2016
ʻIkai Kau Ki ha Tafaʻaki: Ko e Founga ʻOku Tākiekina Ai he Mītiá Kitautolú
September 2016


ʻIkai Kau Ki ha Tafaʻaki: Ko e Founga ʻOku Tākiekina Ai ʻE HE MĪTIÁ KITAUTOLÚ

ʻOku nofo ʻa e taha naʻá ne faʻú ʻi ʻIutā, USA.

ʻOku ʻikai ko hotau fatongiá ke matuʻaki fakaʻehiʻehi mei he mītiá pe ko e taʻetali pē e mītia ʻoku koví ka ko hono fili e mītia ʻoku fakatupulaki mo langaki moʻuí.

ʻĪmisi
young adult woman on cell phone

ʻI hotau māmani fakaonopooni mo fonu tekinolosiá, ʻoku taulōfuʻu mai e ngaahi meʻa ke fili mei aí: sio heni, lau ʻena, fanongo ki heni. ʻOku fonu hotau sōsaietí ʻi he mītiá mo e ngaahi fakamānakó, pea ko e ivi ʻoku nau tākiekina ʻaki ʻetau tuí, fakakaukaú, mo e ngaahi ngāué ʻoku olopoto ka ʻoku mālohi. ʻOku tākiekina ʻe he ngaahi meʻa ʻoku tau fakafonuʻaki ʻetau fakakaukaú ʻa ʻetau fakafōtunga ʻi he moʻuí—ʻoku tau hoko ai ʻo tatau mo ia ʻoku tau fakakaukauʻí. Naʻá ku fekumi ʻi heʻeku ako ʻi he ʻunivēsití ki he ivi tākiekina ʻo e mītiá, pea ko e ola taulōfuʻu ne u ʻiloʻí ko e mītia ko ia ʻoku tau fili ke fakaʻaongaʻí kuo pau ke ne uesia kitautolu, ʻo tatau ai pē pe ki he leleí pe ki he koví.

Kuo fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko e tekinolosiá ʻiate ia pē ʻoku ʻikai maʻunimā lelei pe kovi. Ka ko e ngaahi taumuʻa kuo aʻusia ʻo fakafou ʻi he tekinolosiá ko e ngaahi fakaʻilonga taupotu taha ia ʻo e leleí pe koví.”1 ʻOku ʻikai ko hotau fatongiá ke taʻetali e tekinolosiá, ka ke fakaʻaongaʻi ia ʻi ha ngaahi founga te ne tāpuekina ʻetau moʻuí.

Te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e mālohi ʻo e mītiá ki heʻetau leleí, ke fakatupulaki ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ʻulungāngá ʻaki ʻa e:

(1) Fakahā ʻoku tākiekina ngofua kitautolu ʻe he mītiá pea ʻiloʻi ʻa e founga ʻokú ne tākiekina ʻaki kitautolú.

(2) ʻIloʻi pea fili ʻa e ngaahi mītia ʻoku tākiekina leleí.

ʻOku Founga Fēfē Hono Uesia Kitautolu ʻe he Mītiá?

ʻOku ʻikai ha taha ʻe hao mei he ivi tākiekina ʻo e mītiá. He ʻikai ke tau ʻamanaki ke tau fiefia ʻi he mītia naʻe fakataumuʻa ke ne uesia fakaeʻatamai mo fakaeloto kitautolú taʻekau ai hano tākiekina ke fakatolonga ʻi heʻetau fakakaukaú ʻa e faiva, tohi laukonga, pe foʻi hiva kuo fuoloa ʻene ʻosí. Ko kinautolu ʻoku nau tui ʻoku ʻikai ke uesia kinautolu ʻe he mītiá ko kinautolu ia e kakai ʻoku uesia lahi tahá he ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻa e ivi tākiekiná pea ʻoku ʻikai ai ke nau malu mei ai. Hangē ko e founga ʻe kei hū māmālie ai pē e vaí ʻi ha ava ʻo ha vaká, ʻo tatau ai pē pe te tau fakahā ʻa e matāmamá pe ʻikai, ʻe pehē pē ʻa e hokohoko atu hono tākiekina ʻe he mītiá ʻetau ngaahi fakakaukaú pe ʻoku tau tali hono olá pe ʻikai.

ʻE lava ke uesia ʻe he ngaahi mītia fakamānakó ʻetau ngaahi fakakaukaú ʻi haʻatau fakaʻaongaʻi ia ko ha fakanonga mei he ngaahi mafasia ʻo ʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku tau faʻa fakaʻaongaʻi e mītiá ko ha fakafiemālie fakataimi mei heʻetau ngaahi faingataʻaʻia fakaʻahó, ʻo tatau ai pē pe ʻi he heleʻuhilá, ngaahi tohí, televīsoné, ngaahi makasiní, pe mūsiká. Neongo ʻoku tau fakaʻaongaʻi e mītia fakamānakó ko ha fakanongaʻanga, kuo pau ke ʻoua naʻa tau tuku hifo ai ʻetau ngaahi tuʻunga moʻuí. Ko e taimi ia kuo pau ke tau matuʻaki tokanga ai ki he meʻa ʻoku tau fakakaukau ki aí.

ʻOku ongoʻi ʻe ha niʻihi ke nau tali ha pōpoaki pē ʻoku ʻomi ʻe he mītiá ke nau aʻusia ai e fiefia kakato ʻi he mītia fakamānakó, pea ʻi he meʻá ni ʻoku hanga ai ‘e he ngaahi fakakaukau kuo fokotuʻú ʻo tākiekina e ngaahi fakakaukau ʻoku nau ʻilo fakapapauʻí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he kau fakaanga ʻo e heleʻuhilá ʻa hono ngāue ʻaki e foʻi fakakaukau ko ʻení ʻi he heleʻuhilá:

“ʻOku makatuʻunga e tui ʻoku moʻoni e meʻa ʻoku hoko ʻi ha faivá mei hono tomuʻa fakahā ʻoku moʻoni ia ʻi he konga ki muʻa ʻo e faivá pea toutou fakahoko ia ʻi he toenga ʻo e faivá ke ne fakalotoʻi e ngali kehe pe tōtō atu ʻo ha ʻātakai, ākenga ʻo ha kuonga kehe, pe ngali kehe e kau faivá, koeʻuhí ke tau ongoʻi moʻoni e laumālie, ʻulungaanga, mo e feōngoaki ʻo e faivá. Kapau ʻoku taukei e taha faʻu faivá ʻi hono fakafōtunga ke hā ngali moʻoni iá, te tau loto-fiemālie pē ke taʻofi fakataimi ʻetau taʻetuí, pea liʻaki ʻetau veiveiuá mo ʻetau fakakaukau fakapotó ka tau tui ki he māmani fakamuna ʻo e faivá.”2

Kapau te tau liʻaki ʻetau taʻetuí, ʻoku tau faʻa fakahehema ai ke tali lelei e ngaahi tuʻunga ʻulungāngá, fakatuʻamelié, mo e ngaahi tui ʻoku fakaʻaliʻali mai ʻe he mītiá. Ko ia ai, ʻe ala tākiekina olopoto ʻe he mītiá ʻetau ngaahi fakakaukaú. Ka ʻoku fakatuʻutāmaki ʻa e ivi tākiekina ko ʻení he te tau ala tali ai e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻikai ke ongongofua mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Naʻe fakatokanga mai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngāue ʻa e mītia fakamānakó ʻi he taimi naʻá ne pehē ai, “Naʻá ke ʻilo nai ko e ʻuhinga faka-Latina totonu ʻo e foʻi lea fakaoli ko e ‘tohoakiʻi ʻo ha fakakaukau naʻe fakataumuʻa ke kākaaʻi’?”3 Ko e taimi ʻe niʻihi, ʻoku tau fekumi ki ha meʻa ke ne tohoakiʻi [ʻetau fakakaukaú]. ʻOku tau hanga leva ki he mītiá ke ne tohoakiʻi ke hanganoa ʻetau fakakaukaú mei he ngaahi palopalemá, pea tau fakafalala ki ai ke ne fakamālohiʻi kitautolu ke tau tui ki ha faʻahinga meʻa pē te ne ʻomi. Ko ʻene tui-ngofua ange ko ē ʻa e mītiá, neongo ai pē pe ‘e tonu pe hala, ko ʻene lahi ange ia ʻetau fiefiá.

Naʻe pehē ʻe Kēleni E. Tili ko ha mataotao ki he ʻatamaí (psychologist): “ʻI he taimi ʻoku tau fuʻu tokanga ai ki he ngaahi talanoa faʻú, ʻoku liliu leva ʻetau ngaahi tōʻongá mo e tuí ʻo tatau mo e ngaahi fakakaukau mo e tui ʻoku hoko ʻi he talanoá. ʻOku tau liʻaki ʻetau taʻetuí pea ʻi heʻetau fai iá, ʻoku tau fakangofua ai kitautolu ke tau tali ʻa e founga tui ʻoku fakatātaaʻi ʻi he māmani faʻú pea tau moʻui ʻaki e ngaahi tui mo e fakakaukau ko iá. Ko e taimi lahi ʻoku ueʻi ʻe he meʻa ʻoku tau sio ai ʻi he heleʻuhilá ha liliu pe ʻomi ha tali ka ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ʻene hokó. Ko e founga ʻeni ʻoku fakafōtungaʻi ai ʻe he māmani fakamuna ʻo e mītiá ʻa e meʻa ʻoku moʻoní.”4

ʻI hono fakangofua ʻo e mītiá ke ne fakahoko hono taumuʻa ko e fakaoliʻi kitautolú, mahalo te tau fakafetongi ʻetau ngaahi fakakaukau potó ʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau kuo fokotuʻu mai ʻe he mītiá, ʻa ia ʻe fakaʻau ke liliu ai ʻetau ngaahi tuí mo e ʻulungāngá. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tēvita B. Haiti (1906–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “ʻI he founga tatau pē ʻoku tataki ai kitautolu ʻe he fakakaukaú ke fai ha ngāué, ʻe lava ʻe he fakaeʻá ʻo tataki ke fakahoko e meʻa ʻoku tanumaki ʻi he ʻatamaí.”5

ʻOku mahuʻinga ke tau fili e mītia ʻoku langaki moʻuí pea ʻiloʻi te ne ala tākiekina ngofua kitautolu, ka tau lava ʻo mapuleʻi e tākiekina ʻo e mītiá ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku uesia ʻe he mītiá ʻetau ngaahi fakakaukaú pea ko ia te ne lava ai ʻo tākiekina ʻetau ngaahi ngāué. ʻOku ʻuhinga e faleʻi ʻa e Tuʻi ko Penisimaní kiate kitautolu he ʻahó ni: “Mou faitotonu maʻu pē, mo hoʻomou ngaahi fakakaukaú, mo hoʻomou ngaahi leá, mo hoʻomou ngaahi ngāué” (Mōsaia 4:30).

ʻOku Founga Fēfē ʻEtau Fili ʻa e Mītia ʻOku Leleí?

ʻĪmisi
woman on laptop

Te tau lava ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi fili ke faí ʻi he mahino kiate kitautolu ʻa e ivi tākiekina ʻo e mītiá ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku mahuʻinga ʻetau ngaahi filí ʻi hono fakakaukauʻi ʻetau ongoʻi ngofua e Laumālié mo e ngaahi lelei ʻokú ne ʻātakaiʻi kitautolú. ʻOku hanga ʻe he fili kotoa pē ʻoku tau faí ʻo ʻomi ke tau toe ofi ange pe toe mamaʻo ange mei heʻetau Tamai ʻi Hēvaní.

Naʻe tohi ʻe he tangata faʻu tohi kalisitiane ko C. S. Lewis ʻo pehē: “Ko ʻetau mālōloó, ʻo aʻu ki heʻetau vaʻingá, ko ha meʻa mahuʻinga ia. ʻOku ʻikai ha feituʻu ʻi he ʻunivēsí ʻe ‘e ta‘e kau ki ai: ko e mingimingiʻi meʻa kotoa pē, ko e kihiʻi sekoni kotoa pē, ʻoku ʻo e ʻOtuá ia kae ʻikai ʻo Sētane ia.”6

ʻOku ʻikai ko hotau fatongiá ke matuʻaki fakaʻehiʻehi mei he mītiá pe ko e taʻetali pē e mītia ʻoku koví ka ko ʻetau ngāue lelei ʻaki e mītia ʻoku fakatupulaki mo langaki moʻuí. Meʻamālié, ʻoku hulu fau e ngaahi mītia lelei mo fakatupulaki ʻi he ngaahi mītia ko ia ke tau fili mei aí, ʻa ia ʻoku poupouʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ai e taufatungamotuʻá. ʻOku taʻefaʻalaua e ngaahi tohí, heleʻuhilá, hivá, mo e ngaahi meʻa kehe ʻoku ʻi ai e ngaahi pōpoaki ʻo e ʻamanaki leleí mo fiefiá, ʻofá mo e angaʻofá, nēkeneká mo e fakamolemolé.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Koeʻuhí ko hono lahí, ʻoku hulu fau e ngaahi mītia kehekehe ke fili mei ai ʻi he ʻaho ní. ʻOku fehangahangai mei he tafaʻaki ʻe taha ʻo hono fakatuʻutāmaki mo fakahōhōlotó, ʻa e ngaahi lelei mo e mahu ʻaonga ʻoku ʻomi ʻe he mītiá. … Ko ia ko hotau pole lahi tahá ke fili fakapotopoto ʻa e meʻa ʻoku tau fanongo mo mamata aí.”7

Mahalo kuo fakaʻau ke taʻetaau ha polokalama ʻi he televīsoné pe ʻū tohi laukonga ne tau manako ai ka ʻoku faingataʻa ke tau taʻofi ia, pe mahalo ko ha foʻi faiva foʻou ʻoku fuʻu manakoa pe fakatauele pea tau pehē ʻoku ʻikai hano kovi ka tau ka sio ai. Ka neongo iá, ko hono tuku hifo ko ia hotau tuʻunga ʻulungāngá ʻokú ne fakafaingofuaʻi ai ke tuku hifo ʻo toe maʻulalo ange ʻi he kahaʻú kae ʻoua leva kuo tau tukulolo kakato ki he ngaahi fakahōhōloto ʻa ia ʻe faingataʻa ke tau toe tafoki mei aí. Ka ʻi heʻetau fokotuʻu moʻotautolu ha tuʻunga ʻulungaanga te ne tali ʻa e mītia pē ko ē ʻoku fakatupulaki ki heʻetau moʻuí, ʻoku tau fakaʻatā ai kitautolu ke tau toe ongoʻingofua ange ʻa e Laumālié.

Te tau lava ke muimui ki he faleʻi taʻengata naʻe fai ʻe Sūsana Uesilī ʻi he 1725 ki hono foha ko Sioné, ko e tokotaha naʻá ne fokotuʻu ʻa e siasi Metotisí: “Te ke fakamaauʻi nai e tuʻunga fakalao pe taʻefakalao ʻo e fiefiá, [ʻo e tōʻonga loto-maʻa naʻe ngali fakatuʻutāmakí? Fakakaukau ki he fakahinohino ko ʻení.] Ko e hā pē faʻahinga meʻa ʻokú ne holoki ʻa hoʻo taumuʻá, maumauʻi e angamalū ʻo ho konisēnisí, fakafehuʻia hoʻo ongo ki he ʻOtuá, pe te ne fakamoleki e fiefia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié; ko hono fakanounoú, ko e hā pē meʻa ʻokú ne fakatupu e mālohi mo e mafai ʻa ho sinó ke lahi ange ʻi ho ʻatamaí; ko e angahala ia kiate koe, neongo ʻene hā ngali taʻe-ha-melé.”8

Ko e Mālohi ke Filí

ʻĪmisi
young adult man reading magazine

ʻI heʻetau fili ke ngāue ʻaki e mītia ʻokú ne langaki e moʻui maʻá, ʻoku tau fakaafeʻi ai e Laumālié pea fakaʻatā ke fakamālohia kitautolu. ʻOku akoʻi mai ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku tau maʻu e mālohi ke fili maʻatautolu pē (vakai, 2 Nīfai 2:26). ʻOku hanga ʻe he fekumi ki he ngaahi meʻa ʻoku “māʻoniʻoni, fakaʻofoʻofa, pe ongoongo lelei pe feʻunga mo hono vīkivikiʻí” (Ko e Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:13) ʻo fakaava hotau lotó mo e ʻatamaí ke tau maʻu e ngaahi fakakaukau mo e tōʻonga te ne tataki kitautolu ki he ʻulungāanga māʻoniʻoní. ʻI he ngāue ko ʻení, ʻe tāpuekina ai kitautolu ʻaki e malu mei he ngaahi ivi tākiekina ʻo e filí (vakai, Hilamani 5:12).

Ko e ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia ʻi he mītiá, ʻa ia kuo faitāpuekina ʻaki kitautolu ʻe he ʻEikí, ʻoku hoko mai ia mo ha fatongia ke tau fili ʻa e founga te tau fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tekinolosia ko iá. Kuó u sio tonu ʻi heʻeku fakatotoló mo e aʻusiá, ʻi he ola ʻo e mītiá, ʻo tatau ai pē pe ʻoku tau fili ke fakahaaʻi ia pe ʻikai. ʻOku ʻatā maʻatautolu ke tau fili ʻa e angahala fakalieliá pe ko e fakatupulaki mo langaki moʻuí. ʻOku ʻi ai ʻetau fili—ka ko e mahuʻinga tahá, ʻoku tau maʻu e mālohi ke filí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. David A. Bednar, “To Sweep the Earth as with a Flood” (Brigham Young University Education Week devotional, Aug. 19, 2014), speeches.byu.edu.

  2. Joe Boggs mo Dennis Petrie, The Art of Watching Films (2004), 43; tānaki atu e fakamamafaʻí.

  3. Jeffrey R. Holland, “Sanctify Yourselves,” Liahona, Jan. 2001, 48.

  4. Karen Dill, How Fantasy Becomes Reality: Seeing Through Media Influence (2009), 224.

  5. David B. Haight, “Personal Morality,” Ensign, Nov. 1984, 70.

  6. C. S. Lewis, Christian Reflections, ed. Walter Hooper (1967), 33.

  7. M. Russell Ballard, “Let Our Voices Be Heard,” Liahona, Nov. 2003, 16; tānaki atu e fakamamafaʻí.

  8. Susanna Wesley: The Complete Writings (1997), 109.