Kapitulo 1

Pagpundok og usa ka Panon

dako nga bapor naglayag diha sa lawod

“Gusto ko nga mamulong mahitungod sa mga patay.”

Nahilum ang liboan ka mga Santos sa Ulahing mga Adlaw samtang milanog ang tingog ni Lucy Mack Smith sa dakong lawak pundokanan diha sa unang andana sa hapit na mahuman nga templo sa Nauvoo.

Buntag kadto sa Oktubre 8, 1845, ang ikatulo ug katapusang adlaw sa tinglarag nga komperensya sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Nasayud nga siya wala nay daghan pang mga oportunidad sa pagpamulong ngadto sa mga Santos—ilabi na karon nga nagplano sila nga mobiya sa Nauvoo alang sa usa ka bag-ong pinuy-anan didto sa kasadpan—namulong si Lucy uban sa gahum nga labaw sa iyang luyahong setenta anyos nga lawas.

“Napulog walo ka tuig na ang milabay niadtong kawhaan ug duha sa Septyembre nga gikuha ni Joseph ang mga palid gikan sa yuta,” mipamatuod siya, “ug napulog walo ka tuig kini niadtong miaging Lunes sukad si Joseph Smith, ang propeta sa Ginoo—”¹

Mihunong siya kadali, nahinumdom ni Joseph, ang anak niyang lalaki nga gipatay. Ang mga Santos diha sa lawak nasayud na kon sa unsang paagi ang anghel sa Ginoo migiya kaniya ngadto sa usa ka hugpong sa bulawang mga palid nga gilubong diha sa bungtod nga gitawag og Cumorah. Nasayud sila nga gihubad ni Joseph ang mga palid pinaagi sa gasa ug gahum sa Dios ug gimantala ang rekord isip ang Basahon ni Mormon. Apan pila ka mga Santos diha sa lawak pundokanan ang tinuod gayud nga nakaila kaniya?

Makahinumdom gihapon si Lucy sa dihang si Joseph, kaniadto baynte uno anyos pa lamang, unang misulti kaniya nga ang Dios mitugyan kaniya [ni Joseph] sa mga palid. Nabalaka siya [si Lucy] sa tibuok buntag, nahadlok nga mobalik siya [si Joseph] gikan sa bungtod nga walay dala, sama sa nahitabo sa milabay nga upat ka tuig. Apan sa dihang miabut siya [si Joseph], dali niyang napakalma ang kakulba niya [ni Lucy]. “Ayaw kakulba,” miingon siya. “Maayo ra ang tanan.” Gitunol dayon niya kang Lucy ang mga tighubad nga gihatag sa Ginoo alang sa paghubad sa mga palid, pinutos sa usa ka panyo, isip kamatuoran nga milampos siya sa pagkuha sa rekord.

Dihay pipila lamang ka buok ang mga tumutuo kaniadto, kadaghanan kanila mga sakop sa pamilyang Smith. Karon labaw pa sa napulog usa ka libo ka mga Santos gikan sa Amihanang Amerika ug Uropa ang mipuyo sa Nauvoo, Illinois, diin nagpundok ang Simbahan sulod sa milabay nga unom ka tuig. Ang pipila kanila bag-o sa Simbahan ug walay kahigayunan nga makahimamat si Joseph o ang iyang igsoong lalaki si Hyrum sa wala pa pusila ug patya sa manggugubot nga mga panon ang duha ka lalaki kaniadtong Hunyo 1844.² Mao kana nganong gusto ni Lucy nga mamulong mahitungod sa mga patay. Gusto niyang mopamatuod sa propetikanhong tawag ni Joseph ug sa tahas sa iyang pamilya diha sa Pagpahiuli sa ebanghelyo sa dili pa mobiya ang mga Santos.

Sulod sa kapin og usa ka bulan, gipangsunog sa bigilante nga manggugubot nga mga panon ang mga panimalay ug mga negosyo sa mga Santos sa dug-ol nga mga pamuy-anan. Nahadlok sa ilang mga kinabuhi, daghang mga pamilya ang milayas padulong sa arang-arang nga kahilwasan sa Nauvoo. Apan ang manggugubot nga mga panon nag-anam lamang ka lig-on ug mas labaw ka organisado paglabay sa mga semana, ug sa wala madugay armado nga mga engkwentro nahitabo tali kanila ug sa mga Santos. Ang mga gobyerno sa estado ug sa nasud, nianang higayona, walay gihimo aron sa pagpanalipod sa mga katungod sa mga Santos.³

Nagtuo nga panahon na lamang ang giagad sa dili pa mosulong sa Nauvoo ang manggugubot nga mga panon, ang mga pangulo sa Simbahan nakigsabut og huyang nga kalinaw pinaagi sa pag-uyon nga pabiyaon ang mga Santos gikan sa distrito sa pag-abut sa tingpamulak.⁴

Giniyahan sa balaan nga pagpadayag, si Brigham Young ug ang ubang mga sakop sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles nagplano sa pagbalhin sa mga Santos og sobra sa usa ka libo ug unom ka gatus ka kilometro padulong sa kasadpan, lapas sa Rocky Mountains, gawas lamang gayud sa utlanan sa Estados Unidos. Isip tigdumalang korum sa Simbahan, ang Napulog Duha mipahibalo niini nga desisyon ngadto sa mga Santos sa unang adlaw sa tinglarag nga komperensya.

“Ang Ginoo nagplano sa pagdala kanato ngadto sa usa ka dapit nga mas gawasnon kitang makalihok,” namahayag si apostol Parley Pratt, “diin kita makatagamtam sa lunsay nga mga baruganan sa kagawasan ug managsama nga mga katungod.”⁵

Nasayud si Lucy nga ang mga Santos motabang kaniya sa paghimo niini nga panaw kon mopili siya sa pag-uban. Ang mga pagpadayag nagmando sa mga Santos nga magpundok sa usa ka dapit, ug determinado ang Napulog Duha sa pagtuman sa kabubut-on sa Ginoo. Apan tigulang na si Lucy ug nagtuo nga dili na siya magdugay niini nga kinabuhi. Kon mamatay siya, gusto siya nga magpalubong sa Nauvoo duol ni Joseph, Hyrum, ug sa ubang mga sakop sa pamilya kinsa namatay na, lakip sa iyang bana, si Joseph Smith Sr.

Dugang pa, kadaghanan sa buhi nga mga sakop sa iyang pamilya nagpuyo sa Nauvoo. Ang iyang bugtong buhi nga anak nga lalaki, si William, nahimong sakop sa Korum sa Napulog Duha, apan gisalikway niya ang ilang pagpangulo ug nagdumili sa pag-adto sa kasadpan. Ang iyang tulo ka anak nga mga babaye—si Sophronia, Katharine, ug Lucy—nagpabilin usab. Mao usab ang iyang umagad nga babaye nga si Emma, ang biyuda sa propeta.

Samtang namulong si Lucy ngadto sa kongregasyon, giawhag niya ang iyang mga tigpaminaw nga dili mabalaka sa umaabut nga panaw. “Ayaw wad-a ang paglaum ug moingon nga dili kamo makakuha og mga karwahe ug mga butang,” miingon siya. Bisan pa sa kakabus ug pagpanggukod, ang iyang kaugalingong pamilya nakatuman sa sugo sa Ginoo sa pagmantala sa Basahon ni Mormon. Miawhag siya kanila sa pagpaminaw sa ilang mga pangulo ug sa pagtagad og maayo sa usag usa.

“Sama sa giingon ni Brigham, kinahanglan gayud magmatinuoron kamong tanan o dili kamo makaabut didto,” miingon siya. “Kon mobati kamo og kasuko, kamo adunay kasamok.”

Namulong pa og dugang si Lucy mahitungod sa iyang pamilya, ang mabangis nga pagpanggukod nga ilang giantus sa Missouri ug Illinois, ug ang mga pagsulay nga naghulat sa mga Santos. “Nag-ampo ako nga ang Ginoo mopanalangin sa mga pangulo sa Simbahan, ni Brother Brigham ug sa tanan,” miingon siya. “Kon moadto na ako sa laing kalibutan, gusto nakong makita kamong tanan.”⁶

---

Sobra og gamay sa usa ka bulan human niana, si Wilford Woodruff, usa ka apostol ug presidente sa misyon sa Britanya sa Simbahan, nakakita og usa ka sulat gikan ni Brigham Young nga naghulat kaniya sa iyang opisina sa Liverpool, Inglatera. “Kita adunay ubay-ubay nga kaguol ug kasamok dinhi niini nga tinglarag,” gisultihan ni Brigham ang iyang higala. “Busa kini maayo alang kanato nga mobiya isip mao lamang ang gikinahanglan sa kalinaw.”⁷

Nabalaka si Wilford apan wala matingala. Nakabasa siya og mga balita sa pamantalaan kabahin sa mga pagsulong sa manggugubot nga mga panon dapit sa Nauvoo. Apan wala siya mahibalo kon unsa ka ngil-ad ang sitwasyon hangtud karon. “Katingalahan kini nga panahon nga atong gipuy-an,” nahunahuna ni Wilford human mabasa ang sulat. Giangkon sa gobyerno sa Estados Unidos nga nagpanalipod sa gidaug-daug nga mga katawhan ug nagpasilong sa mga hininginlan, apan dili makahinumdom si Wilford og panahon nga kini nakatabang sa mga Santos.

“Ang estado sa Illinois ug ang tibuok nga Estados Unidos sobra na sa kadautan,” gisulat niya sa iyang journal, “ug maayo pa nga ang mga Santos mobiya sa taliwala niini.”⁸

Maayo gani, kadaghanan sa pamilya ni Wilford layo sa dalan sa kadautan. Ang iyang asawa, si Phebe, ug ang ilang kinamanghurang mga anak, si Susan ug Joseph, uban niya sa Inglatera. Ang ilang lain nga anak nga babaye, si Phebe Amelia, nagpuyo uban sa mga paryente didto sa silangang Estados Unidos, sobra sa usa ka libo ka milya kalayo gikan sa kuyaw.

Ang ilang kinamagulangang lalaki, si Willy, hinoon, diha pa sa Nauvoo nga giatiman sa suod nga mga higala. Sa iyang sulat, gihisgutan ni Brigham nga ang batang lalaki luwas, apan sa gihapon gibati ni Wilford ang tinguha sa paghiusa og balik sa iyang pamilya.⁹

Isip presidente sa korum, mitanyag si Brigham og mga panudlo ni Wilford alang sa unsay sunod nga buhaton. “Ayaw na pagpadala og mga langyaw diri,” mitambag siya, “apan pahulata sila diha sa Inglatera hangtud sila makasakay og bapor ngadto sa Dagat sa Pasipiko.” Alang sa mga misyonaryo nga Amerikano sa Inglatera, gusto niya nga kadtong wala pa makadawat sa ilang mga ordinansa sa templo nga mobalik dayon ngadto sa Nauvoo aron sa pagdawat niini.¹⁰

Sa mga adlaw nga misunod, mipadala og mga sulat si Wilford ngadto sa mga elder nga Amerikano nga nagsangyaw sa Inglatera, nagpahibalo kanila kabahin sa pagpanggukod didto sa Nauvoo. Bisan tuod siya ug si Phebe nakadawat na sa ilang mga ordinansa, mihukom sila sa pagpauli usab ngadto sa pinuy-anan.

“Aduna akoy bahin sa akong pamilya nga nagkatibulaag og mga duha ka libo ang gilagyuon diha sa Estados,”mipasabut si Wilford sa usa ka mensahe sa panamilit ngadto sa mga Santos nga taga Britanya. “Kini ingon og sa pagkakaron nga panahon mahimong katungdanan ngari kanako ang pagpauli ug pagpundok sa akong mga anak nga sila mahimong mogawas kauban sa panon sa mga Santos.”

Gitudlo ni Wilford si Reuben Hedlock, ang miaging presidente sa misyon, sa pagpangulo pag-usab sa Britanya. Bisan tuod og si Wilford walay hingpit nga pagsalig ni Reuben, kinsa wala makatarung pagdala sa mga pundo sa Simbahan sa milabay nga panahon, walay lain sa Inglatera ang adunay kasinatian sa pagpangulo sa misyon. Ug si Wilford gamay og panahon sa pagpangita og mas maayong ikapuli. Human magkahiusa og balik sa Korum sa Napulog Duha, morekomendar siya sa pagtawag og lain nga tawo sa pagpuli ni Reuben.¹¹

---

Samtang si Wilford ug Phebe nangandam sa pagbalik ngadto sa Nauvoo, si Samuel Brannan, ang pangulong elder sa Simbahan sa Siyudad sa New York, nakadungog og hungihong nga maayo pang kuhaan og mga armas ug patyon ang mga Santos sa gobyerno sa Estados Unidos kay sa tugutan sila sa pagbiya sa nasud ug posible nga makig-alayon uban sa Mehiko o Gran Britanya, duha ka mga nasud nga miangkon og hilabihan ka dagko nga mga rehiyon didto sa Kasadpan. Nahadlok, misulat dayon si Sam ngadto ni Brigham Young aron sa pagbalita sa kuyaw.

Miabut ang sulat ni Sam sa Nauvoo taliwala sa bag-o nga mga peligro. Si Brigham ug ang uban nga mga apostoles gipadad-an og tawag sa hukmanan [subpoena] nga nagpasangil kanila sa bakak nga paagi og palsipikasyon, ug karon ang mga magbabalaod naninguha aron sa pagdakop kanila.¹² Human mabasa ang sulat ni Sam, nag-ampo ang mga apostoles alang sa proteksyon, nag-ampo sa Ginoo sa paggiya sa mga Santos nga luwas nga mobiya sa siyudad.¹³

Taud-taod sa wala madugay, si Gobernador Thomas Ford sa Illinois ingon og nanghimatuod sa balita ni Sam. “Kini malagmit kaayo nga ang gobyerno sa Washington, DC, mobabag aron sa pagpugong sa mga Mormon nga mopadulong sa kasadpan sa Rocky Mountains,” mipasidaan siya. “Daghang utokan nga mga tawo ang sinserong nagtuo nga sila makig-anib sa taga Britanya kon sila moadto didto ug mahimong labaw pa gayud nga masamok.”¹⁴

Sa Enero 1846, si Brigham kanunay nga nakigkita sa Korum sa Napulog Duha ug sa Konseho sa Kalim-an, usa ka organisasyon nga nagdumala sa temporal nga mga buluhaton sa gingharian sa Dios dinhi sa yuta, aron sa pagplano sa labing maayo ug labing dali nga paagi sa pagbiya sa Nauvoo ug sa pagtukod og bag-ong kapundokan nga dapit alang sa mga Santos. Si Heber Kimball, ang iyang kauban nga apostol, mirekomendar nga mangulo sila og usa ka gamay nga panon sa mga Santos padulong sa kasadpan sa labing dali nga mahimo.

“Pagpundok og usa ka panon kinsa makasangkap sa ilang mga kaugalingon,” mitambag siya, “nga andam sa bisan unsa nga higayon kon tawagon sa pag-adto ug pag-andam og usa ka dapit alang sa ilang mga pamilya ug sa mga kabus.”

“Kon adunay mag-una nga panon nga moadto ug mananom niini nga tingpamulak,” mipasabut si apostol Orson Pratt, “kini kinahanglan nga masugdan sa uno sa Pebrero.” Naghunahuna siya kon mas maalamon ba nga mamuyo sa mas duol nga dapit, nga makahimo kanila sa pagpananom nga mas sayo pa.

Wala makagusto si Brigham sa ideya. Ang Ginoo misugo na sa mga Santos nga mamuyo duol sa Great Salt Lake. Ang lanaw kabahin sa Great Basin, usa ka dakong rehiyon nga porma og panaksan nga gilibutan og mga bukid. Ang dakong bahin sa dal-as mao ang uga nga disyerto nga yuta ug usa ka hagit ang pagtikad, naghimo niini nga dili makapatinguha sa daghang mga Amerikano ang pagbalhin sa kasadpan.

“Kon moadto kita tali sa mga bukid ngadto sa dapit nga nahunahunaan,” nangatarungan si Brigham, “walay mahitabong kasina gikan sa bisan unsang nasud.” Nakasabut si Brigham nga ang rehiyon gipuy-an na sa Nitibo nga mga tawo. Apan malaumon siya nga ang mga Santos makahimo sa pagpuyo nga malinawon uban kanila.¹⁵

Sa nanglabay nga mga katuigan, gipaningkamutan sa mga Santos ang pagpakigbahin sa ebanghelyo ngadto sa mga American Indian, ug giplanohan nila ang pagbuhat og sama ngadto sa mga Nitibo nga mga tawo sa Kasadpan. Sama sa kadaghanang puti nga mga tawo sa Estados Unidos, daghan nga puting mga Santos ang nagtan-aw sa ilang kultura nga labaw kay sa mga Indian ug gamay ang nahibaloan mahitungod sa ilang mga pinulongan ug mga batasan. Apan gitan-aw usab nila ang mga Indian isip isigkasakop sa balay ni Israel ug may kahimoan nga maabin, ug sila naglaum sa paghimo og mga pakighigala uban sa mga Ute, Shoshone, ug sa ubang kasadpan nga mga tribo.¹⁶

Kaniadtong Enero 13, nakigkita pag-usab si Brigham sa mga konseho aron makahibalo kon pila ka mga Santos ang andam sa pagbiya sa Nauvoo sulod sa unom ka oras nga pahibalo. Masaligon siya nga kadaghanan sa mga Santos mahimong luwas diha sa siyudad hangtud sa tingpamulak nga tagal. Aron sa pagsiguro og dali nga biyahe, gusto niya og diyutay nga mga pamilya kutob sa mahimo ang mobiya uban sa mag-una nga panon.

“Tanan niadtong mga tawo kinsa namiligro ug kinsa may kalagmitan nga gipangita nga may subpoena,” miingon siya, “lakaw ug dad-a ang ilang mga pamilya.” Ang uban kinahanglan nga maghulat sa paglakaw ngadto sa kasadpan hangtud sa tingpamulak, human ang nag-una nga panon nakaabut sa mga kabukiran ug gipahimutang ang bag-ong pamuy-anan.¹⁷

---

Sa hapon sa Pebrero 4, 1846, ang kahayag sa adlaw mibanwag tadlas sa Dungguanan sa New York samtang ang pundok sa katawhan nagdasok diha sa pantalan aron sa pagpanamilit ngadto sa Brooklyn, usa ka 450 ka tonelada nga bapor padulong sa San Fransisco Bay diha sa baybayon sa California, usa ka wala kaayo puy-i nga rehiyon sa amihanang kasadpan sa Mehiko. Diha sa bantawan [deck] sa bapor, nagwara-wara ngadto sa ilang mga paryente ug mga higala didto sa ubos, mao ang sobra sa duha ka gatus ka mga Santos, kadaghanan kanila kabus kaayo nga mobiyahe sa kasadpan pinaagi sa karwahe.¹⁸

Nangulo kanila mao ang baynte says anyos ang panuigon nga si Sam Brannan. Human sa Oktubre nga komperensya, ang Napulog Duha misugo ni Sam sa pag-abang og bapor ug sa pagdala og panon sa silangan nga mga Santos ngadto sa California, diin sila maghulat aron sugaton ang kadaghanan sa Simbahan sa usa ka dapit didto sa Kasadpan.

“Layas gikan sa Babilon!” mipahimangno si apostol Orson Pratt. “Dili kami buot nga usa ka Santos mahibilin sa Estados Unidos.”¹⁹

Sa walay langan giabangan ni Sam ang Brooklyn sa presyo nga maabut, ug ang mga trabahador mitukod og treynta y dos ka gagmay nga kamarote aron sa pagpahiluna sa mga pasahero. Gisugo niya ang mga Santos sa pagdala og mga pangbugwal, mga pala, mga sarol, mga karas, ug uban pa nga mga himan nga ilang kinahanglanon aron sa pagtanom og mga igtatanom ug sa pagtukod og mga panimalay. Walay kasigurohan kon unsa ang umaabut, mitipig sila og daghan nga mga pagkaon ug mga tagana, pipila ka kahayupan, tulo ka galingan sa lugas, pangbaid nga mga bato, mga turnohan, mga lansang, usa ka imprintahanan, ug mga armas. Usa ka mahinatagon nga kapunongan mihatag usab og igo nga mga basahon ngadto sa bapor aron sa paghimo og usa ka maayo nga librarya.²⁰

Samtang nangandam si Sam alang sa paglawig, usa ka pulitiko nga iyang kaila sa Washington mipahimangno kaniya nga ang Estados Unidos determinado gihapon sa pagpahunong sa mga Santos gikan sa pagbiya sa Nauvoo. Ang pulitiko misulti usab ni Sam nga siya ug ang usa ka negosyante nga adunay mga negosyo sa California andam sa paghangyo sa gobyerno alang sa Simbahan agi og baylo sa katunga sa yuta nga naangkon sa mga Santos didto sa Kasadpan.

Nahibalo si Sam nga ang mga kondisyon sa sabut dili maayo, apan mituo siya nga ang mga tawo iyang mga higala ug makapanalipod sa mga Santos. Pipila ka mga adlaw sa wala pa siya mosakay sa Brooklyn, mipahimo si Sam og kontrata ug gipadala kini ngadto ni Brigham, nag-aghat kaniya sa pagpirma niini. “Ang tanan magpadayon nga maayo,” misaad siya.²¹

Gipahibalo usab niya si Brigham sa iyang plano nga magtukod og usa ka siyudad sa San Francisco Bay, tingali isip usa ka bag-o nga pundokanang dapit alang sa mga Santos. “Akong pilion ang labing angay nga dapit,” misulat siya. “Sa dili pa ikaw moabut didto, kon kini pagbuot sa Ginoo, ipaandam ko ang tanan alang kanimo.”²²

Sa panahon nga ang Brooklyn mibiya sa gipundohan niini, masaligon si Sam nga iyang napaniguro ang kahilwasan alang sa mga Santos nga mobiya sa Nauvoo ug usa ka hapsay nga paglawig alang sa iyang panon. Ang agianan sa bapor mosunod sa mga sulog sa lawod liyok sa unuson nga habagatang tumoy sa Habagatang Amerika ug ngadto sa tunga-tunga sa Pasipiko. Kon modunggo na sila sa California, ilang itukod ang ilang siyudad ug magsugod og bag-ong kinabuhi sa Kasadpan.

Samtang usa ka bapor migiya sa Brooklyn palayo gikan sa pantalan, ang pundok sa mga hinigugma diha sa pier mihatag og tulo ka nagsuno-sunod nga singgit sa kalipay ngadto sa mga Santos, kinsa mibalos og tulo ka nagsunod-sunod nga singgit sa kalipay nga ilang kaugalingon. Ang bapor dayon misubay sa agianan ngadto sa gamay nga bukana sa dunggoanan, nagbukhad sa mga layag niini, ug nakasagup og hoyohoy nga midala niini ngadto sa Dagat sa Atlantiko.²³

---

Sa samang adlaw nga ang Brooklyn milawig padulong sa California, kinse ka mga karomata diha sa nag-una nga panon sa mga Santos ang mitabok sa Suba sa Mississippi ngadto sa Territoryo sa Iowa, kasadpan lamang sa Nauvoo, ug nagpahimutang og kampo duol sa Sugar Creek.

Upat ka adlaw human niana, nakigkita sa Brigham Young sa katapusan nga higayon sa mga apostoles didto sa templo sa Nauvoo.²⁴ Bisan tuod og ang templo isip ang tibuok mipabilin nga wala mapahinungod, ila nang napahinungod ang lawak sa atop ug gidumala ang pagtuga [endowment] didto sa sobra sa lima ka libo ka naghinamhinam nga mga Santos. Na-sealed usab nila ang kapin o kulang sa trese ka gatus ka mga magtiayon alang sa karon ug sa kahangturan.²⁵ Ang pipila niini ka mga pag-sealed mga dinaghan nga kaminyoon [plural marriage], diin gisugdan sa pipila ka matinud-anon nga mga Santos paghimo sa pribadong paagi sa Nauvoo nagsunod sa usa ka baruganan nga gipadayag sa Ginoo ngadto ni Joseph Smith sayo sa mga 1830.²⁶

Giplano ni Brigham ang paghunong sa pagdumala sa mga ordinansa sa Pebrero 3, ang adlaw nga dili pa ang unang mga karwahe mobiya sa siyudad, apan ang mga Santos naghugop sa templo sa tibuok adlaw, matinguhaon sa pagdawat sa mga ordinansa sa dili pa mobiya. Sa una, gipapauli sila ni Brigham. “Magtukod kita og dugang pa nga mga templo ug makabaton pa og mga oportunidad sa pagdawat sa mga panalangin sa Ginoo,” namugos siya. “Niini nga templo kita buhong na nga nagantihan, kon kita wala nay madawat.”

Nagdahum nga ang pundok mahanaw, misugod si Brigham sa paglakaw pauli. Apan wala pa gani siya malayo mibalik siya ug nakita ang templo nga sobra ka puno sa mga tawo nga gutom ug uhaw alang sa pulong sa Ginoo. Nianang adlawa, sobra sa 295 ka mga Santos ang nakadawat sa ilang mga panalangin sa templo.²⁷

Karon, nga ang mga ordinansa nga buhat sa templo nahuman, nangluhod ang mga apostoles liyok sa altar sa templo ug nag-ampo alang sa luwas nga pagbiyahe sa kasadpan. Walay usa nga makasulti kon unsa nga mga pagsulay ang mahimo nilang atubangon sa mga semana ug mga bulan nga moabut. Mga giya nga basahon ug mga mapa mihulagway sa walay timaan nga mga subayunong dalan sa kadaghanan nga agianan ngadto sa kabukiran. Mga suba ug gagmay nga mga sapa daghan diha sa agianan, ug daghang mga kabaw ug pangayam nga mga hayop naglibut sa mga kapatagan. Apan ang kapatagan sa gihapon dili sama sa bisan unsa nga nabiyahian sukad sa mga Santos.²⁸

Dili gusto nga mobiya ni bisan kinsa diha sa kuyaw, ang mga Santos nagsinaaray nga motabang ni bisan kinsa nga gustong moadto sa kasadpan—ilabi na ang kabus, masakiton, o ang nabiyuda. “Kon kamo magmatinud-anon sa inyong mga pakigsaad,” misaad si Brigham sa mga Santos diha sa templo niadtong komperensya sa Oktubre, “ ang gamhanan nga Dios mobu-bu og mga pamaagi diha sa iyang katawhan aron gayud hingpit kini nga matuman.”²⁹

Kaniadtong Pebrero 15, ang palas-anon niini nga pakigsaad bug-at kaayo diha ni Brigham samtang mitabok siya sa Mississippi. Niana nga hapon, miduot ug mibitad siya og mga karwahe tungas sa nyebihon [snowy], lapukon nga bungtod upat ka milya sa kasadpan sa suba. Sa dihang pipila na lamang ka oras ang mipabilin nga kahayag sa adlaw sa dili pa ang kagabhion mongitngit sa unahan, mipabilin si Brigham nga determinado sa dili pagpahulay hangtud ang tanang karwahe sa Santos sa Ulahing mga Adlaw sa kasadpan sa suba miabut nga luwas diha sa Sugar Creek.³⁰

Sa karon, ang plano nga mopadala og unang gamay nga mag-una nga panon ngadto sa kabukiran niana nga tuig nalangan na. Si Brigham ug ang ubang mga pangulo sa Simbahan nadugay sa pagbiya sa siyudad kay sa naplano, ug pipila sa mga Santos—nagbaliwala sa tambag nga magpabilin sa Nauvoo—mitabok sa suba ug mikampo uban sa nag-unang panon didto sa Sugar Creek. Human mibiya sa siyudad sa labing madali, daghang mga pamilya diha sa subayunong dalan ang nagkatibulaag, kulang ang panginahanglan, ug dili andam.

Wala pa masayud si Brigham kon unsa ang buhaton. Kini nga mga Santos sigurado nga mopalangan sa uban. Apan dili niya pabalikon kini nga mga Santos ngadto sa siyudad karon nga sila nakabiya na. Sa iyang hunahuna, ang Nauvoo nahimong usa ka bilanggoan, walay dapit alang sa mga katawhan sa Dios. Ang dalan sa kasadpan kagawasan.

Siya ug ang Napulog Duha molahutay lamang sa unahan, nagsalig nga ang Ginoo motabang kanila sa pagpangita og solusyon.³¹

1. Historian’s Office, General Church Minutes, Okt. 8, 1845; “Conference Minutes,” Times and Seasons, Nob. 1, 1845, 6:1013–14. Usa ka kompleto nga report mahitungod sa sermon ni Lucy sa Oktubre 1845 nga komperensya, nga may mga sinulat nga katin-awan [annotations], anaa sa Reeder ug Holbrook, At the Pulpit, 21–26. Hisgutanan: Lucy Mack Smith

2. Lucy Mack Smith, History, 1844–45, book 5, [7]; Mga Santos, volume 1, mga kapitulo 4 ug 44, Black, “How Large Was the Population of Nauvoo?” 92–93. Hisgutanan: Deaths of Joseph And Hyrum Smith

3. Solomon Hancock and Alanson Ripley to Brigham Young, Sept. 11, 1845, Brigham Young Office Files, CHL; “Mobbing Again in Hancock!,” ug “Proclamation,” Nauvoo Neighbor, Sept. 10, 1845, [2]; Gates, Journal, volume 2, Sept. 13, 1845; Glines, Reminiscences and Diary, Sept. 12, 1845; “The Crisis,” ug “The War,” Warsaw Signal, Sept. 17, 1845, [2]; “The Mormon War,” American Penny Magazine, Okt. 11, 1845, 570–71; Jacob B. Backenstos to Brigham Young, Sept. 18, 1845, Brigham Young Office Files, CHL; Orson Spencer to Thomas Ford, Okt. 23, 1845; Thomas Ford to George Miller, Okt. 30, 1845, Brigham Young History Documents, CHL; tan-awa usab sa Leonard, Nauvoo, 525–42.

4. To the Anti-Mormon Citizens of Hancock and Surrounding Counties (Warsaw, IL: Okt. 4, 1845), Chicago Historical Society, Collection of Manuscripts about Mormons, CHL; tan-awa usab sa Leonard, Nauvoo, 536–42.

5. Council of Fifty, “Record,” Sept. 9, 1845, sa JSP, CFM:471–72; “Conference Minutes,” Times and Seasons, Nob. 1, 1845, 6:1008–11.

6. Doktrina ug mga Pakigsaad 29:8 (Revelation, Sept. 1830–A, sa josephsmithpapers.org); Doktrina ug mga Pakigsaad 125:2 (Revelation, circa Early Mar. 1841, sa josephsmithpapers.org); Historian’s Office, General Church Minutes, Okt. 8, 1845; “Conference Minutes,” Times and Seasons, Nob. 1, 1845, 6:1013–14.

7. Brigham Young to Wilford Woodruff, Okt. 16, 1845, Wilford Woodruff, Journals and Papers, CHL; Woodruff, Journal, Nob. 18, 1845. Hisgutanan: Wilford Woodruff

8. Woodruff, Journal, Nob. 18, 1845; “Address to the Saints in the British Islands,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Dis. 1, 1845, 6:177.

9. Brigham Young to Wilford Woodruff, Okt. 16, 1845, Wilford Woodruff, Journals and Papers, CHL; “Important Notice,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Dis. 1, 1845, 6:202; Woodruff, Journal, Nob. 20–21, 1844, ug Hulyo 18, 1845. Hisgutanan: Wilford Woodruff

10. Brigham Young to Wilford Woodruff, Okt. 16, 1845, Wilford Woodruff, Journals and Papers, CHL.

11. Woodruff, Journal, Nob. 19–29, 1845, ug Hulyo 15, 1846; “Important Notice,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Dis. 1, 1845, 6:202; “To the Saints in Great Britain, Greeting,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ene. 1, 1846, 7:10.

12. Historian’s Office, History of the Church, volume 14, Dis. 11, 1845, 9; Samuel Brannan to Brigham Young, Ene. 12, 1846, Brigham Young Office Files, CHL; Reports of the U.S. District Attorneys, 1845–50, Report of Suits Pending, Circuit Court of the District of Illinois, Dis. 1845 nga panahon, Dis. 17–18, 1845, microfilm, Records of the Solicitor of the Treasury, kopya sa CHL; Oaks and Hill, Carthage Conspiracy, 202.

13. Kimball, Journal, Dis. 11, 1845; Historical Department, Journal History of the Church, Dis. 11, 1845.

14. Thomas Ford to Jacob B. Backenstos, Dis. 29, 1845, Brigham Young Office Files, CHL. Kinutlo nga gi-edit alang sa katin-awan; “Washington” sa orihinal giilisan ngadto sa “Washington, DC.”

15. Council of Fifty, “Record,” Ene. 11, 1846, sa JSP, CFM:514, 515, 518. Hisgutanan: Council of Fifty

16. “The Council of Fifty in Nauvoo, Illinois,” sa JSP, CFM:xxvi–xxviii; Saints, volume 1, kapitulo 11; Book of Mormon Title Page; Helaman 15:12–13; Doctrine and Covenants 3:16–20; Reeve, Religion of a Different Color, 75–82. Hisgutanan: American Indians

17. Council of Fifty, “Record,” Ene. 13, 1846, sa JSP, CFM:521–25. Mga hisgutanan: Departure from Nauvoo; Pioneer Trek

18. [Edward Kemble], “‘Brooklyn Mormons’ in California,” Sacramento Daily Union, Sept. 11, 1866, 6; “To Our Brethren and Friends Scattered Abroad,” Times and Seasons, Peb. 15, 1846, 6:1126–27; “News from America,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Mar. 1, 1846, 7:77; “Farewell Message of Orson Pratt,” Times and Seasons, Dis. 1, 1845, 6:1043. Hisgutanan: Mehiko

19. “Farewell Message of Orson Pratt,” Times and Seasons, Dis. 1, 1845, 6:1042–43; Brigham Young to Samuel Brannan, Sept. 15, 1845, Brigham Young Office Files, CHL. Hisgutanan: Samuel Brannan

20. “Come on Oh Israel, It Is Time to Go!,” New-York Messenger, Extra, Dis. 13, 1845; “To Our Brethren and Friends Scattered Abroad,” Times and Seasons, Peb. 15, 1846, 6:1127; [Edward Kemble], “‘Brooklyn Mormons’ in California,” Sacramento Daily Union, Sept. 11, 1866, 6.

21. Samuel Brannan to Brigham Young, Jan. 12, 26, and 27, 1846, Brigham Young Office Files, CHL.

22. Samuel Brannan to Brigham Young, Ene. 26, 1846, Brigham Young Office Files, CHL.

23. Plewe, Mapping Mormonism, 72; Hansen, “Voyage of the Brooklyn,” 48, 54–58; “To Our Brethren and Friends Scattered Abroad,” Times and Seasons, Peb. 15, 1846, 6:1127.

24. Historian’s Office, History of the Church, volume 15, Peb. 4–8, 1846, 3–4; Plewe, Mapping Mormonism, 72.

25. Tan-awa sa Nauvoo Sealing Record A, Sealings and Adoptions of the Living, 1846–57, microfilm 183,374, U.S. and Canada Record Collection, Family History Library; Bennett, “Line upon Line,” 47; and McBride, House for the Most High, 272. Mga Hisgutanan: Temple Endowment; Sealing

26. Tan-awa sa “Plural Marriage in Kirtland and Nauvoo,” Gospel Topics, topics.lds.org. Hisgutanan: Joseph Smith and Plural Marriage

27. Historian’s Office, History of the Church, volume 15, Peb. 3, 1846, 2–3. Ang unang kapahayag sa kinutlo gi-edit alang sa pagkamabasa; orihinal nga tinubdan adunay “Akong gipahibalo ang mga kaigsoonan nga kini dili maalamon, ug nga kita kinahanglang motukod pa og daghang mga Templo, ug makabaton og daghang mga oportunidad nga makadawat sa mga panalangin sa Ginoo.”

28. Historian’s Office, History of the Church, volume 15, Peb. 8, 1846, 4; Frémont, Report of the Exploring Expedition, 47–48; Council of Fifty, “Record,” Sept. 9, 1845, sa JSP, CFM:472–75.

29. Conference Minutes,” Times and Seasons, Nob. 1, 1845, 6:1008–11.

30. Historian’s Office, History of the Church, volume 15, Peb. 15, 1846, 8–9.

31. “History of Brigham Young,” Peb. 16, 1846, in Historian’s Office, History of the Church, laraw, CHL; Historian’s Office, History of the Church, volume 15, Peb. 16–17, 1846, 9–11; Brigham Young ngadto ni Joseph Young, Mar. 9, 1846, Brigham Young Office Files, CHL.