Ngaahi Talanoa ʻo e Folofolá
Ko e Ngaahi Lea ke ʻIloʻí


Ko e Ngaahi Lea ke ʻIloʻí

A

ʻesi feilaulau,

ko ha feituʻu toputapu, ko e feituʻu ʻoku faʻuʻaki ʻa e kelekele pe maka ʻa ia ʻoku fai ai e lotu pe feilaulau ki he ʻOtuá

ʻĪmisi
altar

ʻolita

ʻāngeló,

ko ha talafekau mei he ʻOtuá

teunga taú,

ko ha teunga ʻoku tui ʻe he kau sōtiá ke maluʻi ʻaki kinautolu ʻi he taú

ʻĪmisi
armor

teunga tau

kau taú,

ko ha kulupu ʻo e kau sōtia ʻoku nau teuteu ke tau

ngahaú,

ko ha meʻa tau ʻoku mata māsila hono konga ki muí ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he tulimanú pe taú

ʻĪmisi
arrow

ngahaú

B

papitaisó,

ko ha ouau ia ʻe fakahoko ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai mei he ʻOtuá, te ne tuku hifo ke pulia kakato ʻa e taha ko iá ʻi he vaí pea mo puke hake ia ki ʻolunga. ʻOku fie maʻu ʻa e papitaisó ke te hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
baptism

papitaiso

lafalafá,

ko ha vaka lahi ʻoku fakaʻaongaʻi ke ʻave ai ʻa e kakaí pe nāunau

ʻĪmisi
barge

lafalafa

tuí,

ko ha ongo pe ʻilo ʻokú te maʻu ki ha faʻahinga meʻa ʻoku moʻoni

tāpuakí,

ko hona ʻoange ki ha taha ha faʻahinga meʻa ʻe ʻaonga kiate ia. Ko e tāpuakiʻi ʻo e sākalamēntí ko e kole ki he ʻOtuá ke ne tali ʻa e maá mo e vaí ko ha fakaʻilonga ʻo Sīsū Kalaisi.

kuí,

ko e ʻikai lava ke sio

tuku pōpulá,

ko ha ʻikai ke tauʻatāina, ko ʻete ngāue ʻi he ʻahó kakato ki ha lelei ʻa ha taha kehe

kaufaná,

ko ha vaʻakau ʻoku haʻi ʻa e afó ki he ongo muiʻakau ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi ke fokotuʻu ai ʻa e ngaahi ngahaú

ʻĪmisi
bow

kaufana

ʻū lauʻi palasá,

ko ha lekooti ia ʻo e ngaahi fekau mei he ʻOtuá pea ʻoku fekauʻaki ai mo e fanga kui ʻa Līhaí

ʻĪmisi
brass plates

ʻū lauʻi palasá

langá,

ko hano fokotuʻu pe langa ʻo ha faʻahinga meʻa

C

ʻeikitaú,

ko ha taki ʻo ha kau tau

pō vai,

ko ha meʻa tau ʻoku fakaʻaongaʻi ke tā ʻaki ʻa e fanga manú pe kakaí

ʻĪmisi
club

vaʻakau

ngaahi fekaú,

ko ha faʻahinga meʻa ʻoku fakahā ʻe he ʻOtuá ki hono kakaí ke nau fai koeʻuhí ke nau fiefia ai

fuakavá,

ko ha palōmesi ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo e tangatá

kalusefaí,

ko hano tāmateʻi ha taha ʻaki hono tuki faʻo ki he kolosí

D

tulí,

ko ha taha ʻoku ʻikai lava ʻo fanongo

fakaʻauhá,

ko hano fakangata kakato pe maumauʻi ha faʻahinga meʻa, ʻo hangē ko ha kolo pe moʻui

ākongá,

ko ha taha ʻoku muimui ʻia Sīsū pea feinga ke hangē ko iá

misí,

ko ha talanoa ʻoku toka ʻi he fakakaukau ʻa ha taha pe ko haʻane mohe

konaá,

ko ha ʻikai lava ʻo mapuleʻi tupu mei he lahi hono maʻu ʻe he ʻolokaholó

E

holá,

ko ʻete ʻalu ke mamaʻo mei ha taha

moʻui taʻengatá,

ko e moʻui ʻo taʻe ngata mo e ʻOtuá

tēvoló,

ko ha faʻahinga meʻa ʻoku kovi

F

tuí,

ko ʻete tui kia Sīsū Kalaisi

tui faivelengá,

ko ha hokohoko atu ʻo e talangofua ki he ngaahi fekaú

hongé,

ko ha siʻi ʻa e meʻakaí tupu mei he ʻikai tō ha ʻuha mo e ʻikai ke tupu ʻa e ngoué

ʻaukaí,

ko ha ʻikai ke maʻu ha meʻakai pe vai lolotonga hoʻo fekumi ki ha tokoni fakalaumālie

fakafonuʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní,

ko e tuku ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke ne ueʻi ʻa e ʻatamai mo e loto ʻo ha taha ki he meʻa ʻoku moʻoní

fakamolemolé,

ko hono fakangaloʻi ʻo ha ngaahi meʻa taʻefeʻunga naʻe fai ʻe ha taha mo ʻofa ʻi he taha ko iá

tauʻatāiná,

ko ha lava ke fai ha ngaahi fili

G

ongoongo fakafiefiá,

ko e ngaahi pōpoaki ʻo e ʻamanaki leleí mo e fakanonga ʻoku ʻomi mei he ʻOtuá

ʻū lauʻi koulá,

ko ha lekooti naʻe hiki ʻi ha ngaahi ʻū lauʻi koula manifi. Naʻe hanga ʻe Molonai ʻo fufuuʻi kinautolu ʻi he Moʻunga ko Komolá, pea naʻe toki maʻu kinautolu ki mui ʻe Siosefa Sāmita.

ʻĪmisi
gold plates

ʻū lauʻi koulá

ongoongoleleí,

ko ha ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí

Laumālie Lahí,

ko ha hingoa ia ʻoku uiʻaki ʻe he kau Leimaná ʻa e ʻOtuá

H

fakamoʻuí,

ko hano ʻai ke sai pe haohaoa ha taha ʻoku puke pe faingataʻaʻia

langí,

ko ha feituʻu ia ʻoku ʻafio ai ʻa e Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi

anga-vaivaí,

faingofua ke akoʻi mo fekumi ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá

I

ʻotua tamapuá,

ko ha faʻahinga meʻa ʻoku lotu ki ai ʻa e kakaí ʻoku ʻikai mei he ʻOtuá

vaʻa ukameá,

ko ha fakaʻilonga ʻi he misi ʻa Līhaí ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá

J

fakahokó,

ko haʻate hoko ko ha konga ʻo ha kulupu

fakamāú,

ko ha taki ʻoku fakakaukau ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi laó pe ʻe anga fēfē ʻa e founga ʻoku totonu ke nau tauhi ai ʻa kinautolú

nofoʻanga-fakamāú,

ko ha tuʻunga ʻi he puleʻanga ʻo e kau Nīfaí ʻa ia ʻoku maʻu ʻe he tuʻi fakamāú

K

tuʻí,

ko ha taki ki ha falukunga kakai

L

takí,

ko ha taha ʻokú ne tataki ha falukunga kakai

Liahoná,

ko ha meʻa fuopotopoto naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki he fāmili ʻo Līhaí ke ne fakahinohino kiate kinautolu ʻa e hala ke nau ʻalu ai ʻi he toafá. Naʻe ngāue ʻa e meʻá ni ʻi he taimi pē naʻe anga-tonu ai ʻa e fāmili ʻo Līhaí.

ʻĪmisi
Liahona

Liahona

tauʻatāiná,

ko haʻate faʻiteliha ke fai ʻo ha ngaahi filí

M

mēmipá,

ko ha taha ʻoku kau ki he siasí pe kulupu

maná,

ko ha meʻa ʻoku kehe ʻene hokó pe ko ha meʻa ʻoku hoko ke fakahā ai ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá

ngāue fakafaifekaú,

ko ha taha ʻokú ne ʻa e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ki he niʻihi kehé

O

talangofuá,

ko hono fakahoko ʻo ha meʻa naʻe kole pe fekauʻi ke fai

fakanofo,

ko hano foaki ʻa e mālohi mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí

ʻĪmisi
ordain

fakanofo

ouaú,

ko ha kātoanga toputapu pe ngāue ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga fakalaumālie, ʻo hangē ko e papitaisó pe sākalamēnití

P

melinó,

ko ha ongo ʻoku nonga pe taimi ʻoku ʻikai fai ai ha tau

fakatangaʻi,

ke leaʻaki ha ngaahi meʻa loi ʻo fekauʻaki mo ha taha ko e feinga ke fakamamahiʻi ʻa e taha ko iá

ʻū lauʻi peletí,

ko ha ngaahi konga ukamea manifi ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi ke hiki ai ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi hisitōlia ʻo e kakaí

ʻĪmisi
plates

ʻū lauʻi peletí

palani fakapulipulí,

ko hano filioʻi ha palani ke fakafetau ki ha taha

mālohí,

ko ha ivi ʻo ha meʻa lelei pe kovi, ʻoku faʻa hoko maʻu pē ko ha tokoni makehe mei he ʻOtuá

lotú,

ko e fepōtalanoaʻaki mo e ʻOtuá, ʻo fai ha ngaahi fakamālō pea mo kole ha ngaahi tāpuaki

lakanga fakataulaʻeikí,

ko e mālohi ke ngāue ʻi he huafa ʻo e ʻOtuá

fale fakapōpulá,

o ha feituʻu ʻoku fakaʻaongaʻi ke tauhi ai ʻa e kakai ʻoku nau maumauʻi lao

palōmesí,

ko ha fuakava pe tukupā ke fai pe fakahoko ʻo ha faʻahinga meʻa

kikite,

ko hano fakamatalaʻi ha faʻahinga meʻa ki muʻa ke toki hoko

palōfitá,

ko ha tangata naʻe fili ʻe he ʻOtuá ke ne fakahā ki he kakaí ʻa hono finangaló

tauteá,

ko hano fakahoko pe fakangofua ke fakahoko ha ngaahi meʻa ʻoku kovi ki ha taha. ʻOku faʻa tautea maʻu pe ʻa e kakaí ʻi he ʻikai te nau fie talangofua ki he ʻOtuá.

R

angatuʻú,

ko ha talangataʻa pe fakafepaki ki he ngaahi fekaú

fakatomalá,

ko e ongoʻi mamahi ʻi ha tōʻonga pe fakakaukau mo e palōmesi he ʻikai ke toe fai

toetuʻú,

ko hono toe fakafoki mai ha taha pe fakatahaʻi ʻa e sinó mo e laumālié

māʻoniʻoní,

ko ha meʻa ia mei he ʻOtuá. Ko e kakai māʻoniʻoní ʻa kinautolu ko ē ʻoku muimui ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

maeá,

ko ha meʻa fefeka ʻoku lōloa

S

sākalamēnití,

ko ha ouau ia ʻoku maʻu ʻe he kakai tangatá ko ē ʻoku nau maʻu ʻa e tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo nau tufa ʻa e maá mo e vaí ki he kakai kehé. ʻOku fakamanatu ʻe he sākalamēnití ki he kakai ʻo Sīsū Kalaisí.

feilaulau,

ko ha foaki ha faʻahinga meʻa mahuʻinga ki he ʻOtuá

kau tamaioʻeikí,

ko ha kakai ʻoku fai fatongia pe ngāue ki ha taha ʻo hangē ko e tuʻí

tumuʻaki,

ko ha tuʻusi ʻa e tumuʻaki ʻo e ʻulu ʻo ha taha

paá

ko ha konga ia ʻo e teunga taú ʻa ia ʻokú ne maluʻi ʻa e konga ki ʻolunga e sino ʻo e sōtiá mei he heletaá mo e ngaahi teunga tau kehé

angahalá,

ko hano maumauʻi ʻo ha fekau

kau pōpulá,

ko ha kakai ʻoku fakamālohiʻi ke nau ngāue ki he kakai kehé

makataá,

ko ha meʻa tau ʻoku fakaʻaongaʻi ke lisingiʻaki ʻa e maká

ʻĪmisi
sling

makataā

sōtiá,

ko ha tangata ʻoku kau ʻi ha kau tau

taó,

ko ha vaʻakau mata māsila naʻe fakaʻaongaʻi ke hokaʻi ʻaki ha faʻahinga meʻa

ʻĪmisi
spear

tao

kaihaʻá,

ko hano ʻave ha meʻa ʻa ha taha kehe

maká,

ko e tolo makaʻi ha tangata pe fefine kae ʻoua kuó ne siʻi mālōloó

heletaá,

ko ha mataʻihele ukamea ʻoku fakaʻaongaʻi ki hano tuʻusi pe tuiʻi ʻaki ha faʻahinga meʻa

ʻĪmisi
sword

heletā

fale lotu,

ko ha faʻahinga fale ʻoku fakatahataha ki ai ʻa e kakaí ke lotu ki he ʻOtuá

T

temipalé,

ko ha fale ia ʻo e ʻOtuá

ʻĪmisi
temple

temipale

fakamoʻoní,

ako ha ongo pe fakamoʻoni ʻoku moʻoni ʻa e ongoongoleleí

fuka ʻo e tauʻatāiná,

ko ha pōpoaki naʻe hiki ʻe he ʻEikitau ko Molonaí ʻo ne fakaʻaiʻai ʻaki e kakaí ke maluʻi ʻenau tauʻat`ainá

ʻĪmisi
title of liberty

fuka ʻo e tauʻatāiná

tauá,

ko ha fale māʻolunga pe ko ha tuʻunga malanga ʻe lava ʻa e kakaí ʻo tuʻu mei ai

ʻĪmisi
tower

taua

fakatonu-leá,

ko hano liliu ʻo e leá ki ha toe lea ʻe taha

ʻakau ʻo e moʻuí,

ko ha ʻakau ia ʻoku hā ʻi he misi ʻa Līhaí ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá

moʻoní,

ko ha faʻahinga meʻa naʻe hoko totonu pe ʻoku lelei pe moʻoni

U

mahinó,

ko ha ʻilo pe ko ha foʻi fakakaukau ʻoku maʻu

ʻŪlimí mo e Tūmemí,

ko ha meʻa lea makehe ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá ki he kau palōfitá ke tokoni kiate kinautolu ke liliu mo maʻu ʻa e fakahaá

V

loto-toʻa,

ko hono ʻilo pea mo maluʻi ʻa e meʻa ʻoku totonú

mata-meʻa-hā-mai,

ko ha kalasi pē ia ʻo e fakahaá

W

taú,

ko ha tau ʻi he vahaʻa ʻo e filí pe fakafepakiʻi ʻo e kau taú

meʻataú,

ko ha faʻahinga meʻa ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakalaveaʻi pe tāmateʻi ʻaki ʻa e kakaí, ʻo hangē ko e heletā pe tao

fai angahalá,

ko ha faʻahinga meʻa ia ʻoku ʻikai mei he ʻOtuá. ʻOku ʻofa ʻa e taha fai angahalá ʻia Sētane mo ʻikai ke ne tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

toafá,

ko ha fuʻu aumanafa ʻoku ʻikai ke tuʻu ai ha ngaahi kolo pe nofoʻi ʻe ha kakai

lotu,

ko haʻate lotu pe muimui ʻi ha taha pe faʻahinga meʻa