormon mipadayag og kasubo ngadto sa iyang anak nga si Moroni:

“Apan O akong anak, ngano nga ang katawhan nga sama niini, kansang kahimuot mao ang hilabihan nga pagkasalawayon—

“Unsaon nato pagdahum sa Dios nga mopugong sa iyang kamot sa paghukom batok kanato?” 17

Niini nga dispensasyon, bisan og nagpuyo kita sa usa ka espesyal nga panahon, ang kalibotan wala mapanalangini sa pagkamatarong ug pagkahiusa nga gihulagway diha sa 4 Nephi. Sa pagkatinuod, nagpuyo kita sa usa ka higayon sa kusog kaayo nga mga panagbahin. Apan, ang minilyon kinsa midawat sa ebanghelyo ni Jesukristo mipasalig sa ilang mga kaugalingon sa pagkab-ot og pagkamatarong ug pagkahiusa. Nahibalo kitang tanan nga kita makabuhat og mas maayo, ug mao kana ang atong hagit niini nga adlaw. Mahimo kita nga usa ka pwersa sa pagpalambo ug pagpanalangin sa kinatibuk-an sa katilingban. Niining importante nga panahon sa ika-200 nga tuig sa atong kasaysayan sa Simbahan, atong ipasalig ang atong mga kaugalingon isip mga miyembro sa Simbahan sa Ginoo nga magpuyo nga matarong ug mahimong magkahiusa nga wala pa mahitabo sukad. Si Presidente Russell M. Nelson mihangyo kanato nga “magpakita og mas maayong kinaiya, panag-uyon sa kaliwatan ug etniko nga grupo, ug pagtinahoray sa usag usa.” 18 Nagpasabot kini sa paghigugma sa usag usa ug sa Dios ug sa pagdawat sa tanan isip mga igsoon ug tinuoray nga mahimong usa ka katawhan sa Zion.

Uban sa atong doktrina nga magamit sa tanan, mahimo kitang tinubdan sa pagkahiusa ug magsaulog sa pagkalahi-lahi. Ang pagkahiusa ug pagkalahi-lahi dili mga katugbang. Makakab-ot kita og mas dakong pagkahiusa samtang mag-amuma kita og kahimtang sa paglakip sa tanan og pagtahod sa pagkalahi-lahi. Sulod sa panahon nga miserbisyo ko sa kapangulohan sa Stake sa San Francisco California, kami adunay mga kongregasyon nga ang pinulongan Spanish-, Tongan-, Samoan-, Tagalog-, ug Mandarin-. Ang among mga ward nga Iningles ang pinulongan naglangkob og mga tawo gikan sa nagkadaiyang kaliwatan ug kultura. Adunay gugma, pagkamatarong, ug pagkahiusa.

Ang mga ward ug mga branch sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw gitino pinaagi sa heyograpiya o pinulongan, 19 dili sa kaliwat o kultura. Ang kaliwat wala gitino diha sa mga rekord sa pagkamiyembro.

Sa sayong bahin sa Basahon ni Mormon, mga 550 ka tuig sa wala pa ang pagkatawo ni Kristo, gitudloan kita sa sukaranan nga sugo kabahin sa relasyon tali sa mga anak sa Amahan sa Langit. Ang tanan kinahanglan mosunod sa mga sugo sa Ginoo, ug ang tanan gidapit sa pag-ambit sa kaayo sa Ginoo; “ug siya wala maglimud kang bisan kinsa nga moduol ngadto kaniya, itum ug puti, ulipon ug gawasnon, lalaki ug babaye; ug siya naghinumdom sa mga luog; ug ang tanan managsama ngadto sa Dios, Judeo ug Hentil.” 20

Ang pangalagad ug mensahe sa Manluluwas kanunay nga mipahayag nga ang tanang kaliwat ug kolor mga anak sa Dios. Kitang tanan managsoon. Sa atong doktrina nagtuo kita nga ang nahitaboan nga nasod alang sa Pagpahiuli, ang Estados Unidos, ang Batakang Balaod sa Estados Unidos 21 ug may kalabutan nga mga dokumento, 22 nga gisulat sa dili hingpit nga mga tawo, dinasig sa Dios aron sa pagpanalangin sa tanang tawo. Sama sa atong mabasa sa Doktrina ug mga Pakigsaad, kini nga mga dokumento “natukod, ug kinahanglan nga ampingan alang sa mga katungod ug panalipod sa tanan nga mga tawo, sumala sa makiangayon ug balaan nga mga baruganan.” 23 Duha niini nga mga baruganan mao ang kabubut-on ug pagkamay-tulubagon alang sa kaugalingon nga mga sala. Ang Ginoo mipahayag:

“Busa, dili matarung nga bisan kinsa nga tawo mahimo nga ulipon ngadto sa usag-usa.

“Ug tungod niining mao nga katuyoan Ako motukod sa Batakang Balaod niini nga yuta, pinaagi sa mga kamot sa maalamon nga mga tawo nga Ako mipasanay ngadto niining mao nga katuyoan, ug motubos sa yuta pinaagi sa pagpaagas og dugo.” 24

Kini nga pagpadayag nadawat sa 1833 sa dihang ang mga Santos sa Missouri nag-antus sa hilabihan nga pagpanggukod. Ang ulohan sa Doktrina ug mga Pakigsaad seksyon 101 mabasa sa usa ka bahin: “Ang manggugubot nga panon mibugaw kanila gikan sa ilang mga kabalayan sa Lalawigan sa Jackson. … Mga hulga sa kamatayon batok sa [mga miyembro] sa Simbahan daghan kaayo.” 25

Kini usa ka panahon sa panagbangi sa pipila ka paagi. Daghang taga-Missouri mikonsiderar sa Lumad nga mga Amerikano nga usa ka bangis nga kaaway ug gusto nilang mawagtang sila sa dapit. Agig dugang, daghang nanimuyo sa Missouri mga tag-iya og mga ulipon ug nahulga niadtong supak sa pagpang-ulipon.

Agig kalainan, ang atong doktrina nagtahod sa Lumad nga mga Amerikano, ug ang atong tinguha mao ang pagtudlo kanila sa ebanghelyo ni Jesukristo. Kalabot sa pagkaulipon, ang atong mga kasulatan miklaro niini nga kinahanglan walay tawo nga mahimo nga ulipon ngadto sa lain. 26

Sa kataposan, ang mga Santos mapintas nga giabog pagawas sa Missouri 27 ug dayon gipugos sa pagpabalhin ngadto sa Kasadpan. 28 Ang mga Santos miuswag ug nakakaplag sa kalinaw nga nag-uban sa pagkamatarong, pagkahiusa, ug pagsunod sa ebanghelyo ni Jesukristo.

Nagmaya ko sa Pangamuyo nga Pag-ampo sa Manluluwas nga nasulat diha sa Ebanghelyo ni Juan. Miangkon ang Manluluwas nga ang Amahan mipadala Kaniya ug nga Siya, ang Manluluwas, mihuman sa buhat nga Siya gipadala sa paghimo. Nag-ampo dayon Siya alang sa Iyang mga disipulo ug alang niadtong kinsa motuo ni Kristo: “Nga mausa unta sila. Amahan, mausa unta sila dinhi kanato sama nga ikaw ania kanako ug ako anaa kanimo.” 29 Ang pagkausa mao ang giampo ni Kristo sa wala pa ang pagbudhi ug Paglansang Kaniya.

Sa unang tuig human sa Pagpahiuli sa ebanghelyo ni Jesukristo, nga narekord diha sa seksyon 38 sa Doktrina ug mga Pakigsaad, ang Ginoo namulong bahin sa mga gubat ug kadaotan ug nagpahayag, “Ako moingon nganha kaninyo, paghiusa; ug kon kamo dili magkahiusa kamo dili akò.” 30

Ang atong kultura sa Simbahan nagagikan sa ebanghelyo ni Jesukristo. Ang Sulat ni Apostol Pablo ngadto sa Mga Taga-Roma makahuluganon. 31 Ang nag-unang Simbahan sa Roma gilangkoban sa mga Judeo ug mga Hentil. Kini nga nag-una nga mga Judeo adunay Judaic nga kultura ug “nakaangkon sa ilang kagawasan, ug misugod sa pagdaghan ug paglambo.” 32

Ang mga Hentil sa Roma adunay kultura nga naay dako-dako nga impluwensya sa kultura nga Greyigo [Hellenistic], nga nasabtan og pag-ayo ni Apostol Pablo tungod sa iyang mga kasinatian sa Atenas ug Corinto.

Gipasabot ni Pablo ang ebanghelyo ni Jesukristo sa usa ka komprehensibo nga paagi. Gisulat niya ang may kalabotan nga mga aspeto sa Judaic ug Hentil nga kultura 33 nga nagsumpaki sa tinuod nga ebanghelyo ni Jesukristo. Gihangyo gayod niya ang matag usa kanila sa pagbiya sa kultural nga mga babag gikan sa ilang mga tinuohan ug kultura nga wala nahisubay sa ebanghelyo ni Jesukristo. Nagpahimangno si Pablo sa mga Judeo ug sa mga Hentil sa pagsunod sa mga sugo ug paghigugma sa usag usa ug nagmatuod nga ang pagkamatarong mosangpot sa kaluwasan. 34

Ang kultura sa ebanghelyo ni Jesukristo dili usa ka Hentil nga kultura o Judaic nga kultura. Wala kini gitino pinaagi sa kolor sa panit sa usa ka tawo o kon asa ang usa ka tawo nagpuyo. Samtang nagmaya kita sa managlahi nga mga kultura, kinahanglan nga biyaan nato ang mga aspeto niadto nga mga kultura nga nagsumpaki sa ebanghelyo ni Jesukristo. Ang atong mga miyembro ug bag-o nga mga kinabig kasagaran gikan sa nagkadaiyang kaliwatan ug kultura. Kon atong sundon ang pahimangno ni Presidente Nelson sa pagpundok sa nagkatibulaag nga Israel, atong makaplagan nga sama ra kita kalahi sa mga Judeo ug sa mga Hentil sa panahon ni Pablo. Apan mahimo kitang magkahiusa sa atong gugma ug hugot nga pagtuo ni Jesukristo. Ang Sulat ni Pablo ngadto sa Mga Taga-Roma nag-establisar sa baruganan nga nagsunod kita sa kultura ug doktrina sa ebanghelyo ni Jesukristo. Kini usa ka sumbanan alang kanato bisan karon. 35 Ang mga ordinansa sa templo naghiusa kanato sa espesyal nga mga pamaagi ug nagtugot kanato nga mahimong usa sa matag mahangturon nga mahinungdanon nga pamaagi.

Gipasidunggan nato ang atong pioneer nga mga miyembro sa tibuok kalibotan dili tungod kay hingpit sila apan tungod kay mibuntog sila sa mga kalisod, mihimo og mga sakripisyo, mitinguha nga mahimong Kristohanon, ug naningkamot sa pagpalig-on og pagtuo ug mahimong usa sa Manluluwas. Ang ilang pagkausa sa Manluluwas mihimo kanila nga usa sa usag usa. Kini nga baruganan tinuod alang kaninyo ug kanako karon.

Ang klaro nga panawagan ngadto sa mga miyembro sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw mao ang maningkamot nga mahimong usa ka katawhan sa Zion kinsa usa sa kasingkasing ug usa sa hunahuna ug nagpuyo diha sa pagkamatarong. 36

Kini ang akong pag-ampo nga mahimo kitang matarong ug magkahiusa ug hingpit nga nakatutok sa pagserbisyo ug pagsimba sa atong Manluluwas, si Jesukristo, kang kinsa ako nagpamatuod. Sa ngalan ni Jesukristo, amen.

Mubo nga mga Sulat

  1. Tan-awa sa Doktrina ug mga Pakigsaad 38:27.

  2. Ang serbisyo ni Thomas Kane alang sa mga miyembro kanunay nga gipakita “isip usa ka buhat sa dili hinakog nga sakripisyo pinaagi sa usa ka batan-on nga ideyalista kinsa nakasaksi sa mga kawalay hustisya nga gipahamtang diha sa usa ka gigukod nga relihiyoso nga minoriya pinaagi sa usa ka mabangis ug mabatokon nga mayoriya” (introduction to Elizabeth Wood Kane, Twelve Mormon Homes Visited in Succession on a Journey through Utah to Arizona, ed. Everett L. Cooley [1974], viii).

  3. Tan-awa sa Kane, Twelve Mormon Homes, 5.

  4. Tan-awa sa Kane, Twelve Mormon Homes, 40.

  5. Tan-awa sa Lowell C. (Ben) Bennion ug Thomas R. Carter, “Touring Polygamous Utah with Elizabeth W. Kane, Winter 1872–1873,” BYU Studies, vol. 48, no. 4 (2009), 162.

  6. Sa dayag, gihunahuna ni Elizabeth nga kadaghanan sa mga Amerikano niadtong panahona mohatag lang og mga salin ngadto sa mga American Indian ug motagad kanila nga lahi gikan sa laing mga bisita.

  7. Tan-awa sa Kane, Twelve Mormon Homes, 64–65. Importanting mahibaloan nga daghan sa Lumad nga mga Amerikano, lakip sa pipila ka chief, nahimong mga miyembro sa Simbahan. Tan-awa usab sa John Alton Peterson, Utah’s Black Hawk War (1998) 61; Scott R. Christensen, Sagwitch: Shoshone Chieftain, Mormon Elder, 1822–1887 (1999), 190–95.

  8. Niini nga dispensasyon “ang mga matarong pagapundukon gikan diha sa tanan nga mga nasud, ug moadto sa Zion, mag-awit sa mga awit sa walay katapusan nga hingpit nga kalipay” (Doktrina ug mga Pakigsaad 45:71).

  9. Tan-awa sa Doktrina ug mga Pakigsaad 105:3–5. Ang mga kasulatan piho nga nagtudlo sa pag-atiman sa kabus ug nanginahanglan isip usa ka gikinahanglan nga elemento sa pagkamatarong.

  10. Tan-awa sa Alma 36:30; tan-awa usab sa 1 Nephi 2:20; Mosiah 1:7. Ang kataposan nga bahin sa Alma 36:30 nag-ingon, “Tungod kay ikaw wala maghupot sa mga sugo sa Dios ikaw isalikway gikan sa iyang atubangan. Karon kini sumala sa iyang pulong.”

  11. Mosiah 2:41. Si Presidente Lorenzo Snow (1814–1901) mitudlo: “Walay Santos sa Ulahing mga Adlaw kinsa human sa pagpuyo og matinud-anon nga kinabuhi nga namatay nga nawagtangan og bisan unsa tungod sa kapakyas sa pagbuhat og pipila ka butang kon ang mga oportunidad wala mahatag kaniya. Sa laing pagkasulti, kon ang batan-ong lalaki o batan-ong babaye walay oportunidad nga maminyo, ug sila nagpuyo og matinud-anong kinabuhi hangtud sa panahon sa iyang kamatayon, ilang maangkon ang tanang mga panalangin, kahimayaan ug himaya nga madawat ni bisan kinsa nga lalaki o babaye nga aduna niini nga oportunidad ug mipalambo niini. Kana sigurado ug positibo”( Mga Pagtulun-an sa mga Presidente sa Simbahan: Lorenzo Snow [2012], 152). Tan-awa usab sa Richard G. Scott, “The Joy of Living the Great Plan of Happiness,” Ensign, Nob. 1996, 75.

  12. Tan-awa sa 1 Juan 5:2.

  13. Mosiah 18:21; tan-awa usab sa Moises 7:18.

  14. 4 Nephi 1:16.

  15. 4 Nephi 1:15.

  16. 4 Nephi 1:24.

  17. Moroni 9:13–14.

  18. Russell M. Nelson, sa “First Presidency and NAACP Leaders Call for Greater Civility, Racial Harmony,” Mayo 17, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org; tan-awa usab sa “President Nelson Remarks at Worldwide Priesthood Celebration,” Hunyo 1, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.

  19. Ang Doktrina ug mga Pakigsaad 90:11 nag-ingon, “Ang matag tawo makapaminaw sa kahingpitan sa ebanghelyo … sa iyang kaugalingon nga pinulongan.” Busa, ang mga kongregasyon nga gibase sa pinulongan [language congregations] kasagaran nga aprobahan.

  20. 2 Nephi 26:33.

  21. Tan-awa sa Constitution of the United States.

  22. Tan-awa sa United States Declaration of Independence (1776); Constitution of the United States, Amendments I–X (Bill of Rights), National Archives website, archives.gov/founding-docs.

  23. Doktrina ug mga Pakigsaad 101:77.

  24. Doktrina ug mga Pakigsaad 101:79–80.

  25. Doktrina ug mga Pakigsaad 101, ulohan sa seksyon.

  26. Tan-awa sa Mga Santos: Ang Istorya sa Simbahan ni Jesukristo sa Ulahing mga Adlaw, vol. 1, Ang Sumbanan sa Kamatuoran, 1815–1846 (2018), 196–199; James B. Allen ug Glen M. Leonard, The Story of the Latter-day Saints, 2nd ed. (1992), 93–94; Ronald W. Walker, “Seeking the ‘Remnant’: The Native American during the Joseph Smith Period,” Journal of Mormon History, vol. 19, nu. 1 (Spring 1993): 14–16.

  27. Tan-awa sa Mga Santos, 1:408–436; William G. Hartley, “The Saints’ Forced Exodus from Missouri, 1839,” sa Richard Neitzel Holzapfel ug Kent P. Jackson, eds., Joseph Smith: the Prophet and Seer (2010), 347–89; Alexander L. Baugh, “The Mormons Must Be Treated as Enemies,” sa Susan Easton Black ug Andrew C. Skinner, eds., Joseph: Exploring the Life and Ministry of the Prophet (2005), 284–95.

  28. Tan-awa sa Mga Santos: Ang Istorya sa Simbahan ni Jesukristo sa Ulahing mga Adlaw, vol. 2, Walay Dili Balaan nga Kamot, 1846–1893 (2020), 3–68; Richard E. Bennett, We’ll Find the Place: The Mormon Exodus, 1846–1848 (1997); William W. Slaughter ug Michael Landon, Trail of Hope: The Story of the Mormon Trail (1997).

  29. Juan 17:21.

  30. Doktrina ug mga Pakigsaad 38:27.

  31. Ang Sulat ngadto sa Mga Taga-Roma komprehensibo sa pagpahayag og doktrina. Ang Mga Taga-Roma naglangkob sa nag-inusarang paghisgot sa Pag-ula diha sa Bag-ong Tugon. Ako nakadayeg sa Sulat ngadto sa Mga Taga-Roma sa paghiusa sa managlahi nga mga katawhan pinaagi sa ebanghelyo ni Jesukristo sa dihang nagserbisyo ko isip presidente sa stake nga adunay mga miyembro nga gikan sa daghang mga kaliwatan ug kultura og nagsulti og nagkalain-laing mga pinulongan.

  32. Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1898), 446.

  33. Tan-awa sa Farrar, The Life and Work of St. Paul, 450.

  34. Tan-awa sa Mga Taga-Roma 13.

  35. Tan-awa sa Dallin H. Oaks, “Ang Kultura sa Ebanghelyo,” Liahona, Mar. 2012, 22-25; tan-awa usab sa Richard G. Scott, “Removing Barriers to Happiness,” Ensign, Mayo. 1998, 85–87.

  36. Tan-awa sa Moises 7:18.