Vahe 4

Ko e Mālohi mo e Mafai ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní

‘Oku foaki ‘e he ‘Otuá ‘a e lakanga fakataula‘eikí ki Hono kakaí ke faitāpuekina mo hākeaki‘i ai kinautolu.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

“I he‘ene kei si‘i haké, ne faka‘amu ‘a Uilifooti Utalafi ke ne ‘ilo ha siasi ‘oku ‘i ai ‘a e mafai mo‘oni ‘o e lakanga fakataula‘eikí—mo e “mālohi mei he langí pea ‘i māmaní.”¹ ‘I ha lea na‘á ne fai ‘i he 1889, na‘á ne fakamatala ai:

“Na‘á ku ‘alu ki he Lautohi Faka-Sāpaté ‘i he‘eku kei talavoú. … Na‘á ku lau ‘a e Fuakava Fo‘oú ‘i he Lautohi Faka-Sāpaté. Na‘á ku lau mei he veesi ki he veesi mo e vahe ki he vahe. Ko e hā na‘e ako‘i mai ‘e he Fuakavá ni kiate aú? Na‘á ne ako‘i mai ‘a e ongoongolelei ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí; na‘á ne ako‘i mai ha Ongoongolelei ‘o e mālohi ‘i he ‘ao ‘o e langí pea mo māmaní. Na‘á ne ako‘i mai ko e fa‘unga ‘o e Siasí ‘oku kau ki ai ha kau palōfita, kau ‘Aposetolo, Kau Malanga mo e kau Akonaki, mo ha kau tokoni pea mo hono pule‘í. Ke hā? ‘Ki hono fakahaohaoa‘i ‘o e Kāinga Mā‘oni‘oní, pea mo e ngāue fakafaifekaú: ke fokotu‘u hake ‘a e sino ‘o Kalaisí, kae ‘oua ke tau hoko kotoa pē ki he fakataha ‘i he tuí pea mo e ‘ilo‘i ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ki he tangata haohaoá, ki he fuofua ki hono lahi ‘o e fonu ‘o Kalaisí.’ [Vakai, 1 Kolinitō 12:28; ‘Efesō 4:11–13.]

“Ko e ngaahi me‘a ‘eni na‘á ku akó, pea na‘a nau mahu‘inga kiate au. ‘Oku ou tui ki ai; ka kuo te‘eki te u fanongo ne ako‘i ia ‘e ha kau faifekau pe kau taki fakalotu ‘o e māmaní. ‘I he‘eku kei talavou haké na‘á ku ‘alu ki he ngaahi houalotu ‘a e meimei siasi kotoa pē na‘e ‘i aí. ‘I ha taimi ‘e taha na‘á ku ‘alu ai ki ha taha ‘o e ngaahi fakataha‘anga lalahi na‘e fa‘a fai he taimi ‘e ni‘ihi ‘i Konetikati, ‘a ia na‘e fakatahataha mai ki ai ha kau faifekau ‘e meimei toko fāngofulu pe nimangofulu mei he ngaahi siasi kehekehe. Na‘a nau lotua ke lilingi mai ‘a e Laumālié ‘o hangē ko ia na‘e hoko mai ‘i he ‘aho ‘o e Penitekosí pea mo ha ngaahi me‘a lelei kehe. ‘I he fakataha ko ‘ení, na‘e fakangofua ai ki ha taha pē ke lea. Na‘á ku kei si‘i he taimi ko iá. Na‘á ku tu‘u peá u laka atu ki loto mālie, pea na‘á ku pehē ange ki he kau faifekau ko ‘ení: ‘‘E hoku ngaahi kaume ‘a, mou tala mai mu‘a pe ko e hā ‘oku ‘ikai ke mou taukave‘i ai ‘a e tui na‘e ‘oatu ki he Kāingalotu Mā‘oni‘oní? Mou tala mai mu‘a pe ko e hā ‘oku ‘ikai ke mou taukave‘i ai ‘a e Ongoongolelei na‘e ako‘i ‘e Sīsū Kalaisí, pea mo ia na‘e ako‘i ‘e He‘ene kau ‘Aposetoló? Ko e hā ‘oku ‘ikai ke mou taukave‘i ai ‘a e tui fakalotu ko ia ‘okú ne ‘oatu ‘a e mālohi ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘a e mālohi ke ne fakamo‘ui ‘a e mahakí, ke ne faka‘ā ‘a e kuí, ‘a e heké ke ‘a‘evá, pea mo ia ‘okú ne ‘oatu ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní pea mo e ngaahi me‘afoaki mo e ngaahi ‘alo‘ofa na‘e fa‘a foaki talu mei hono ngaohi ‘o māmaní? Ko e hā ‘oku ‘ikai ke mou ako‘i ai ki he kakaí ‘a e ngaahi tefito ‘i mo‘oni na‘e ako‘i ‘e he kau Pēteliake mo e kau Palōfita ‘o e kuonga mu‘á ‘i he taimi na‘e fakafonu ‘aki ai kinautolu ‘a e ngaahi fakahā mei he ‘Otuá? Na‘a nau ma‘u ‘a e tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló; na‘a nau ma‘u ha ngaahi misi mo ha ngaahi me‘a hā mai, pea mo e hokohoko ‘o e fakahaá ke tataki kinautolu ‘i he hala na‘e totonu ke nau fou aí.’

“Ne pehē mai leva ‘a e faifekau na‘á ne tokanga‘i ‘a e fakatahá ni: ‘‘E talavou ‘ofeina, na‘á ke mei hoko ko ha tangata poto mo ‘aonga ‘i he māmaní, kapau na‘e ‘ikai ke ke tui ki he ngaahi me‘a fakasesele kotoa ko ‘ená. Ko e ngaahi me‘á ni na‘e ‘oange ia ki he fānau ‘a e tangatá ‘i he ngaahi kuonga fakapo‘uli ‘o māmaní, pea na‘e ‘oange ia ‘i he taumu‘a pē ‘e taha ke fakamāma‘i e fānau ‘a e tangatá ‘i he kuonga ko iá, ke nau ma‘u ai ‘a e tui kia Sīsū Kalaisí. Ko e ‘aho ní ‘oku tau mo‘ui ‘i he huelo ngingila ‘o e maama ‘o e ongoongoleleí, pea ‘oku ‘ikai ke tau fie ma‘u ‘a e ngaahi me‘a ko iá.’ Na‘á ku pehē ange leva: ‘Pe ‘i ‘omai ā kiate au ‘a e ngaahi kuonga fakapo‘uli ‘o māmaní; ‘omai kiate au ‘a e ngaahi kuonga ko ia ne ma‘u ai ‘e he tangatá ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení.’ ”²

‘I he ‘aho 29 ‘o Tsema 1833, ne faifai pea toki fanongo ai ‘a Uilifooti Utalafi ki he ongoongoleleí mei ha ongo tamaio ‘eiki kuo fakamafai‘i ‘e he ‘Otuá. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē: “Ko e fuofua taimi ‘eni ‘i he‘eku mo‘uí, ne u mamata ai ki ha Kaumātu‘a ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Ko Seila Pelisifea ‘a e tokotahá ni. Na‘á ne fakahā kiate au ne ue‘i fakalaumālie ia ‘e he ‘Eikí. Na‘e fai ‘ene haha keleni ‘i hono feleokó fe‘unga mo e hoko mai e le‘o ‘o e ‘Eikí ‘o fakahā kiate ia ke tu‘u hake ‘o fononga fakatokelau, he ‘oku ‘i ai ha ngāue ‘a e ‘Eikí ke ne fakahoko ai. Na‘e afe ai ‘ia Misa [‘Ilaisiā] Seni, ko hono kaungā‘api pea ko ha mēmipa ia ‘o e Siasí. Ne na fononga lalo mai ‘i ha maile ‘e onongofulu … ‘i he matolu ‘o e sinoú, pea ko e ‘uluaki feitu‘u na‘á na ongo‘i ke na afe aí ko hoku fale mo hoku tokouá. Na‘á na hū ki loto ‘o talanoa mo e uaifi ‘o hoku ta‘oketé, ‘o na fakahā ange ko hai kinaua pea mo ‘ena ngāue ‘oku faí. Na‘á na tala ange na‘e ue‘i kinaua ke na fononga fakatokelau, pea na‘e ‘ikai ke teitei ue‘i kinaua ke na afe ‘i ha feitu‘u kae tālunga ‘ena a‘u mai ki he fale ko ‘ení. ‘I he taimi na‘á na vahevahe ai mo e fefiné ni ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oní, na‘á ne tala ange leva ko hono husepānití mo hono tokouá, ko ha ongo tangata ‘okú na tui ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá, pea kuo lau ta‘u ‘ena lotua iá. Na‘á na alea‘i leva ha fakataha ke fai he fale ako ‘i homau fāmá.

“Na‘á ku foki mai he efiafí, pea fakahā mai kiate au ‘e he mali ‘o hoku ta‘oketé fekau‘aki mo e fakatahá ni. Na‘á ku toho ‘a e ngaahi sino‘i ‘akaú mei he matāfanga ‘o e Anovai ‘Onitelioó he ‘aho ko iá (na‘á ku ‘i he pisinisi fahi papá), peá u hiki ‘a e fanga hōsí, ‘ikai ke u mālōlō ‘o ma‘u ha me‘atokoni, ka u fononga atu ai pē ki he fakatahá. Na‘á ku a‘u atu kuo fonu ‘a fale mo tu‘a ‘i he kakaí. Ko e fuofua taimi ia ‘i he‘eku mo‘uí ke u fanongo ai ki hano malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí ‘i hono ako‘i ‘e he ongo Faifekau ‘o e Siasi ko ‘ení. Ko e me‘a ‘eni na‘á ku fekumi ki ai talu mei he‘eku kei si‘í. Na‘á ku fakaafe‘i leva ‘a e ongo tangatá ke mau ō ki ‘api. Na‘á ku kole ‘a e Tohi ‘a Molomoná, peá u tangutu ‘i he poó kotoa ‘o lau ia. ‘I he pongipongí, ne u tala ange kia Misa Pelisifea kuó u loto ke u papitaiso. Kuó u ma‘u ha fakamo‘oni ‘iate au ‘oku mo‘oni ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá. Na‘á ku ‘alu ai mo hoku ta‘oketé … ‘o papitaiso—ko e ‘uluaki kimaua ‘i he vahefonua ko iá.”³

Ne papitaiso ‘e ‘Eletā Pelisifea ‘a Uilifooti Utalafi ‘i ha ki‘i vaitafe he ‘aho 31 ‘o Tsema 1833, pea mo hilifakinima ia ‘i he ‘aho tatau. Hili ha ‘aho ‘e tolu, ne foaki kia Uilifooti Utalafi ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné ‘o fakanofo ia ki he lakanga ko e akonaki. Ko e kamata‘anga ‘eni ‘o hono lī‘oa kakato ‘ene mo‘uí ki he ngāue ‘a e ‘Eikí. ‘I he‘ene manatu ki he ‘aho ko iá, na‘á ne pehē, “Na‘e kamata heni ‘a hoku misioná.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku fakahoko ‘e he ‘Otuá ‘Ene ngaahi ngāué kotoa ‘i he mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí.

‘Oku ‘ikai te u ‘ilo ha toe kaveinga ‘i he Siasí ‘e toe mahu‘inga ange ki he kakai ‘o māmaní pea kiate kitautolu ka ko e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní.⁵

‘I he mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, kuo fokotu‘u ai ‘e he ‘Otua ko ‘etau Tamai Ta‘engatá, ‘a hono kotoa ‘o e māmaní pea mo huhu‘i kotoa e ngaahi maama kuo lava ke huhu‘í. ‘I he lakanga fakataula‘eiki tatau, kuo ngāue ai ‘a e tangatá ‘i māmani ‘i he ngaahi ouau ‘o e Ongoongolelei ‘o Kalaisí.⁶

Ko e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní ko ha founga ia ‘oku fetu ‘utaki mo fengāue‘aki mai ai ‘a e ‘Otuá mo e tangatá he māmaní; pea ko e kau talafekau fakalangi ko ia kuo nau ‘a‘ahi mai ki māmani ‘o fetu‘utaki mo e tangatá, ko ha kau tangata ne nau ma‘u mo ngāue‘aki totonu honau lakanga fakataula‘eikí lolotonga ‘enau ‘i he kakanó; pea ko e me‘a kotoa pē ne ‘ai ‘e he ‘Otuá ke fakahoko ma‘a hono fakamo‘ui ‘o e tangatá, ‘o kamata mei he hoko mai ‘a e tangatá ki he funga ‘o māmaní ‘o a‘u ki hono huhu‘i ‘o māmaní, na‘e hoko pea ‘e kei hoko ma‘u ai pē ia tu‘unga ‘i he mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eiki ta‘e ngatá.⁷

Kuo te‘eki ‘i ai ha siasi ‘o e ‘Eikí he funga ‘o e māmaní, ‘o kamata mei hono ‘uluaki fokotu‘ú ‘o a‘u ki he ‘ahó ni, tuku kehe pē kapau ko e siasi ia na‘e fokotu‘u ‘i he fakahā, kuo ‘i ai hano kau palōfita mo ha kau ‘aposetolo, kau tangata malanga, kau akonaki, kau tokoni pea fakakoloa‘i ‘aki Hono pule‘angá ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní—‘a e mālohi kuo foaki mai mei he ‘Otuá ki he tangatá, ‘a ia ‘okú ne fakamafai‘i ia ke ne ngāue ma‘á e ‘Otuá; pea ka ne ta‘e ‘oua ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ni, he ‘ikai ha tangata, mei he ‘aho na‘e kamata ai ‘a e māmaní, ‘oku ‘i ai ha‘ane totonu ke fakahoko ha taha ‘o e ngaahi ouau ‘o Hono fale mā‘oni‘oní, pe ‘e ‘i ai ha tangata ‘oku ‘i ai ha‘ane totonu ki he Lakanga Fakataula‘eiki ko iá tuku kehe pē ka ui ia ‘e he ‘Otuá ‘o hangē ko ‘Ēloné, ‘a ia ‘oku tala mai, na‘e uiui‘i ‘i he fakahaá [vakai, Hepelū 5:4]. ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ko ‘ení? ‘Oku ‘uhinga ia ke fakahoko ‘aki ‘a e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí, ‘a ia ko e Ongoongolelei ‘a ‘etau Tamai Fakahēvaní, ko e ‘Otua ta‘engatá, ko e ‘Elohimi ‘o e kakai Siú pea mo e ‘Otua ‘o e kakai Senitailé.⁸

‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha tangata kuó ne ma‘u ha mafai mei he ‘Otuá ke ne fakahoko ki he fānau ‘a e tangatá ‘a e ngaahi ouau ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí [tuku kehe] pē ‘i he mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní. ‘Oku ‘i he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ko iá.⁹

‘Oku totonu ke hanga ‘e he kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ‘o ngāue‘aki e lakanga fakataula‘eikí ki hono fai ‘o ha tokoni mo langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, kae ‘ikai ko hano langa hake ‘o kinautolu.

Ko ha toki fatongia kāfakafa mo‘oni ia ke ma‘u ‘a e Lakanga Taula‘eiki fakalangí ni, ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ta‘engata mo tu‘uloá ni! Pea kuo pau ke tau fai hano fakamatala. ‘Oku ha‘isia ‘a e kau ‘Aposetoló, kau Fitungofulú, kau Taula‘eiki Lahí, kau Kaumātu‘á, pea mo e tangata kotoa pē ‘okú ne ma‘u ha konga ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ko ‘eni kuo foaki mai kiate kitautolú.¹⁰

‘Oku ‘i ai hatau fatongia kuo hilifaki ki hotau umá. Na‘e ma‘u ia ‘e Siosefa Sāmita, ma‘u ‘e Pilikihami ‘Iongi, ma‘u ‘e he Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ma‘u kotoa ‘e kitautolu, pea ‘e fakamala ‘ia‘i kitautolu kapau he ‘ikai ke tau fakahoko ia. Te tau toki ‘ilo ia ‘i he taimi te tau a‘u ai ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veil. … Taimi lahi, ‘i he‘eku fakakaukaú, na‘á ku faka‘amu ai ‘e mahino kiate au ‘a hoku fatongia ki he ‘Otuá, pea mo e fatongia ‘oku ma‘u ‘e he tangata kotoa ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘i he to‘u tangatá ni. Ka ‘oku ou tala atu, ngaahi tokoua, te u pehē ‘oku fu‘u lahi hono tuku hotau lotó ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní. ‘Oku ‘ikai ke tau fakahounga‘i, ‘o taau ko e kau tangata ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní ‘i he to‘u tangatá ni, ‘a e fatongia kāfakafa ‘oku tau fakaongoongo ai ki he ‘Otuá pea mo e langi mā‘olungá, pea pehē ki māmani. Te u pehē ‘oku tau fu‘u mama‘o mei he ‘Eikí.¹¹

Kapau ‘e ngāue‘aki ‘e kitautolu … ‘oku ma‘u ‘a e lakanga fakataula ‘eiki mā‘oni‘oní, ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko iá ki ha toe fa‘ahinga taumu‘a kehe ‘i he lalo langí kae ‘ikai ki hono langa hake ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, kapau te tau fai ia ‘e mole hotau mālohí … Kuo toko lahi ha kau tangata kuo nau ‘ahi‘ahi‘i ‘eni—ko ha kau tangata ‘oku mā‘olunga ‘i he lakanga fakataula‘eikí, na‘a mo e tu‘unga faka‘Aposetoló–ke hiki hake ai kinautolu ‘i he mafai ‘o e lakanga fakataula‘eikí. Pea ko e fē kinautolu? Te ke lava ‘o pehē kuo ngata honau mālohí mo honau mafa. … Tau fakakaukau ki he ngaahi me‘á ni. ‘Oku ou fai ‘a e lea tatau kiate au. ‘Oku ou fai ‘a e lea tatau ki he kau ‘Aposetoló, kau Fitungofulú mo e kau Taula‘eiki Lahí. He ‘ikai ke mou lava ‘o faka‘aonga‘i ‘a e lakanga fakataula‘eikí ki ha toe fa‘ahinga taumu‘a ka ki hono langa hake pē ‘o e pule‘angá mo fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá; ka ko e taimi te mou feinga ai ke fai ha me‘a kehé ‘e to‘o atu homou mālohí meiate kimoutolu.¹²

Kuo tu‘o lahi fau ha‘aku lau ‘i he loto mahu‘inga‘ia mo‘oni ‘a e fakahā ko ia ne ‘oange kia Siosefa Sāmita ko e tali ‘o ‘ene lotú ‘i he fale fakapōpula Lipetií [vakai, T&F 121:34–46]. Kuo tā tu‘o lahi ‘eku vakai ki he fakahā ko ‘eni ‘a e ‘Otuá ki he tangata ko iá, ki he si‘isi‘i ‘o e ngaahi kupu‘i lea ‘oku ‘i aí, kae lahi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ‘i aí ‘i ha toe fakahā kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he tangatá. Na‘á ne tuku ke mahino kia Siosefa kuó ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí, ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko ia ‘oku ‘i he lakanga ‘o e ‘Otuá, ‘i he tatau ‘o e lakanga ‘o Melekisētekí, ko e lakanga fakataula‘eiki tatau pē ne ngāue‘aki ‘e he ‘Otuá tonu pē ki hono fakahoko kotoa ‘o ‘Ene ngaahi ngāué ‘i he langí pea ‘i māmaní, pea ko ha toe tangata pē na‘á ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko iá, na‘á ne ma‘u ‘a e mālohi tatau. Ko e lakanga fakataula‘eiki ko iá ne ‘i ai e fetu‘utaki mo e langí, mālohi ke hiki ‘a e ngaahi langí, mālohi ke fakahoko ‘a e ngāue ‘o langí pea ko e fē pē ha feitu‘u ‘oku fakahoko totonu ai ‘e ha tangata ‘a e uiu‘i ko iá, ‘oku tuku ‘e he ‘Otuá ki He‘ene kau ‘āngeló ha fekau fekau‘aki mo ia pea ko ‘Ene ngaahi ngāué ‘oku mālohi mo fefeka ‘i māmani pea mo e maama ka hoko maí fakatou‘osi; kae ‘oua na‘a faka‘aonga‘i ‘e ha tangata ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko iá ki ha me‘a kehe ka ko hono langa hake pē ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a e taumu‘a ko ia ne foaki mai aí, telia na‘a mahu‘i atu ‘a e ngaahi langí, mole atu mo e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí, pea tuku ai ia ke ne fononga ‘i he fakapo‘ulí kae ‘ikai ‘i he māmá, he ko e k ‘eni ki he hē mei he mo‘oní ki he tangata kotoa pē ‘o tatau ai pē ‘i he to‘u tangatá ni pe ko ha toe to‘u tangata.¹³

Kuo ‘osi foaki mai ‘a e lakanga fakataula‘eikí kiate kitautolu, pea kapau he ‘ikai ke tau ngāue totonu ‘aki ia, kuo pau ke fakamala ‘ia‘i kitautolu. Ko ia, tau fakamālohi‘i hotau umá pea fua ‘a e pule‘angá. Tau feinga ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní—pea mo e mālohi ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí—‘a ia kuo ‘osi tuku ki hotau nimá, pea kapau te tau fai ‘eni, ‘e ‘i he‘etau ngāué ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá.¹⁴

‘Oku fakamālohia ‘e he ‘Eikí ha tangata pē ‘okú ne ma‘u ha konga ‘o e lakanga fakataula‘eikí, tatau ai pē pe ko ha Taula‘eiki, pe Kaumātu‘a, pe Fitungofulu, pe ko ha ‘Aposetolo, kapau te ne fakahoko totonu hono uiui‘í mo fakahoko hono fatongiá.¹⁵

Na‘á ku fu‘u fiefia lahi ‘i ha me‘a ‘e taha ne u mamata ai ki ha kau Tkoni ‘oku nau fakahoko totonu honau uiui‘. … Na‘a nau takai [honau] koló ‘o fahi ‘a e fefie ‘a e kau uitou kotoa aí. Na‘e ‘i he ‘api ‘o Misa [Siaosi] Tisiteilí, ko e Palesiteni ‘o e Siteikí, ha fokotu‘unga fefie ko e sita ‘e tolu pe fā nai, pea foki atu ia ‘i he pō ‘e taha kuo pulia kotoa. Ne fifili pe ko e hā e me‘a kuo hokó; ka ‘i he taimi na‘e takai mai ai ke kumí, na‘á ne toki fakatokanga‘i kuo ‘osi fahi kotoa ‘o tuku ‘i hono fale tuku‘anga fefié. Na‘a nau fakahoko mo‘oni ai honau uiui‘í.

‘I he ‘aho ní, ‘oku tau ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga ‘oku makehe. ‘Oku totonu ke tau falala ki he ‘Eikí mo fai ‘a ia ‘oku totonú. ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘oku foaki ‘a e lakanga fakataula‘eikí ki hono fakamo‘ui ‘o e tangatá pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi ouau ki he mo‘uí mo e maté fakatou‘osi. Kuo lauiafe ha ni‘ihi ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, kuo huhu‘i kinautolu ‘e honau hako ‘oku kei mo‘ui ‘i he kakanó mo ma‘u ‘a e ngaahi k ‘o e fakamo‘ui ‘o e kau pekiá. Kuo fokotu‘u hake ha kau Fai-Fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné, ka ko e pule‘angá ‘oku ‘o e ‘Eikí ia, pea hangē ko ia ne tala ‘e he Palōfita ko ‘Opataiá, te nau mamata ki ai [vakai, ‘Opataia 1:21]. ‘Oku fakahoko ‘e he kakai ko ‘ení ‘a e ngāué ni ‘i he lolotongá ni. ‘Oku ‘iate kimoutolu ‘a e ‘Eikí, pea ‘oku fiefia ho‘omou ngaahi kui ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié. Ko ia, tau fai velenga, he lolotonga ‘etau kei ‘i hení. Kuo fokotu‘u kitautolu ‘e he ‘Eikí ke tau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ni. Mei he lauimiliona … ‘o e kakai he funga ‘o e māmaní, kuo fili ai ‘e he ‘Eikí ha kau tangata toko si‘i ke nau ma‘u ‘eni; ke nau fakanofo, fokotu‘u, fakatokanga ki māmani, ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí kiate kinautolu. ‘Oku ou fakatauange ke manatu‘i ‘e hoku ngaahi tokoua ‘oku nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘a hono mahu‘ingá. …

… Tau faitotonu mu‘a mo angatonu. ‘Oua na‘a tau tuku ke mole meiate kitautolu ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, pe mei he pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Tau laka atu ‘i he lotu lilo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ‘o ui ki Hono huafa mā‘oni‘oní. Ko ia ‘oku makatu‘unga ai hotau mālohí.¹⁶

Kapau te tau faitotonu ki he‘etau ngaahi fuakavá, te tau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i he mo‘uí ni pea mo e mo‘ui ka hoko maí.

Ko e taimi ‘oku foaki ai ‘e he ‘Eikí ha ngaahi me‘afoaki ki he fānau ‘a e tangatá fekau‘aki mo e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘oku ha‘isia ‘a kinautolu ‘oku nau ma‘u iá ki he founga ‘o hono ngāue‘akí.¹⁷

Ko e taimi pē ‘oku fakahoko ngāue ai ha ‘aposetolo, pe palesiteni, psope pe ko ha toe tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula ‘eikí, ‘okú ne fakahoko ia ‘i he mafai ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí; pea ‘oku ngāue leva ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko iá, pea pehē ki he ngaahi tāpuaki kotoa ‘oku foaki ‘e ha tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ki he fānau ‘a e tangatá, ‘e ‘aonga ‘i he mo‘uí ni pea mo ia ka hoko maí. Kapau ‘oku ‘i ai ha tāpuaki kuo foaki mai kiate au ‘e he lakanga fakataula ‘eiki mā‘oni‘oní, pe, kapau te u ma‘u ha tāpuaki mei ha pēteliake, ‘e toe a‘u pē ‘a e ngaahi me‘a‘ofa mo e ngaahi tāpuaki ko iá ki he maama ‘e tahá; pea kapau te u tauhi totonu ki he‘eku ngaahi fuakavá ‘i he mo‘uí ni, te u lava ‘o ‘ekea ‘a e tāpuaki kotoa pē kuo foaki kiate aú, koe‘uhí he ko e mafai na‘e foaki ‘akí na‘e fokotu‘u ia ‘e he ‘Otuá, pea ko ia ‘oku fakahoko mai ‘aki ‘e he ngaahi foha ‘o e Fungani Mā‘olungá ki he fānau ‘a e tangatá ‘a e ngaahi ouau ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, pea ko e ngaahi ngāue na‘e fekau ko iá kuo pau ke ‘aonga ki he kakaí ‘o fakalaka atu ‘i he fa‘itoká pea pehē foki ‘i he mo‘uí ni. Ko e ngaahi koloa ‘eni ‘oku mo‘oní; ko e ngaahi koloa ‘eni ‘e tolonga ‘o ta‘engatá, pea ‘oku tau ma‘u ‘a e mālohi ‘i he ngaahi tāpuakí ni, ne foaki mai ‘e he ongoongoleleí, ke toe ma‘u hotau sinó pea mo pukepuke hotau tu‘unga totonú ‘i ‘itāniti. ‘Io, te tau lava ‘o ma‘u ‘eni ‘eni ‘i he mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní.¹⁸

‘Oku ou fa‘a fakakaukau ki he ngaahi tala‘ofa ne fakahoko fekau ‘aki mo e lakanga fakataula‘eikí. Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i ha fakahā fekau‘aki mo e me‘á ni ‘o pehē, … “He ‘ilonga ‘a kinautolu ‘oku faivelenga ‘o a‘u ki hono ma‘u ‘o e ongo lakanga fakataula‘eikí ni kuó u lau ki aí, pea mo hono fakaongongolelei‘i ‘o honau lakangá, ‘oku fakamā‘oni‘oni‘i ‘a kinautolu ‘e he Laumālié ki hono fakafo‘ou ‘o honau sinó. … ‘Oku foaki kiate ia ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku ma‘u ‘e he‘eku Tamaí. Ko ia kotoa pē ‘oku ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí, ‘oku nau tali ‘a e fakapapau mo e fuakava ko ‘eni mei he‘eku Tamaí, ‘a ia ‘oku ‘ikai te ne lava ke maumau‘i, pea ‘oku ‘ikai lava foki ke ue‘i ia.” [Vakai, T&F 84:33–40.] Ka, ‘oku ou fa‘a fai pē kiate au ‘a e fehu‘i ko ‘ení he taimi ‘e ni‘ihi, ‘Oku mahino nai kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘á ni? ‘Oku mahino nai kapau te tau tauhi ‘a e ngaahi fono ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, te tau hoko ko e ngaahi ‘ea-hoko ‘o e ‘Otuá pea mo e kaungā ‘ea-hoko mo Sīsū Kalaisi? ‘Oku ou ‘ilo‘i kuo te‘eki ai mamata hotau matá, pe fanongo ‘a hotau telingá, pe kuo hū ki he loto ‘o e tangatá ke tau ‘ilo ‘a e nāunau ‘oku fakatatali ma‘á e kau faivelengá [vakai, 1 Kolinitō 2:9].¹⁹

Ko e hā ‘a e anga ‘oku taau mo kimoutolu, ko ia kuo uiui‘i ke kau ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ‘aho faka‘osí? ‘Oku totonu ke tau hoko ko ha kau tangata mo ha kau fefine ‘o e tuí mo loto to‘a ‘i he mo‘oní he kuo ‘osi fakahā ‘a e mo‘oní mo tuku mai ki hotau nimá. ‘Oku totonu ke tau hoko ko e kau tangata mo e kau fefine faka‘ei‘eiki ki he ‘Otuá pea mo Hono Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, ‘o faitotonu kiate Ia pea ki he tokotaha kotoa pē. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau tuku ke hanga ‘e he falé mo e kelekelé, koulá mo e silivá, pe ko ha toe fa‘ahinga koloa ‘o e māmaní ‘o tohoaki‘i kitautolu mei he‘etau tulifua ki he kaveinga ma‘ongo‘onga kuo tuku mai ‘e he ‘Otuá ke tau fakahokó. ‘Oku mā‘olunga ‘etau taumu ‘á mo hotau iku‘angá pea ‘oku totonu ke ‘oua na‘a tau teitei fakalotomamahi‘i ‘etau Tamaí, pe ko e kau ‘āngelo ‘o e langí ‘oku nau tokanga‘i kitautolú. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau fakalotomamahi‘i ‘a e laui miliona ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, ‘a ia ‘oku nau toe siofia kitautolu ‘i ha loto tokanga mo hoha‘a ka ‘oku te‘eki ke fu‘u hū ki hotau lotó ke tau ‘iló. Ko ha ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga mo mahu‘inga ‘eni ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otuá meiate kitautolú. He ‘ikai ke tau taau mo e fakamo‘uí, he ‘ikai ke tau taau mo e mo‘ui ta‘engata ‘i he pule‘anga ‘o hotau ‘Otuá, kapau ‘e ‘i ai ha me‘a te ne afe‘i kitautolu mei he mo‘oní pe mei he ‘ofa ki aí.²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako mo teuteu atu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ha ngaahi ongo na‘á ne ue‘i ‘a e talavou ko Uilifooti Utalafí ke fekumi ki he Siasi mo‘oní? (Vakai, peesi 39–42.) ‘Oku fekau‘aki fēfē ‘a e ngaahi ongo ko ‘ení mo e lakanga fakataula‘eikí?
Toe fakamanatu ‘a e peesi (42–44) pea mou kumi ‘a e ngaahi me‘a kuo fakahoko ‘e he ‘Eikí ‘aki ‘a e mālohi ‘o e lakanga fakataula ‘eikí. Ko e hā e founga ‘oku kau ai e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ki he ngāue ‘a e ‘Eikí?
Ko e hā ‘oku fakatou mahu‘inga ai ki he kakai tangatá mo e kakai fefiné ke na ako fekau‘aki mo e lakanga fakataula‘eikí?
Ko e hā ha founga kuo tāpuekina ai koe ‘e he lakanga fakataula ‘eikí?
‘I ho‘o lau ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e ngaahi fatongia ‘o e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí, ko e hā ha tefito‘i mo‘oni tukupau kuó ke ‘ilo? (Vakai, peesi 44–47.)
Fakatatau mo Palesiteni Utalafi, ko e hā ha ngaahi ngāue mo ha tō‘onga te ne fakatupu ke mahu‘i atu ai ‘a e ngaahi langí mei ha taha ma‘u lakanga fakataula‘eiki? Ko e hā ‘oku ta‘e malava ai ‘e ha tangata ke ngāue ‘aki ‘a e lakanga fakataula‘eikí ke ma‘u ai ha‘ane me‘a pē ‘a‘ana? (Vakai, peesi 44–47; vakai foki, T&F 121:34–40.) Ko e hā e founga ‘oku totonu ke mo‘ui ai ha taha ma‘u lakanga fakataula‘eiki ka ne lava ‘o ma‘u ‘a e “mālohi ke fakahoko ‘a e ngāue ‘o e langí?” (Vakai, peesi 44-47; see also T&F 121:41–46.)
‘Oku ‘uhinga ki he hā ke fakahoko totonu hoto uiui‘i ‘i he lakanga fakataula‘eikí? (Vakai, peesi 444–47.) Ko e hā ha ngaahi fa‘ifa ‘itaki‘anga kuó ke mamata ai ‘i hano fakahoko totonu ‘e ha kakai tangata honau uiui‘i ‘i he lakanga fakataula‘eikí?
Toe fakamanatu ‘a e konga faka‘osi ‘o e vahé (peesi 47–49). Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku ‘omai ai ‘e he lakanga fakataula‘eikí ha ngaahi tāpuaki fakatou‘osi ‘i he mo‘uí ni mo e mo‘ui ka hoko maí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Sione 15:16; Hepelū 5:4–6; ‘Alamā 13:1–20; T&F 84:17–48; 107:18–20; Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:5