Na’e fakahā ’e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau’aki mo e Fakamo’ui ko Sīsū Kalaisí ’o pehē: “Pea ko ’eni, hili ’a e ngaahi fakamo’oni lahi kuo fai ’o kau kiate Iá, ko e fakamo’oni fakamuimui taha ’eni ’okú ma fai ’o kau kiate Iá: ’Okú ne mo’ui! (T&F 76:22). Ko e taumu’a ’o e lēsoni ko ’ení ke tokoni’i ke mahino ki he kau akó ’oku mo’ui ’a e Fakamo’uí ’i he ’ahó ni, pea ko Ia ’a hotau Taukapo ki he Tamaí, pea ’oku tau hoko ko e “ngaahi foha mo e ngaahi ’ofeine kuo fakatupu ki he ’Otuá” tu’unga ’i he’etau tui kiate Iá (T&F 76:24; vakai foki, Kalētia 3:26).
Lau le’olahi ’a e fakamatala ko ’eni ’o e a’usia ’a Palesiteni Lolenisou Sinoú (1814–1901), ’i hono fakamatala’i ’e hono mokopuna fefine ko ’Ālisi Pōní:
ʻĪmisi
President Lorenzo Snow
“Na’á ku mu’omu’a si’i ’i he’eku kui tangatá ’i he loto holo lahi ’oku hū atu ai ki he loki silesitialé, ’i he taimi na’á ne ta’ofi mai au mo pehē mai, ’Ki’i tali si’i hifo, ’Ālisi, ’oku ou fie fakahā atu kiate koe ha me’a. Ko e feitu’u tonu ’eni na’e hā mai ai ’a e ’Eiki ko Sīsū Kalaisí kiate au ’i he taimi ne pekia ai ’a Palesiteni Utalafí. Na’á Ne fakahinohino’i au ke u fokotu’utu’u fo’ou leva ’a e Kau Palesitenisī ’Uluaki ’o e Siasí he vave tahá kae ’oua ’e toe tatali ’o hangē ko ia ne fai ’i he pekia ’a e kau palesiteni ki mu’á, pea ke u fetongi ’a Palesiteni Utalafí.”
“’Pea toki laka mai ’eku kui tangatá ’aki ha fo’i manga ’e taha ’o ofi ange pea fakamafao mai hono nimá mo pehē: “Na’e tu’u tonu hē meimei fute ’e tolu ki ’olunga mei he falikí. Na’e hangē na’e tu’u ’i ha lau’i koula haohaoá.”
“‘Na’e fakamatala mai he’eku kui tangatá ’a e nāunau’ia ’o e Fakamo’uí peá ne fakamatala’i Hono ongo [to’ukupu nimá], [to’ukupu kelekelé], fōtunga Hono fofongá pea mo e kofu tōtōlofa hinehiná, ko e ngaahi me’á ni kotoa na’e hinaekiaki mo ngingila na’e ’ikai ai ke ne fu’u malava ke sio kiate Ia.
“‘Pea toe laka mai [’eku kui tangatá] ’o toe ofi ange ’o hili hono nimá ki hoku ’ulú pea pehē mai: “‘Ko ’eni, ’e hoku mokopuna fefine, ’oku ou fie ma’u ke ke manatu’i ko e fakamo’oni ’eni ho’o kui tangatá, na’á ne fakahā kiate koe ’aki hono loungutu pē ’o’oná na’e mamata mo’oni ki he Fakamo’uí, ’i he loto temipale ko ’ení, pea fefolofolai mo Ia ko e mata ki he mata” [Alice Pond, ’i he LeRoi C. Snow, “An Experience of My Father’s,” Improvement Era,Sept. 1933, 677]” (Ngaahi Akonaki ’a e Kau Palesiteni ’o e Siasí: Lolenisou Sinou[2012], 267–68).
Ko e hā ha ngaahi fakakaukau ’okú ke ma’u ’i ho’o fanongo ki he fakamatala ko ’ení?
Talaange ki he kau akó ’oku ’i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha fakamatala ’e ua ’o e hā ’a e Fakamo’uí ki ha kau tangata ’i he ngaahi ’aho kimui ní: ko e taha ’o ’Ene haá kia Siosefa Sāmita mo e Sitenei Likitoni ’i Hailame, ’Ōhaiō (vakai, T&F 76), pea ko ’Ene hā ’e tahá kia Siosefa Sāmita mo ’Ōliva Kautele ’i he Temipale Ketilaní (vakai, T&F 110). Hiki ’a e ngaahi fehu’i ko ’eni ’e tolu ’i he palakipoé:
Ko e hā ’a e me’a na’a nau mamata ki aí? Ko e hā ’a e me’a na’a nau fanongo ki aí? Ko e hā ’a e me’a na’a nau akó?
Fakaafe’i ’a e kalasí ke nau kumi ’a e tali ki he ngaahi fehu’i ko ’ení ’i he ngaahi folofolá. Kole ki ha vaheua ’e taha ’o e kalasí ke lau ’a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:19–24 pea ke lau ’e he vaheua ’e tahá ’a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:1–4. Hili ha taimi fe’unga, kole ki he kalasí ke vahevahe ’a e me’a na’a nau ma’ú. Hiki ’a e me’a na’a nau ma’ú ’i he palakipoé ’o fakatatau hake ki he ngaahi fehu’i totonú. Hili ia, pea fehu’i ange leva:
Ko e hā ’oku ako’i mai ’e he ngaahi veesi ko ’ení fekau’aki mo Sīsū Kalaisí? (’E lava ke ’ilo’i ’e he kau akó ha ngaahi tokāteline kehekehe, kau ai ’eni: Ko Sīsū Kalaisí ko ha tokotaha ’oku mo’ui, nāunau’ia; ko ha ongo Tangata māvahevahe ’a ’etau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi; ’oku tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine kuo fakatupu ki he ’Otuá ’i he’etau tui kia Sīsū Kalaisi mo tali ’Ene ongoongoleleí; pea ko Sīsū Kalaisi hotau Taukapo ki he Tamaí.)
’Oange ki he kau akó ha faingamālie ke vahevahe ’enau fakamo’oni ki he ngaahi tokāteliné ni ’aki hano fai ange ’a e fehu’i ko ’ení:
Ko e fē ’i he ngaahi fo’i mo’oni ko ’ení ’oku mahu’inga taha kiate koé? Ko e hā hono ’uhingá?
Talaange ki he kau akó ’e nofotaha ’a e toenga ’o e lēsoní ’i ha tokāteline ’e ua ’oku ’i he ngaahi potufolofola ’oku nau laú: “Ko Sīsū Kalaisi ’a hotau Taukapo ki he Tamaí” mo e “’Oku tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine kuo fakatupu ki he ’Otuá ’i he’etau tui kia Sīsū Kalaisi mo tali ’a ’Ene ongoongoleleí.”
Tohi’i ’a e fo’i lea ko e taukapó ’i he palakipoé pea fehu’i ki he kau akó pe ’oku nau ’ilo hono ’uhingá. (Kapau ’e fie ma’u, pea faka’uhinga’i ’a e fo’i lea ko e taukapó ’aki hano fakamatala’i ange ’oku ’uhinga ia ki ha taha ’oku lea ’o poupou’i pe kole koe’uhí ko ha taha kehe.) Fakaafe’i ’a e kau akó ke lau fakalongolongo ’a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:4. Hili ia, fehu’i ange leva:
’Oku founga fēfē ’a e hoko ’a e Fakamo’uí ko ha taukapó? (’I he vahevahe ko ia ’e he kau akó ’enau ngaahi fakakaukaú, kumi ha ngaahi faingamālie ke fakamo’oni’i ange ai ko Sīsū Kalaisi ’a hotau Taukapo ki he Tamaí.)
Faka’ali’ali ’a e ngaahi fehu’i ko ’ení, pe hiki kinautolu ’i he palakipoé:
Ko e hā ’okú ne ’ai ’a Sīsū Kalaisi ke fe’unga ke hoko ko hotau Taukapó?
Ko e hā ’oku taki ’e Sīsū ki ai e tokanga ’a e Tamaí ’i He’ene tautapa ma’atautolú?
Kole ki he kau akó ke nau ngāue tauhoa ’o kumi ’a e ngaahi tali ki he ngaahi fehu’i ko ’ení ’i he Hepelū 4:15; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:5; 38:4; mo e 45:3–5. Hili hono lau ’e he kau akó ’a e ngaahi potufolofolá mo alea’i ’a e ngaahi fehu’i ’i he palakipoé, fakaafe’i ha ni’ihi ’oku nau loto ki ai ke vahevahe ’enau talí mo e kalasí.
’I hono fakamatala’i ’e he kau akó ’a e me’a na’a nau akó, fakapapau’i ’oku mahino kiate kinautolu ’a e me’a ko ’ení: ’Oku fe’unga ’a Sīsū Kalaisi ke tautapa ma’atautolu ’i he ’ao ’o e Tamaí koe’uhí he ’oku mā’oni’oni haohaoa pea ko ia ai ’okú Ne feau ’a e ngaahi fie ma’u ’o e fakamaau totonú ki he’etau ngaahi angahalá. ’Okú Ne fe’unga ke tautapa ma’atautolu koe’uhí ko ’Ene ngaahi leleí, ’Ene mo’ui haohaoá, pea mo Hono ta’ata’á, ’a ia na’á Ne lilingi koe’uhí ko kitautolú. ’Oku ’ikai ke ’i ai ha’atau lelei ke tau lava ai ’o tautapa ma’atautolu (vakai, ’Alamā 22:14).
Fakaafe’i ha tokotaha ako ke ne lau le’o lahi ’a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:3–5, kae muimui pē ’a e kalasí. Fakamatala’i ange ko e ngāue mo e nāunau ’o e Tamai Hēvaní ko hono hakeaki’i ’Ene fānaú. Ko ia ai, ko e taimi ’oku taukapo’i ai ’e Sīsū ’a kinautolu ’oku tui kiate Iá, ’okú Ne tokoni ai ke fakahoko ’a e ngāue ’a e Tamaí pea lolotonga iá ’okú Ne toe ’oange ai ’a e lāngilangí ki he Tamaí (vakai foki, Mātiu 10:32).
Ke tokoni ke mahino ’a e ngāue ’a Sīsū Kalaisi ko hotau Taukapó, fakaafe’i kinautolu ke lau ’a e ngaahi lea ’a Seinosí ’i he ’Alamā 33:3–10. Kole ange ke nau feinga ke ’ilo’i ’a e ngaahi kupu’i lea na’e toutou faka’aonga’i ’e Seinosí (ko hano fakalea kehe ’o e “na’á ke ’alo’ofa mai” mo e “’afio mai kiate au”). Hili ia, fehu’i ange leva:
Ko e hā na’e ako ’e Seinosi fekau’aki mo e ’Otuá tu’unga ’i he’ene ngaahi a’usia ’i he lotu fakamātoató?
Fakaafe’i ha tokotaha ako ke laule’o lahi ’a e ’Alamā 33:11. Hili ia, fehu’i ange leva ki he kalasí:
Ko hai na’e fakalāngilangi’i ’e Seinosi koe’uhí ko e ’alo’ofa lahi ’a e Tamai Hēvaní?
Ko e hā ’oku liliu ai ’e he ’Otua ko e Tamaí ’a Hono houhaú meiate kitautolú?
’Oku tokoni fēfē ’a e ngaahi akonaki ’a Seinosí ke mahino lelei ange kiate koe peá ke fakahounga’i ’a e ngāue ’a e Fakamo’uí ko e Taukapo ’i ho’o mo’uí?
Faka’ali’ali ’a e fakamatala ko ’eni na’e fai ’e ’Eletā D. Toti Kulisitofasoni ’o e Kōlomu ’o e Kau ’Aposetolo ’e Toko Hongofulu Mā Uá, pea fakaafe’i ha tokotaha ako ke lau le’olahi ia.
ʻĪmisi
Elder D. Todd Christofferson
“’Oku fu’u mahu’inga kiate au, ’a e lava ke u lotu ’i ha fa’ahinga taimi pea ’i ha fa’ahinga tūkunga pē ki he taloni ’o e ’alo’ofá, pea ’e fanongo ’a ’eku Tamai Hēvaní ki he’eku kolé, pea ’e tautapa ma’aku hoku Taukapó, ’a ē na’e ’ikai Ha’ane angahalá, pea na’e lilingi hono ta’ata’á. (Vakai, T&F 45:3--5.)” D. Todd Christofferson, “I Know in Whom I Have Trusted,” Ensign, May 1993, 83.
Kole ki ha tokotaha ako ke fakamatala’i ’i he’ene lea pē ’a’ana ’a e tefito’i mo’oni na’e ako’i ’e ’Eletā Kulisitofasoní. Hili ia, fehu’i ange leva:
’E founga fēfē hano tokoni’i koe ’e ha fakamo’oni fakatāutaha ki he akonaki ko ’ení ’i he taimi ’o e faingata’a’iá?
’Oku tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine ki he ’Otuá tu’unga ’i he’etau tui kia Sīsū Kalaisi pea tali ’Ene ongoongoleleí
Fakaafe’i ha tokotaha ako ke lau le’olahi ’a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:24, pea kole ki he kalasí ke nau muimui ai. Fakamahino’i ange ’a e lea “’oku fakatupu [’a kitautolu] ’e ia, pea ’iate ia, pea meiate iá … ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine ki he ’Otuá.”
Fehu’i ange ki he kau akó:
’Oku ’uhinga ki he hā ke hoko ko e “ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine kuo fakatupu ki he ’Otuá”? (T&F 76:24; vakai foki, T&F 25:1).
Fakapapau’i ’oku mahino ki he kau akó neongo ko e fānau fakalaumālie kātoa kitautolu ’a e Tamai Hēvaní, ka ’oku ’uhinga taha pē ’a e lea “ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine kuo fakatupu ki he ’Otuá” kiate kinautolu ’oku “fanau’i fo’oú.” Talaange ki he kau akó ’oku fakatātaa’i ’e he Tohi ’a Molomoná ’a e founga ’o e fanau’i fo’oú.
Faka’ali’ali ’a e saati ko ’ení pe hiki ia ’i he palakipoé (’oua na’a fakakau ai ’a e fakamatala ’oku ha’í):
Ko e hā na’e loto fiemālie ’a e kakai ’o e Tu’i ko Penisimaní ke nau faí?
Ko e hā ’a e ola ’o ’enau ngaahi ngāué?
(Fakahoko ha fuakava ke talangofua ki he ngaahi fekau kotoa ’a e ’Otuá)
(’Ai kiate kinautolu ’a e huafa ’o Kalaisí)
(Tui kia Kalaisi)
(Na’e liliu honau lotó)
(Na’e fanau’i kinautolu ’ia Kalaisi)
(Na’e hoko ’a Kalaisi ko ’enau Tamai ’i he fuakavá)
Fakamatala fakanounou’i ’a e pōpoaki ’a e Tu’i ko Penisimaní ’i he Mōsaia 2–4. Hili ia, fakamatala’i ange na’e ma’u ’e he ngaahi lea ’a e Tu’i ko Penisimaní ha mālohi lahi ki hono kakaí, pea na’e fakatupu ’e he Laumālie ’o e ’Eikí ha “fu’u liliu lahi” ke hoko ’i honau lotó (vakai, Mōsaia 5:2). Fakaafe’i ’a e kau akó ke ako tautau toko ua ’a e Mōsaia 5:2–8, 15, ’o kumi ’a e tali ki he ngaahi fehu’i ’i he sātí. Hili ha taimi fe’unga, kole ki he kau akó ke vahevahe ’a e me’a na’a nau ma’ú. Hili ia, fehu’i ange leva:
Fakatatau ki he me’a na’a mou ako ki he kakai ’o e Tu’i ko Penisimaní, ’oku mou hoko fēfē ko ha foha pe ’ofefine kuo fakatupu ’ia Kalaisi? (’Oku totonu ke fakahaa’i ’e he kau akó ’a e tefito’i mo’oni ko ’ení: ’I he’etau tali ’a Sīsū Kalaisi pea fakahoko mo tauhi ’a e ngaahi fuakava ke talangofua ki he ngaahi fekau ’a e ’Otuá, ’oku tau hoko ai ko ha ngaahi foha mo ha ngaahi ’ofefine ’o Kalaisi.)
’I hono alea’i ’e he kau akó ’a e ngaahi veesi ko ’ení, mahalo te nau fie ma’u ha tokoni ke mahino ’a e tokāteline ’o ’etau hoko ko e fānau ’a Kalaisí. Lau le’olahi ’a e akonaki ko ’eni na’e fai ’e Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmitá (1876–1972):
ʻĪmisi
President Jospeh Fielding Smith
“’Oku hoko ’a e Fakamo’uí ko ’etau Tamai … koe’uhí he ’okú Ne foaki mai ma’atautolu ’a e mo’uí, ’a e mo’ui ta’engatá, ’o fou ’i he fakalelei na’á Ne fai ma’atautolú. …
“… ’Oku tau hoko ko e fānau, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine ’o Sīsū Kalaisi, ’i he’etau ngaahi fuakava ke talangofua kiate Iá” (Doctrines of Salvation, fakatahataha’i ’e Bruce R. McConkie, 3 vols. [1954–56], 1:29).
Fakatatau ki he Mōsaia 5:15, ko e hā e ngaahi tāpuaki ’e lava ke tau ma’u ’i he’etau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine ’o Sīsū Kalaisí?
Ko e hā ’a e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ’okú ke ma’u fekau’aki mo e hoko ko ha foha pe ’ofefine ’o Sīsū Kalaisí?
Poupou’i ’a e fānau akó ’i ho’o faka’osi ’a e lēsoní ke fakalaulauloto ki he founga ’oku tāpuekina ai ’enau mo’uí ’e he ’ilo ’oku mo’ui ’a e Fakamo’uí, ’okú Ne hoko ko hotau Taukapo ki he Tamaí, pea te tau lava ’o hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ’ofefine ’o e fuakava ’o Kalaisí.