2012
Ko e Tohi ʻa ʻAlamaá: Ngaahi Lēsoni ki he ʻAho Ní
ʻOkatopa 2012


Ko e Tohi ʻa ʻAlamaá: Ngaahi Lēsoni ki he ʻAho Ní

ʻĪmisi
ʻEletā Paul B. Pieper

Naʻe kātakiʻi faivelenga ʻe he kau Nīfaí ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻi honau kuongá pea ko ha fakamoʻoni ia ʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi tāpuaki mo e maluʻi ʻoku tau fie maʻu ke tau matatali lelei ʻaki e ngaahi faingataʻa ʻi hotau kuongá.

ʻI he fakaʻosinga ʻo e pule ʻa e Tuʻi ko Mosaiá, naʻá ne fokotuʻu ke fetongi ʻa e puleʻanga fakatuʻí ʻaki ha faʻunga ʻo ha kau fakamaau ke fili ʻe he kakaí. Naʻe makatuʻunga ʻa e faʻunga ne fai hono fokotuʻú ʻi he ngaahi lao ne ʻomi ʻe he ʻOtuá ke puleʻi ʻaki ʻe he kau fakamaau ʻa ia ʻe fili ʻe he kakaí.

Ko e tefitoʻi moʻoni ʻo e tauʻatāina ke filí ko e fakavaʻe ia ʻo e faʻunga ne fokotuʻú—ko e kakaí, ka ʻoku ʻikai ko ha tuʻi, ke nau tali ʻa e fatongiá mo haʻisia ke ngāue ʻo fakatatau mo e laó. Koeʻuhí he “ʻoku ʻikai ko ha meʻa maheni ʻene hokó ke fie maʻu ʻe he leʻo ʻo e kakaí ha meʻa ʻoku fehangahangai mo e meʻa ʻoku totonú” (Mōsaia 29:26), ʻe maluʻi ange ai ʻe he faʻunga ko ʻení ʻa e totonu ʻa e kakaí fakafoʻituitui mo e angatonu fakalūkufua ʻa e sosaietí.

ʻI he tali ki he fokotuʻu ʻa Mōsaiá, naʻa nau “kamata ke fuʻu fakaʻamu lahi ke maʻu ʻe he kakai kotoa pē ʻa e faingamālie tatau ʻi he fonuá hono kotoa; ʻio, pea naʻe fakahā ʻe he tangata takitaha ʻa ʻene loto fiemālie ke fua ʻa ʻene ngaahi angahala ʻaʻaná” (Mosaia 29:38).

ʻOku ʻi he Tohi ʻa ʻAlamaá ʻa e hisitōlia ʻo e kakaí he lolotonga e vahaʻataimi taʻu ʻe 40 hili hono tali ʻe he kakaí ʻa e faʻunga ne fokotuʻú. ʻOku fakamatala ʻi he ngaahi vahe fakaʻosi ʻo e tohi ʻa ʻAlamaá, vahe 43 ki he 62, ha vahaʻataimi ʻo e faingataʻa mo e ʻahiʻahi lahi. Lolotonga e vahaʻataimi nounou ʻo e taʻu ʻe 19 ko ʻení, naʻe fehangahangai ai e kakaí mo ha ngaahi faingataʻa fakapolitikale fakalotofonua, ngaahi fakamanamana mei tuʻa, pea meimei ke hoko maʻu pē ha ngaahi fepaki fakakautau.

Ne tuʻo ua hano fakamanamanaʻi fakalotofonua e founga puleʻi fakapuleʻangá ʻe ha kau tangata ne nau loto ke fokotuʻu kinautolu ko e ngaahi tuʻi pea ke toʻo ʻa e totonu ʻa e kakaí mei hono fili honau kau takí pea mo e tauʻatāina ki heʻenau lotú. Taimi tatau pē, naʻe pau ke maluʻi ʻe he kakaí kinautolu mei he ngaahi ʻohofi lahi ne fai mei tuʻa ʻe he kau Leimana ne nau fakapapau ke fakaʻauha e puleʻanga ʻo e kau Nīfaí mo fakataumuʻa ke puke pōpula kinautolú.

Ko e ngaahi uesia fakaʻekonōmika ko ʻeni ʻo e ngaahi faingataʻa lahi ne hokó, neongo naʻe ʻikai ke fakahaaʻi mahino mai, ka ʻoku ngali ne hoko ko ha faingataʻa lahi ki he kakaí. Naʻe ongoʻi mālohi ʻe Molomona ʻi heʻene fakatahatahaʻi ʻo e lekooti toputapú, ke fai ha fakamatala fakaikiiki ʻo e vahaʻataimi ko ʻení. Ko hono moʻoní, kapau naʻá ne ʻomi ha fakaikiiki tatau ki he toenga ʻo e taʻu ʻe 1,000 ʻo e hisitōlia ʻo e kau Nīfaí, naʻe mei ʻi ai ha peesi ʻe 2,500 tupu ʻi he Tohi ʻa Molomoná!

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994):

[Naʻe hiki e Tohi ʻa Molomoná … maʻa hotau kuongá. Naʻe ʻikai ke maʻu ʻe he kau Nīfaí ʻa e tohí; pe ko e kau Leimana ʻo e kuonga muʻá. Naʻe fakataumuʻa ia maʻatautolu. … Naʻe fakanounouʻi ʻe [Molomona] ʻa e ngaahi lekooti ʻo ha ngaahi senituli lahi, ʻo ne filifili e ngaahi talanoa, ngaahi lea, mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻa ia ʻe tokoni lahi taha kiate kitautolú, ʻi he malumalu ʻo e tataki fakalaumālie ʻa e ʻOtuá, ʻa ē ʻokú Ne ʻafioʻi ʻa e meʻa kotoa pē mei he kamataʻangá. …

“ʻOku totonu ke tau faʻa fehuʻi kiate kitautolu, ‘Ko e hā ne hanga ai ʻe he ʻEikí ʻo ueʻi ʻa Molomona (pe ko Molonai pe ʻAlamā) ke fakakau ia ʻi heʻene lekōtí? Ko e hā ha lēsoni ʻe lava ke u ako mei ai ʻe tokoni ʻi heʻeku moʻui ʻi he kuonga ní?]’”1

ʻI he kuongá ni, ʻoku fehangahangai e Kāingalotu he māmaní mo e ngaahi faingataʻa lahi tatau mo ia ne fehangahangai mo e kau Nīfaí he lolotonga e vahaʻataimi ko ʻeni ʻo honau hisitōliá, kau ai e ngaahi feinga ke toʻo e totonu ʻa e kāingalotú ke lotu mo lea ʻaki e ngaahi meʻa mahuʻinga ki he sosaieti ʻoku tau nofo aí. Kuo ongoʻi ʻe ha Kāingalotu ʻe niʻihi ʻa e fakamanamana ʻo e ʻohofi mei tuʻá pea fepaki mo e ngaahi kongakau ʻoku nau tukupā ke fakaʻauha honau puleʻangá mo ʻenau tauʻatāiná.

Meʻa mālié, naʻe lava ʻe he kau Nīfaí ke ikunaʻi honau ngaahi faingataʻá ʻaki e feinga lahi taupotu tahá, feilaulaú, mo e tokoni mei he ʻEikí. ʻE ala ʻomai kiate kitautolu ha fakahinohino mo ha loto-toʻa ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e kuonga ní, ʻe ha ngaahi lēsoni ʻe niʻihi kau ki he founga naʻa nau tali lelei ʻaki honau ngaahi faingataʻaʻiá.

1. Pukepuke ʻa e loto holi mo e ngaahi taumuʻa ʻoku totonú.

ʻI he kotoa ʻo e ngaahi faingataʻaʻia ʻa e kau Nīfai angatonú, naʻa nau lava ke maʻu ha mālohi mei he foʻi moʻoni ko ia naʻa nau ngāue ʻaki ha ngaahi taumuʻa totonú. Ko ʻenau taumuʻá pē “ke maluʻi ʻa kinautolu, mo honau ngaahi fāmilí, mo honau ngaahi kelekelé, mo honau fonuá, mo ʻenau ngaahi totonú, mo ʻenau lotú” (ʻAlamā 43:47). Ko ʻenau fakaʻamú ke maluʻi ʻenau tauʻatāina ke filí—ʻa e totonu ke ngāue ʻi he angatonu pea ke haʻisia ki heʻenau tōʻonga moʻuí—kae ʻikai ke tuʻutuʻuniʻi ange ʻe he tuʻí ʻa e meʻa ke nau faí. Ko ʻenau taumuʻá ke maluʻi ʻa e tuʻunga tataú ʻi he malumalu ʻo e laó, tautautefito ki heʻenau tauʻatāina ke lotu ki he ʻOtuá mo tauhi honau siasí (vakai, ʻAlamā 43:9, 45).

ʻOku ʻi ai pea ʻe ʻi ai maʻu pē ha ngaahi mālohi ʻi he ngaahi sosaietí te nau feinga ke kākaaʻi e fakakaukau ʻa e fonuá ke nau maʻu e mālohi ki ha lelei fakaekita. ʻOku ʻi ai ha fakatauele ke tali ʻenau ngaahi taumuʻá pea fulihi ʻa e fepakipaki ke hoko ko ha kumi mafai. Ko e founga ʻa e ʻEikí ke ngāue maʻu pē ʻo fakatefito ʻi he ngaahi fakaʻamu mo e ngaahi taumuʻa ʻoku maʻa, ʻo hangē ko e meʻa ne fai ʻe he kau Nīfaí. ʻI hono fai iá, naʻá ne fakaʻatā kinautolu ke nau maʻu tokoni mei he ngaahi mālohi ʻo e langí ke ikunaʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá “ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí” (ʻAlamā 46:20; vakai foki, ʻAlamā 60:16; 61:18).

ʻOku tatau pē ia mo ʻetau meʻa ʻoku fai ki he ngaahi faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo ia he kuonga ní, kuo pau ke tau vakaiʻi maʻu pē hotau lotó ke fakapapauʻi ʻoku maʻa ʻetau ngaahi fakaʻamú mo e ngaahi taumuʻá pea ʻoku fakatefito ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kapau ʻoku tau ngāue (pe kākaaʻi e niʻihi kehé ke ngāue) ʻi he siokita, ke maʻu ha lelei fakatāutaha, pe ke tukuhifo e niʻihi kehé, he ʻikai ke tau maʻu ʻa e tokoni fakalangi ʻoku tau fie maʻu ke matuʻuaki ʻaki hotau ngaahi faingataʻaʻiá.

2. Angaʻofa mo foaki lahi kiate kinautolu ʻoku masiva angé.

ʻI he taimi ne fakamanamanaʻi ʻaki ai e fakaʻauhá ʻe he ngaahi fili fuoloa ʻo e kau Nifaí, ʻa e kakai ʻo ʻAnitai-Nīfai-Līhaí, naʻe loto e kau Nīfaí ke foaki ange ha feituʻu moʻonautolu ke nau nofo ai mo kamata ha moʻui foʻou pea mo maluʻi kinautolu (vakai, ʻAlamā 27:21–22; 43:11–12). Koeʻuhí naʻe fai ʻe he kau ʻAnitai-Nīfai-Līhaí ha fakapapau he ʻikai ke nau toe toʻo meʻatau, ne nau ʻoange leva ai ha “konga lahi ʻo ʻenau ʻū meʻá ke tauhi ʻaki” (ʻAlamā 43:13) ʻa e kongakau Nīfaí lolotonga e ngaahi taimi fakatuʻutāmakí ni. Neongo ia, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha lekooti ne tauhi ʻaki ʻe he kau Nīfaí e kau hikifonua mai ko ʻení ha meʻa kehe ka ko e fakaʻapaʻapa pē mo e ʻofa, neongo ne nau mei hoko ko ha tefito fakapolitikale faingofua kiate kinautolu naʻa nau fie langaki ha moveuveú.

Ko e angaʻofa naʻe fai ʻe he kau Nīfaí ki he kakai ʻo ʻĀmoní, ʻo hangē ko hono ui kinautolú, naʻe vilo pē pea fāifai ʻo nau tokoni ki hono faʻu e taha ʻo e ngaahi kongakau ʻiloa taha ʻi he hisitōlia kuo lekōtí—ʻa e kongakau ʻo e kau talavou ʻe toko 2,000. Ko hono ʻai ʻe tahá, ko e ngāue ʻa e kau talavou ko ʻení naʻe hoko ia ko e meʻa mahuʻinga ki hono maluʻi ʻo e sosaieti ʻo e kau Nīfaí mei hano fakaʻauha vave.

ʻI he ngaahi taimi ʻo e moveuveu fakalotofonuá, ʻo e ʻohofi mei tuʻá, mo e ngaahi faingataʻa fakaʻekonōmiká, ʻoku ʻi ai e fakahehema ke fehiʻa kiate kinautolu ʻoku “ʻikai tatau mo kitautolú.” ʻOku faingofua ke fakaangaʻi mo fakamāuʻi kinautolu. ʻE ala fehuʻia ʻe ha taha ʻenau mateakí mo honau mahuʻinga ʻi he sosaietí pea mo ʻenau tokoni ki heʻetau tuʻunga lelei fakaʻekonōmiká. ʻOku ʻikai ke fenāpasi ʻa e ngaahi tali tāufehiʻa ko ʻení mo e fekau ʻa e Fakamoʻuí ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé, pea ʻoku nau fakatupu ha ʻā vahevahe, fekeʻikeʻi mo ha mavahevahe. Kapau naʻe ʻikai ke talitali lelei e kakai ʻo ʻĀmoní ki he sosaieti ʻo e kau Nīfaí, mahalo naʻe mei fakatupu ha tāufehiʻa kae ʻikai ko ha houngaʻia ʻi he toʻu tangata tupu haké. Naʻe mei mavahe mo kau e toʻu tangata foʻoú ki he kau Leimaná, kae ʻikai ke maʻu e kautau angatonu ʻe toko 2,000.

Naʻe hoko e loto fiemālie ke angaʻofa mo nima fie foaki ki he faingataʻaʻiá ko ha meʻa mahuʻinga ia ʻi he maluʻi ʻo e puleʻanga ʻo e kau Nīfaí mo maʻu aí ʻe he kau Nīfaí ha totonu ki he ngaahi tāpuaki ʻo e langí ʻi he lolotonga e taimi ʻo e faingataʻá. ʻOku fie maʻu ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ha ngaahi tāpuaki pehē he kuongá ni.

3. Fakafanongo pea muimui ki he kau taki ne ueʻi fakalaumālié.

Naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi faingataʻa ʻe fehangahangai mo e kau Nīfaí, peá Ne fokotuʻu ha kau taki ne ueʻi fakalaumālie ke tokoniʻi kinautolu ke nau matatali e ngaahi faingataʻa ko iá. Ko e ʻEikitau ko Molonaí ko ha tangata tau ka naʻe ueʻi fakalaumālie ia ke teuteu ha ngaahi sifa-fatafata, ngaahi pā ki honau umá, mo e ngaahi tatā ki honau ʻulú, mo e ngaahi kofu matolu ke maluʻi ʻaki hono kakaí (vakai, ʻAlamā 43:19). Ko hono olá, naʻe lelei ange ʻaupito ʻa e kau Nīfaí ʻi he kau Leimaná (vakai, ʻAlamā 43:37–38). Kimui ange aí, naʻe fakahinohino ʻe Molonai e kakaí ke nau keli hake ha ngaahi fokotuʻunga kelekele ʻo takatakai ʻi he ngaahi koló kotoa pea fokotuʻu hake ʻi he ngaahi fokotuʻunga kelekelé ha ngaahi sinoʻi ʻakau mo e ngaahi ʻā ʻakau (vakai, ʻAlamā 50:1–3). Naʻe tokoni e ngaahi teuteu ne ueʻi fakalaumālie ko ʻení ke maluʻi e kau Nīfaí mei he fakaʻauhá.

Lolotonga e teuteu ʻa Molonai ki he taú, naʻe malangaʻi ʻe Hilamani mo hono kāingá ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá mo uki e kakaí ke nau angatonu koeʻuhí ke tataki mo maluʻi kinautolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí. Naʻe maluʻi e kau Nīfaí ʻi heʻenau fakafanongo ki he fakahinohino fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻa e kau taki ne ueʻi fakalaumālié. Kae toki ngata pē ʻi he hoko ha ngaahi moveuveu fakalotofonua mo taʻe fie tokanga ʻa e kakaí ki he ngaahi fakatokanga fakalaumālié ne nau fakaholomui ai pea ko hono olá ko e mamahi.

ʻOku tau monūʻia ke tau moʻui ʻi ha kuonga kuo uiuiʻi ai ʻe he ʻEikí ha kau palōfita moʻui, ko e kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā ke fakatokanga mai mo fakahinohinoʻi kitautolu ke tau teuteu ki he ngaahi faingataʻa ʻo e kuonga ní. ʻI he 1998, naʻe ʻomi ai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ha fakahinohino mo ha fakatokanga fakalaumālie ki he kāingalotu ʻo e Siasí:

“Kuo hokosia ʻa e taimi ke fakamaau ai hotau ngaahi falé.

“ʻOku fuʻu tokolahi ʻaupito hotau kakai ʻoku nau fakamoleki hono meimei kotoa ʻo e paʻanga ʻoku nau maʻu maí. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau moʻui ʻi ha paʻanga nō mai. …

“ʻOku fuʻu pelepelengesi ʻaupito e tuʻunga fakaʻekonōmiká. … ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakaʻilonga ki ha ngaahi matangi mālohi ʻoku hanga mai mei muʻa ʻa ia ʻoku totonu ke tau tokanga ki ai.”2

Kimuí ni maí ne u talanoa ai mo ha tangata ne fanongo ki he lea ʻa Palesiteni Hingikelií mo e ueʻi ʻa e Laumālié. Naʻá ne fakapapau mo hono uaifí ke toho ʻena paʻanga ne fakahuú, totongi ʻosi hona ʻapí, pea mavahe mei he moʻuá.

Ko e ʻaho ní, ʻoku moʻui fakafalala pē ʻa e tangata ko iá kiate ia. Ne ʻikai loko ongo e tōlalo fakaʻekonōmika ne hokó ki hono fāmilí. Ko hono moʻoní, ko ʻene moʻui fakafalala pē kiate iá ne malava ai ke ne ngāue fakafaifekau mo hono uaifí.

Kuo ohi hake ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni maʻa hotau kuongá. Ko ʻene moʻuí mo ʻene ngaahi akonakí ko e pōpoaki ia kuo ʻomi ʻe he ʻOtuá ke maluʻi mo tāpuakiʻi ʻaki kitautolu he ʻahó ni. ʻI ha taimi ʻoku hohaʻa ai e tokolahi ki he meʻa ʻoku ʻikai ke nau maʻú, ʻoku akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Monisoni ke tau houngaʻia ʻi he ngaahi tāpuaki kuo foaki mai ʻe he ʻEikí maʻatautolú. Pea ʻi ha taimi ʻoku tukutaha ai e tokanga ʻa e tokolahi ki heʻenau ngaahi palopalema ʻanautolú, ʻoku poupouʻi kitautolu ʻe Palesiteni Monisoni ke tau ala atu pea fakahaofi mo fakangaloki kitautolu ʻi hono tāpuekina e niʻihi kehé. ʻE maʻu ʻe hotau fāmilí ha maluʻi fakalaumālie mo e ngaahi tāpuaki ʻoku fie maʻu ʻi hotau kuongá ʻi heʻetau tokanga ki he fakahinohino ʻa Palesiteni Monisoní.

ʻOku ou fakamālō ke u moʻui ʻi ha kuonga kuo toe fakafoki mai ai ʻa e ongoongoleleí. ʻOku ou fakamālō naʻe teuteuʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Tohi ʻa Molomoná maʻa hotau kuongá. Naʻe kātakiʻi moʻoni ʻe he kau Nīfaí honau ngaahi ʻahiʻahi ʻi honau kuongá pea ʻoku hoko ia ko ha fakamoʻoni ia ʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi tāpuaki mo e maluʻi ʻoku tau fie maʻu ke matuʻuaki lelei ai ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi hotau kuongá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ezra Taft Benson, “The Book of Mormon—Keystone of Our Religion,” Ensign, Nov. 1986, 6.

  2. Gordon B. Hinckley, “Ki he Kau Talavoú mo e Kakai Lalahí,” Liahona, Sānuali 1999, 68.

Come Forth, tā ʻe Walter Rane, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisiōlia ʻo e Siasí

Naʻa Nau Falala ki he ʻOtuá, tā ʻe Walter Rane, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻo e Siasí

ʻEikitau ko Molonaí mo e Fuka ʻo e Tauʻatāiná, tā ʻe Clark Kelley Price