Γενική Συνέλευση
Καρδιές συνυφασμένες
Γενική συνέλευση Απριλίου 2021


Καρδιές συνυφασμένες

Καθώς συναναστρέφεστε άλλους με καλοσύνη, ενδιαφέρον και συμπόνια, σας υπόσχομαι ότι θα σηκώσετε τα χέρια που κρέμονται κάτω και θα θεραπεύσετε καρδιές.

Εισαγωγή

Δεν είναι συναρπαστικό που σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις εμπνέονται ενίοτε από γεγονότα τόσο απλά, όσο ένα μήλο που πέφτει από ένα δένδρο;

Σήμερα, επιτρέψτε μου να αναφέρω μία ανακάλυψη που συνέβη λόγω μίας δειγματικής ομάδος κονίκλων.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, οι ερευνητές δημιούργησαν ένα πείραμα για να εξετάσουν τα αποτελέσματα της διατροφής επί της υγείας της καρδιάς. Επί αρκετούς μήνες, έδιδαν σε μία ελεγχόμενη ομάδα κονίκλων διατροφή με πολλά λίπη και παρακολουθούσαν την πίεση, τον καρδιακό ρυθμό και τη χοληστερόλη τους.

Ως αναμενόμενο, πολλοί από τους κονίκλους ενεφάνισαν αύξηση λιπωδών αποθεμάτων στο εσωτερικό των αρτηριών τους. Ωστόσο δεν ήταν μόνο αυτό! Οι ερευνητές είχαν ανακαλύψει κάτι που είχε λίγο νόημα. Μολονότι όλοι οι κόνικλοι είχαν αύξηση, μία ομάδα όλως περιέργως είχε 60 τοις εκατό λιγότερη από τις άλλες. Φαινόταν σαν να κοιτούσαν δύο διαφορετικές ομάδες κονίκλων.

Για τους επιστήμονες, τέτοια αποτελέσματα μπορούν να τους κάνουν να χάσουν τον ύπνο τους. Πώς μπορούσε αυτό να συμβαίνει; Οι κόνικλοι ήταν της ιδίας φυλής από τη Νέα Ζηλανδία, ουσιαστικά από την ολόιδια ομάδα γονιδίων. Καθένας έλαβε τις ίδιες ποσότητες από την ίδια τροφή.

Τι μπορούσε να σημαίνει αυτό;

Ακύρωναν τα αποτελέσματα τη μελέτη; Υπήρχαν ελαττώματα στο πειραματικό σχέδιο;

Οι επιστήμονες πάσχιζαν να καταλάβουν αυτό το μη αναμενόμενο αποτέλεσμα!

Τελικώς, έστρεψαν την προσοχή τους στο ερευνητικό προσωπικό. Ήταν δυνατόν να είχαν κάνει οι ερευνητές κάτι για να επηρεάσουν τα αποτελέσματα; Καθώς το εξήταζαν αυτό, ανεκάλυψαν ότι κάθε κόνικλος με λιγότερα λιπώδη αποθέματα ήταν υπό τη φροντίδα μίας ερευνήτριας. Έδιδε στους κονίκλους την ίδια τροφή όπως όλοι οι άλλοι. Όμως, όπως ανέφερε ένας ερευνητής: «Ήταν ένα ασυνήθως καλοσυνάτο και στοργικό άτομο». Όταν έδιδε τροφή στους κονίκλους «τους μιλούσε, τους αγκάλιαζε και τους χάιδευε… “Δεν μπορούσε να μην το κάνει. Απλώς έτσι ήταν”»1.

Εικόνα
Ευγενική ερευνήτρια με κόνικλο

Έκανε περισσότερα από το να δίδει απλώς τροφή στους κονίκλους. Τους έδιδε αγάπη!

Με την πρώτη ματιά, αυτό φαινόταν απίθανο να μπορούσε να είναι ο λόγος για τη δραματική διαφορά, αλλά η ερευνητική ομάδα δεν μπορούσε να διαπιστώσει κάποια άλλη πιθανότητα.

Επομένως επανέλαβαν το πείραμα – αυτήν τη φορά ελέγχοντας κάθε άλλη μεταβλητή. Όταν ανέλυσαν τα αποτελέσματα, συνέβη το ίδιο! Οι κόνικλοι υπό τη φροντίδα της στοργικής ερευνήτριας είχαν σημαντικώς υψηλότερα αποτελέσματα υγείας.

Οι επιστήμονες εξέδωσαν τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης στο ανεγνωρισμένου κύρους περιοδικό Science2.

Χρόνια αργότερα, τα ευρήματα αυτού του πειράματος ακόμη φαίνονται καθοριστικά στην ιατρική κοινότητα. Τα τελευταία χρόνια, η δρ. Κέλλι Χάρντινγκ εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο The Rabbit Effect [Το φαινόμενο των κονίκλων] φερώνυμο του πειράματος. Το συμπέρασμά της: «Πάρτε έναν κόνικλο με έναν μη υγιή τρόπο ζωής. Μιλήστε του. Κρατήστε τον. Δώστε του στοργή… Η σχέση έκανε τη διαφορά… Τελικώς» καταλήγει «αυτό που επηρεάζει την υγεία μας με τους πιο σημαντικούς τρόπους έχει τόσο πολύ να κάνει με το πώς φερόμαστε ο ένας στον άλλον, πώς ζούμε και τι θεωρούμε ότι σημαίνει να είσαι άνθρωπος»3.

Σε ένα κοσμικό περιβάλλον, οι γέφυρες που συνδέουν την επιστήμη με τις ευαγγελικές αλήθειες ενίοτε φαίνονται λίγες και μακριά μεταξύ των. Όμως ως χριστιανοί, οπαδοί του Ιησού Χριστού, Άγιοι των Τελευταίων Ημερών, τα αποτελέσματα αυτής της επιστημονικής μελέτης μπορεί να φαίνονται περισσότερο διαισθητικά παρά εκπληκτικά. Για εμένα, αυτό θέτει ένα άλλο τούβλο στο θεμέλιο της καλοσύνης ως θεμελιώδη, θεραπευτική αρχή του Ευαγγελίου – μία αρχή που μπορεί να θεραπεύσει καρδιές συναισθηματικά, πνευματικά και, όπως επιδεικνύεται εδώ, ακόμη και σωματικά.

Καρδιές συνυφασμένες

Όταν ερωτήθηκε «Δάσκαλε, ποια εντολή είναι μεγάλη» ο Σωτήρας απήντησε «Θα αγαπάς τον Kύριο τον Θεό σου από όλη την καρδιά σου» και μετά «Θα αγαπάς τον πλησίον σου σαν τον εαυτό σου»4. Η απάντηση του Σωτήρος ενισχύει το επουράνιο καθήκον μας. Ένας αρχαίος προφήτης έδωσε εντολή «να μην έχου[με] διχόνοιες ο ένας με τον άλλον, αλλά να κοιτού[με] εμπρός… έχοντας τις καρδιές [μας] συνυφασμένες με ενότητα και με αγάπη ο ένας προς τον άλλον»5. Διδασκόμαστε περαιτέρω ότι «εξουσία [ή] επιρροή… πρέπει να ασκείται… με ηπιότητα και πραότητα… με καλοσύνη… χωρίς δόλο»6.

Πιστεύω ότι αυτή η αρχή έχει παγκόσμια εφαρμογή σε όλους τους Αγίους των Τελευταίων Ημερών: ενηλίκους, νέους και παιδιά.

Με αυτό κατά νου, επιτρέψτε μου να μιλήσω κατευθείαν για μια στιγμή σε εσάς που είστε παιδιά της Προκαταρκτικής.

Καταλαβαίνετε ήδη πόσο σημαντικό είναι να είστε καλοσυνάτα. Η επωδός ενός από τα τραγούδια σας της Προκαταρκτικής «Σαν τον Ιησού θα γίνω με προσπάθεια» διδάσκει:

«Πάντες αγάπα όπως ο Χριστός.

Σ’ όλα που κάνεις δείξε το καλό.

Ευγένεια κι αγάπη σε πράξη και νου,

γιατί ’ναι διδαχή Χριστού»7.

Ακόμη κι έτσι, μπορεί ενίοτε να δυσκολεύεστε. Ορίστε μία ιστορία που θα μπορούσε να σας βοηθήσει για ένα αγόρι της Προκαταρκτικής ονόματι Μίντσαν Κιμ από τη Νότιο Κορέα. Η οικογένειά του προσεχώρησε στην Εκκλησία περίπου πριν από έξι χρόνια.

Εικόνα
Ο Μίντσαν Κιμ

«Μια μέρα στο σχολείο, κάποιοι από τους συμμαθητές μου κορόιδευαν έναν άλλον μαθητή, αποκαλώντας τον με άσχημες λέξεις. Έμοιαζε να είχε πλάκα, κι έτσι για λίγες εβδομάδες συμμετείχα κι εγώ μαζί τους.

»Αρκετές εβδομάδες αργότερα, το αγόρι μου είπε, αν και προσποιείτο ότι δεν τον ενδιέφερε, ότι πληγωνόταν από τα λόγια μας και έκλαιγε κάθε νύκτα. Κόντεψα να κλάψω, όταν μου το είπε. Ένιωσα πολύ λυπημένος και ήθελα να τον βοηθήσω. Την επομένη, πήγα σε εκείνον και έβαλα το χέρι μου γύρω από τον ώμο του και ζήτησα συγγνώμη, λέγοντας: “Λυπάμαι πραγματικά που σε κορόιδεψα”. Έγνευσε καταφατικά στα λόγια μου και τα μάτια του γέμισαν με δάκρυα.

»Όμως τα άλλα παιδιά ακόμη τον κορόιδευαν. Τότε θυμήθηκα τι έμαθα στην τάξη της Προκαταρκτικής: διάλεξε το σωστό. Έτσι ζήτησα από τους συμμαθητές μου να σταματήσουν. Οι περισσότεροι από αυτούς απεφάσισαν να μην αλλάξουν και μου θύμωσαν. Όμως ένα από τα άλλα αγόρια είπε ότι λυπόταν, και οι τρεις μας γίναμε καλοί φίλοι.

»Μολονότι λίγοι ακόμη τον κορόιδευαν, ένιωθε καλύτερα, επειδή είχε εμάς.

»Επέλεξα το σωστό, βοηθώντας έναν φίλο σε ανάγκη»8.

Εικόνα
Πορτραίτο του Μίντσαν Κιμ

Δεν είναι καλό παράδειγμα για εσάς, ώστε να προσπαθήσετε να γίνετε σαν τον Ιησού;

Τώρα, για τους νέους άνδρες και τις νέες γυναίκες, καθώς μεγαλώνετε, η κοροϊδία προς τους άλλους μπορεί να εξελιχθεί πολύ επικίνδυνα. Η αγωνία, η κατάθλιψη και άλλα χειρότερα είναι συχνά όσα συνοδεύουν τον εκφοβισμό. «Ενώ ο εκφοβισμός δεν αποτελεί καινούργια έννοια, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η τεχνολογία έχουν φέρει σε νέο επίπεδο τον εκφοβισμό. Γίνεται μία πιο διαρκής, πανταχού παρούσα απειλή – ο διαδικτυακός εκφοβισμός»9.

Ευκρινώς, ο εναντίος χρησιμοποιεί αυτό για να βλάψει τη γενεά σας. Δεν υπάρχει θέση γι’ αυτό στον κυβερνοχώρο, στις γειτονιές, στα σχολεία, στις απαρτίες ή τις τάξεις σας. Σας παρακαλώ να κάνετε ό,τι μπορείτε για να γίνουν αυτά τα μέρη πιο ευγενικά και πιο ασφαλή. Εάν παρατηρήσετε ή συμμετάσχετε παθητικά σε οποιοδήποτε από αυτά, δεν γνωρίζω καμία καλύτερη συμβουλή από αυτήν που δόθηκε πρωτύτερα από τον Πρεσβύτερο Ντίτερ Ούχτντορφ:

«Όταν πρόκειται περί μίσους, κουτσομπολιού, άγνοιας, χλευασμού, μνησικακίας ή να θέλουμε να κάνουμε κακό, παρακαλώ εφαρμόστε τα εξής:

«Σταματήστε το!»10

Το ακούσατε αυτό; Σταματήστε το! Καθώς συναναστρέφεστε άλλους με καλοσύνη, ενδιαφέρον και συμπόνια, ακόμη και ψηφιακά, σας υπόσχομαι ότι θα σηκώσετε τα χέρια που κρέμονται κάτω και θα θεραπεύσετε καρδιές.

Έχοντας μιλήσει σε παιδιά της Προκαταρκτικής και νέους, τώρα απευθύνω τα σχόλιά μου προς τους ενηλίκους της Εκκλησίας. Έχουμε την πρωταρχική ευθύνη να θέσουμε το παράδειγμα και να είμαστε υποδείγματα καλοσύνης, συμπεριλήψεως και καλών τρόπων – να διδάσκουμε τη χριστοειδή συμπεριφορά στην ανερχόμενη γενεά με όσα λέμε και πώς πράττουμε. Είναι ειδικώς σημαντικό καθώς παρατηρούμε την κοινωνία να αλλάζει με έντονο τρόπο προς διχόνοια στην πολιτική, στις κοινωνικές τάξεις και σχεδόν σε κάθε άλλη ανθρωπογενή διάκριση.

Ο Πρόεδρος Ράσσελ Μπάλλαρντ έχει διδάξει ότι οι Άγιοι των Τελευταίων Ημερών πρέπει να είναι καλοί όχι μόνον μεταξύ αλλήλων αλλά επίσης σε όλους γύρω μας. Παρατήρησε: «Περιστασιακώς ακούω για μέλη που προσβάλλουν άτομα άλλων θρησκειών, παραβλέποντάς τα και αποκλείοντάς τα. Αυτό μπορεί να ισχύει ιδίως σε κοινότητες όπου τα μέλη μας αποτελούν την πλειονότητα. Έχω ακούσει για στενόμυαλους γονείς που λένε στα παιδιά τους ότι δεν μπορούν να παίξουν με ένα συγκεκριμένο παιδί στη γειτονιά, επειδή απλώς η οικογένειά του δεν ανήκει στην Εκκλησία μας. Αυτού του είδους συμπεριφορά δεν συνάδει με τις διδασκαλίες του Κυρίου Ιησού Χριστού. Δεν μπορώ να κατανοήσω γιατί κάποιο μέλος τής Εκκλησίας μας θα επέτρεπε να συμβούν τέτοια πράγματα… Δεν έχω ακούσει ποτέ τα μέλη να παροτρύνονται να είναι παρά μόνο στοργικά, καλοσυνάτα, ανεκτικά και φιλάνθρωπα στους φίλους και γείτονές μας άλλων θρησκειών»11.

Ο Κύριος αναμένει από εμάς να διδάσκουμε ότι η συμπερίληψη είναι ένας θετικός τρόπος προς την ενότητα και ότι ο αποκλεισμός οδηγεί στη διαίρεση.

Ως ακόλουθοι του Ιησού Χριστού, πτοούμεθα όταν ακούμε πώς γίνεται κακομεταχείριση των τέκνων του Θεού βάσει της φυλής τους. Είμαστε συντετριμμένοι που ακούσαμε για πρόσφατες επιθέσεις σε ανθρώπους που είναι μαύροι, Ασιάτες, Λατίνοι ή οιασδήποτε άλλης ομάδος. Η προκατάληψη, η φυλετική ένταση ή η βία δεν θα πρέπει ποτέ να έχει θέση στις γειτονιές, στις κοινότητές μας ή εντός της Εκκλησίας.

Καθένας μας ας αγωνίζεται, παρά την ηλικία μας, να είναι ο καλύτερος εαυτός του.

Να αγαπάτε τον εχθρό σας

Καθώς αγωνίζεστε να συναναστρέφεστε άλλους με αγάπη, σεβασμό και καλοσύνη, θα πληγωθείτε αναμφιβόλως ή θα επηρεασθείτε αρνητικώς από τις κακές επιλογές των άλλων. Τότε τι κάνουμε; Ακολουθούμε τη νουθεσία του Κυρίου «να αγαπάτε τους εχθρούς σας… και να προσεύχεστε για εκείνους που σας βλάπτουν»12.

Κάνουμε ό,τι μπορούμε για να υπερνικήσουμε την αντιξοότητα που έχει τεθεί στο μονοπάτι μας. Αγωνιζόμαστε να υπομείνουμε μέχρι τέλους, πάντοτε προσευχόμενοι, ώστε το χέρι του Κυρίου να αλλάξει τις συνθήκες μας. Προσφέρουμε ευχαριστίες για όσους Εκείνος θέτει στο μονοπάτι μας για να μας βοηθήσουν.

Εικόνα
Θαύμα στο Κουίνσυ του Ιλλινόι

Συγκινούμαι από ένα παράδειγμα αυτού, από την ιστορία μας της Εκκλησίας. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 1838, ο Τζόζεφ Σμιθ και άλλοι ηγέτες της Εκκλησίας ήταν υπό κράτηση στη φυλακή Λίμπερτυ, όταν οι Άγιοι των Τελευταίων Ημερών εξεδιώχθησαν διά της βίας από τις εστίες τους στην πολιτεία του Μιζούρι. Οι Άγιοι ήταν άποροι, χωρίς φίλους και υπέφεραν σε μεγάλο βαθμό από το κρύο και την έλλειψη πόρων. Οι κάτοικοι του Κουίνσυ στο Ιλλινόι είδαν τη μάστιγα που τους είχε φέρει σε απόγνωση και τους προσέγγισαν με συμπόνια και φιλία.

Ο Γουάντλ Μέις, ένας κάτοικος του Κουίνσυ, αργότερα ενθυμήθηκε όταν είδε για πρώτη φορά τους Αγίους κατά μήκος του ποταμού Μισσισσιππή σε αυτοσχέδιες σκηνές: «Κάποιοι είχαν απλωμένα σεντόνια, για να κάνουν ένα μικρό καταφύγιο από τον άνεμο… τα παιδιά έτρεμαν γύρω από μία φωτιά, την οποία φυσούσε ο άνεμος τόσο, που τους έκανε πολύ λίγο καλό. Οι καημένοι Άγιοι υπέφεραν τρομερά»13.

Βλέποντας τη μάστιγα των Αγίων, οι κάτοικοι του Κουίνσυ εργάσθηκαν μαζί για να παράσχουν βοήθεια, ορισμένοι μάλιστα βοηθώντας τους νέους φίλους τους να διασχίσουν τον ποταμό. Ο Μέις συνέχισε: «Δώριζαν ελεύθερα· οι έμποροι ανταγωνίζονταν μεταξύ τους ως προς το ποιος θα μπορούσε να είναι ο πιο άφθονος… με… το χοιρινό… τη ζάχαρη… τα υποδήματα και τα ρούχα, ό,τι χρειάζονταν τόσο πολύ αυτοί οι πτωχοί απόκληροι»14. Συντόμως, οι πρόσφυγες υπερτερούσαν των κατοίκων του Κουίνσυ, οι οποίοι άνοιξαν τα σπίτια τους και μοιράσθηκαν τους πενιχρούς πόρους τους με μεγάλη προσωπική θυσία15.

Πολλοί από τους Αγίους επέζησαν του σφοδρού χειμώνα μόνον λόγω της συμπόνιας και της γενναιοδωρίας των κατοίκων του Κουίνσυ. Αυτοί οι επίγειοι άγγελοι άνοιξαν την καρδιά και τα σπίτια τους, φέρνοντας τροφή που έσωσε ζωές, ζεστασιά και –ίσως το πιο σημαντικό– μία χείρα φιλίας προς τους δεινοπαθούντες Αγίους. Μολονότι η παραμονή τους στο Κουίνσυ ήταν σχετικώς βραχεία, οι Άγιοι ποτέ δεν ξέχασαν το χρέος ευγνωμοσύνης τους προς τους αγαπημένους γείτονές τους και το Κουίνσυ έγινε γνωστό ως η «πόλη καταφυγίου»16.

Όταν η αντιξοότητα και τα βάσανα μάς επιβάλλονται από κρίσιμες, αρνητικές, ακόμη και κακοπροαίρετες πράξεις, μπορούμε να επιλέξουμε να ελπίζουμε στον Χριστό. Αυτή η ελπίδα έρχεται από την πρόσκληση και την υπόσχεσή Του «χαρείτε, γιατί εγώ θα σας οδηγήσω εμπρός»17 και ότι θα καθαγιάσει τα βάσανά σας προς όφελός σας18.

Ο Καλός Ποιμήν

Ας καταλήξουμε στο σημείο όπου ξεκινήσαμε: μία συμπονετική φροντίστρια, ενεργώντας με καλοσύνη και πνεύμα γαλουχήσεως, και ένα απροσδόκητο αποτέλεσμα – θεραπεύει τις καρδιές των ζώων επί των οποίων είχε την επιστασία. Γιατί; Επειδή απλώς έτσι ήταν!

Καθώς κοιτάζουμε μέσα από τον φακό του Ευαγγελίου, αναγνωρίζουμε ότι κι εμείς είμαστε υπό τη φροντίδα ενός συμπονετικού φροντιστή, ο οποίος ενεργεί με καλοσύνη και πνεύμα γαλουχήσεως. Ο Καλός Ποιμήν γνωρίζει τον καθέναν μας με το όνομά του και ενδιαφέρεται προσωπικώς για εμάς19. Ο Ίδιος ο Κύριος Ιησούς Χριστός είπε: «Eγώ είμαι ο ποιμένας ο καλός, και γνωρίζω τα δικά μου… Και την ψυχή μου [θα] βά[λω] για χάρη των προβάτων»20.

Εικόνα
Βρίσκοντας τον χαμένο αμνό

Αυτό το Σαββατοκύριακο του αγίου Πάσχα, βρίσκω ακατάλυτη γαλήνη που γνωρίζω ότι «ο KYPIOΣ είναι o ποιμένας μου»21 και ότι γνωρίζει τον καθέναν μας και είμαστε υπό τη φροντίδα Του. Όταν αντιμετωπίζουμε τους ανέμους και τις καταιγίδες, τις ασθένειες και τα τραύματα της ζωής, ο Κύριος –ο Ποιμένας μας, ο Φροντιστής μας– θα μας γαλουχήσει με αγάπη και καλοσύνη. Θα θεραπεύσει την καρδιά μας και θα αποκαταστήσει την ψυχή μας.

Καταθέτω μαρτυρία γι’ αυτό –και για τον Ιησού Χριστό ως τον Σωτήρα μας και Λυτρωτή μας– στο όνομα του Ιησού Χριστού, αμήν.

Σημειώσεις

  1. Βλέπε Κέλλι Χάρντινγκ, The Rabbit Effect (2019), xxiii-xxiv.

  2. Βλέπε Robert M. Nerem, Murina J. Levesque, και J. Frederick Cornhill, “Social Environment as a Factor in Diet-Induced Atherosclerosis”, Science, τόμ. 208, αρ. 4451 (27 Ιουνίου 1980), 1475-76.

  3. Χάρντινγκ, The Rabbit Effect, xxiv, xxv.

  4. Βλέπε Κατά Ματθαίον 22:36-39.

  5. Μωσία 18:21. Η πλάγια γραφή προστέθηκε.

  6. Διδαχή και Διαθήκες 121:41-42.

  7. «Σαν τον Ιησού θα γίνω με προσπάθεια», Παιδικό Βιβλίο Τραγουδιών, 40.

  8. Προσαρμοσμένο από Μίντσαν K., “The Apology”, Friend, Ιαν. 2020, 35.

  9. Φράνσις Νταλόμπα, “Social Media: The Good, The Bad, and the Ugly”, Lifespan, lifespan.org.

  10. Ντίτερ Ούχτντορφ, «Οι ελεήμονες λαμβάνουν έλεος», Λιαχόνα, Μάιος 2012, 75.

  11. Ράσσελ Μπάλλαρντ, “Doctrine of Inclusion”, Λιαχόνα, Ιαν. 2002, 41.

  12. Κατά Λουκάν 6:27-28.

  13. Γουάντλ Μέις, αυτοβιογραφία, περίπου το 1890, αντίγραφο δακτυλογραφημένου αντιτύπου, 32-33, Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Εκκλησίας, Σωλτ Λέηκ Σίτυ.

  14. Αυτοβιογραφία Γουάντλ Μέις, 33. Τυποποιημένη ορθογραφία και χρήση κεφαλαίων.

  15. Βλέπε Ρίτσαρντ Μπέννετ, “‘Quincy–The Home of Our Adoption’: A Study of the Mormons in Quincy, Illinois, 1838-40”, Mormon Historical Studies, τόμ. 2, αρ. 1 (Spring 2001), 110-11.

  16. Βλέπε Σούζαν Ίστον Μπλακ, “Quincy-A City of Refuge”, Mormon Historical Studies, τόμ. 2, αρ. 1 (Άνοιξη 2001), 83-94.

  17. Διδαχή και Διαθήκες 78:18.

  18. Βλέπε Nεφί Β΄ 2:2.

  19. Βλέπε Τζέιμς Τάλματζ, Jesus the Christ (1916), 417.

  20. Κατά Ιωάννην 10:14, 15.

  21. Ψαλμοί 23:1.