Talateú
Kuo fokotu‘u ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ‘ū tohi ‘o e Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí, ke tokoni ke mahino lahi ange kiate koe ‘a e ongoongolelei kuo fakafoki maí mo ke toe ofi ange ai ki he ‘Eikí ‘i he ngaahi akonaki ‘a e kau palōfita ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘I hono tānaki atu ko ia ‘e he Siasí ha ngaahi tohi kehe ki he ‘ū tohi ko ‘ení, te ke fakatupulaki ai ha ma‘u‘anga tokoni ‘o e ngaahi tohi ‘o e ongoongoleleí ‘i ho ‘apí.
‘Oku hā ‘i he tohí ni e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafí, ‘a ia ne hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mei ‘Epeleli 1889 ki Sepitema 1898.
Ako Fakafo‘ituituí
‘I ho‘o ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafí, fekumi ki he fakahinohino ‘a e Laumālié. Manatu‘i ‘a e tala‘ofa ne fakahā kia Nīfaí: “Ko ia ‘oku kumi faivelengá, te ne ‘ilo‘i; pea ‘e fakamahino kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a lilo ‘a e ‘Otuá, ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní” (1 Nīfai 10:19).
‘I he ngata‘anga ‘o e vahe taki taha, te ke ‘ilo ai ha “Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í.” ‘E tokoni atu ‘a e ngaahi fehu‘í, fakakaukaú, mo e ngaahi fakamo‘oni folofola ko ‘ení ke mahino kiate koe mo ke faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafí. Feinga ke ke toe vakai‘i ‘a e ngaahi me‘á ni ki mu‘a peá ke toki lau ‘a e vahé. ‘Ikai ngata aí, ka ke fakakaukauloto ki he ngaahi fehu‘i ko ‘ení he lolotonga ho‘o akó:
-
Ko e hā e tefito‘i mo‘oni ‘oku ako‘i mai ‘e Palesiteni Utalafí? Ko e hā te u lava ‘o ako mei hení?
-
Ko e hā ha founga ‘e tokoni‘i ai au ‘e he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí ‘i he‘eku mo‘ui fakafo‘ituituí? ‘E founga fēfē hano tokoni‘i au ‘e he ngaahi akonakí ni ‘i hoku ngaahi fatongia ‘i ‘apí pea ‘i he Siasí foki?
-
Ko e hā e me‘a ‘oku totonu ke u fai, tu‘unga ‘i he ngaahi me‘a kuó u malava ke akó?
Akonaki mei he Tohí ni
Kapau ‘okú ke hoko ko ha faiako he Fine‘ofá, kōlomu ‘o e kaumātu ‘á, pe kulupu ‘o e kau taula‘eiki lahí, te ke ma‘u ai ha faingamālie ke faiako mei he tohí ni. ‘E tokoni atu ‘a e ngaahi fakahinohino ko ‘ení kiate koe.
Nofo taha pē ki he Ngaahi Lea ‘a Palesiteni Utalafí mo e Ngaahi Folofolá
Kuo ‘osi tu‘utu‘uni ‘e he ‘Eikí ke ‘oua na‘a tau ako‘i ha toe me‘a kehe “ka ko e me‘a kuo tohi ‘e he kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló, pea mo ia ‘e akonaki‘aki kiate kinautolu ‘e he Fakafiemālié, ‘i he lotu ‘o e tuí” (T&F 52:9).
‘E ala fakatauele‘i koe ‘i ha taimi ke ke tukunoa‘i ‘a e tohí ni ka ke teuteu ‘a e ngaahi lēsoní mei ha ngaahi tohi kehe. Ka ko ho fatongiá ke tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau ako ‘a e ongoongoleleí ‘o fakafou ‘i he ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafí mo e ngaahi folofolá. Fakatefito ‘a e ngaahi lēsoni taki taha ‘i he ngaahi kupu‘i lea ‘i he tohí ni pea mo e ngaahi folofola ‘oku nau fekau‘akí, ‘a ia ‘oku ‘i he faka‘osinga ‘o e vahe taki taha. Tuku ha konga lahi ‘o e lēsoní ki hono lau mo hono alea‘i ‘o e ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafí.
Fakalotolahi‘i ‘a e kalasí ke nau ako ‘a e ngaahi vahé ki mu‘a he ngaahi houalotu ‘o e Sāpaté pea nau ha‘u mo e tohí ki he lotú. ‘I he taimi te nau tomu‘a lau aí, te nau mateuteu lelei ange ai ke kau ki he lēsoní mo fetokoni‘aki ‘iate kinautolu pē.
Fekumi ki he Fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní
‘I ho‘o lotua ha tokoni mo teuteu ‘osikiavelengá, ‘e tataki leva ho‘o ngaahi ngāué ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní (vakai, ‘Alamā 17:2–3; T&F 11:21; 42:14; 88:77–78). Te ne tokoni‘i koe ‘i hono fili ‘o e ngaahi kupu‘i lea mei he tohí, ‘a ē te ne fakalotolahi‘i ‘a e kakai kehé ke nau ako mo mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí, ‘o fakafou atu ‘i ha kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaiki ki ho lotó mo ho‘o fakakaukaú.
Ko e taimi te ke faiako aí, lotu ke fetākinima ‘a e mālohi ‘o e Laumālié mo ho‘o leá pea mo e ngaahi fealēlea‘aki ‘i he kalasí. Na‘e pehē ‘e Nīfai, “Ka lea ha tangata ‘i he ivi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘oku fakahū ia ‘e he ivi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he loto ‘o e fānau ‘a e tangatá” (2 Nīfai 33:1; vakai foki, T&F 50:13–22).
Teuteu e Fokotu‘utu‘u ‘o ha Lēsoni
Ko e taimi ‘e ue‘i ai koe ‘e he Laumālié ‘aki ha ngaahi fakakaukau ki ho‘o faiakó, hiki ‘a e ngaahi fakakaukau ko iá ke ke lava ‘o manatu ‘i kinautolu. Ki mu‘a peá ke faiakó, hanga ‘o teuteu ha fokotu‘utu ‘u kuo ‘osi hiki ke fakahokohoko ai ‘a e ngaahi fakakaukaú, ke hoko ko ha palani ‘o e lēsoní. Fakakaukau‘i hano faka‘aonga‘i e ki‘i founga faingofua ko ‘ení, ‘a ia ‘oku sitepu pē ‘e fā:
-
Ako ‘a e vahé. Lau ‘a e vahé ke ke feangainga ai mo e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí. Muimui ‘i he fale‘i ‘oku ‘oatu ‘i he “Ako Fakafo‘ituituí,” ‘i he peesi v.
-
Filifili ‘i he fa‘a lotu ‘a e ngaahi kupu‘i lea ‘e tokoni lahi taha kiate kinautolu ‘okú ke ako‘í. Toe ako pē ‘a e vahé. Toe vakai‘i ‘a e ngaahi kaveinga ‘oku tohi mata‘ā‘aá, ‘a ia ‘oku hā mahino ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonu ke ke ako‘í. Kole ke tataki koe ‘e he ‘Eikí ‘i hono fili ‘o e ngaahi kupu‘i lea te ne tokoni ‘i lelei taha ‘a e kāingalotú ke nau ako mo faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá. Koe‘uhí ‘oku lahi fau ‘a e ngaahi me‘a ke ako‘i ‘i he ngaahi vahe taki taha, ‘o lahi ange ia he me‘a te ke lava ke fakamatala‘i ‘i ha fo‘i kalasi pē ‘e tahá, ko ia ‘oku ‘ikai totonu ai ke ke ongo‘i ha‘isia ke ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oní kotoa, pe ngāue‘aki ‘a e ngaahi kupu‘i lea kotoa pē.
-
Fakakaukau‘i ‘a e founga te ke ako‘i ai ‘a e ngaahi kupu‘i leá. Ka hili pē ho‘o fili ‘a e ngaahi kupu‘i leá, kuó ke mateuteu leva ke palani ha ngaahi founga ke ako‘i ai kinautolu. Feinga ‘i he fa‘a lotu ke ma‘u ‘a e fakahinohino ‘a e Laumālié ‘i ho‘o fai ‘eni. Kumi ha ngaahi fakakaukau mei he “Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í” ‘i he ngata‘anga ‘o e vahé. Manatu‘i ‘oku totonu ke tokoni ho‘o faiakó ki he kāingalotú ke mahino kiate kinautolu, nau alea‘i, mo nau faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafí.
-
Hiki ha fokotu‘utu‘u ke ne fakamā‘opo‘opo ho‘o ngaahi fakakaukaú. ‘E tokoni ke ke hiki ha ki‘i fakamatala ke ne fakamā‘opo‘opo ho‘o ngaahi fakakaukaú mo fakahoko ‘a e lēsoní. ‘Oku totonu ke ‘i ai ha konga lalahi ‘e tolu ‘i ho‘o fokotu‘utu‘ú:
-
Talateú. Teuteu ha ki‘i talateu nounou ke tokoni ki he kāingalotú ke nau tokanga taha pē ki he ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafí.
-
Alea‘i ‘o e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí. Hiki ho‘o palani ki hono ako‘i ‘o e ngaahi kupu‘i lea kuó ke ‘osi filí. Mahalo te ke fie vaheua e konga ko ‘eni ‘o ho‘o fokotu‘utuú ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e vahé kuo faka‘ilonga‘i mata‘ā‘ā atú.
-
Faka‘osí. Teuteu ke ke fakamatala‘i fakakongokonga lalahi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo mou ‘osi alea‘í mo ke fakamo ‘oni‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá. Te ke lava pē ke palani mo ha ngaahi founga ke fakaafe‘i ai ha ni‘ihi kehe ke nau fai ‘enau fakamo‘oní.
-
Fakahoko ha Ngaahi Fealēlea‘aki ‘Oku Langaki Mo‘uí
Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e faiako leleí ‘i He‘ene folofola, “Mou fakanofo ‘iate kimoutolu ha faiako, pea ‘oua ‘e tuku ke lea kotoa fakataha; kae tuku ke lea toko taha pē ha taha, pea tuku ke fanongo kotoa pē ki he‘ene ngaahi leá, koe‘uhí ka ‘osi lea kotoa pē, ke felangaki‘aki hake kotoa, pea ke ma‘u ‘a e faingamālie tatau ‘e he tangata kotoa pē” (T&F 88:122). ‘E ala tokoni atu kiate koe ‘a e ngaahi fakahinohino ko ‘ení ke ke fakahoko ha fealēlea‘aki ‘oku langaki mo‘uí:
-
Fekumi ki he tataki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Te ne ala ue‘i koe ke ke fai ha ngaahi fehu‘i ‘e ni‘ihi pe fakakau ha kakai kehe ‘i he fealēlea‘akí.
-
Tokoni‘i kinautolu ‘oku kaú ke nau nofo taha pē ‘i he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafí. ‘Ai ke nau lau ‘ene ngaahi leá ke fakatupu ai ha fealēlea‘aki pea mo tali ai ‘a e ngaahi fehu‘í. Ofe‘i mai ‘i ha founga faka‘apa‘apa ‘a e ngaahi fealēlea‘aki ko ia ‘oku kamata ke hē mei he tefitó.
-
Toutou fakamo‘oni‘i ‘a e ngaahi mo‘oni ‘oku alea‘í. Fakaafe‘i foki mo kinautolu ‘oku nau kau he fealēlea‘akí ke nau fai ‘enau fakamo‘oní.
-
Kapau ‘e taau, pea fakamatala ha ngaahi me‘a ne hoko ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘i he vahé. Poupou‘i ha ni‘ihi ke nau fakamatala ha ngaahi me‘a ne nau a‘usia, ‘o ka ue‘i kinautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oni ke nau fai pehē.
-
‘Oua na‘a fu‘u lahi ho‘o leá. Faka‘ai‘ai mo ha ni‘ihi kehe ke nau vahevahe ‘enau ngaahi fakakaukaú, fai ha ngaahi fehu‘i, pea mo nau feako‘i‘aki.
-
‘Oua na‘á ke manavasi‘i kapau te nau fakalongolongo ‘i ha hili ha‘o fai ange ha fehu‘i. ‘Oku fa‘a fie ma‘u ma‘u pē ‘e kinautolu ‘oku kau maí ha taimi ke nau fakakaukau ai pe ki‘i vakai ki he‘enau ngaahi folofolá, ki mu‘a pea nau toki vahevahe ‘enau ngaahi fakakaukaú, fakamo‘oní, mo ‘enau ngaahi taukeí.
-
Fakamālō‘ia‘i ‘a e ngaahi tokoni kotoa pē ne fai ‘i he fealēlea‘aki. Fakafanongo mo‘oni, mo feinga ke mahino kiate koe e lea ‘a e ni‘ihi ‘oku kau atu he fealēlea‘akí. Fakamālō‘ia‘i ‘enau feingá.
-
Ko ‘ene ‘osi pē hano fakamatala‘i ‘e kinautolu he fealēlea‘akí ha ngaahi fakakaukau ‘e ni‘ihi, peá ke fakakaukau ke kole ha taha ke ne hiki ha lisi ‘o e ngaahi fakakaukaú ni ‘i he palakipoé.
-
‘Oua te ke fakangata ke nounou ha fealēlea‘aki lelei koe‘uhí ko ha‘o feinga ke ‘osi kotoa ‘a e ngaahi me‘a na‘á ke teuteú. Ko e me‘a ‘oku mahu‘inga tahá, ke ongo‘i ‘e kinautolu ‘oku kau he fealēlea‘akí ‘a e tokoni ‘a e Laumālié, pea nau tupulaki ai ‘i he‘enau tukupā ke mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí.
Ko e ngaahi fehu‘i leleí ‘e lava ‘o fakaiku ia ki ha ako mo ha fealēlea ‘aki ‘oku mahino mo lelei. Te ke ma‘u ‘i he ngata‘anga ‘o e vahe kotoa pē ‘o e tohí ni, ha ngaahi fehu‘i ‘aonga ‘i he “Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í.” Toutou vakai ki he ngaahi fehu‘i ko ‘ení. Te ke toe lava pē foki ke fa‘u ha‘o ngaahi fehu‘i pē ‘a‘au, ‘o ka fie ma‘u. Teuteu‘i ha ngaahi fehu‘i ko ē te ne taki ‘a e kāingalotú ke nau fekumi, vakai‘i faka‘āuliliki, pea mo faka‘aonga‘i ai ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí, ‘o hangē ko ia ‘oku hā atu ‘i laló.
-
‘E hanga ‘e hengaahi fehu‘i fekumí ‘o faka‘ai‘ai kinautolu ‘oku kaú ke nau lau mo alea‘i ‘a e ngaahi kupu‘i lea ‘a Palesiteni Utalafí. Hangē ko ‘ení, te ke lava ‘o fehu‘i, “Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo hono vahevahe ‘o e ongoongoleleí?”
-
‘E hanga ‘e hengaahi fehu‘i fakatupu fakakaukaú ‘o taki kinautolu ‘oku kaú ke nau fifili ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí mo fakalahi ‘a e mahino ‘oku nau ma‘u ki he ngaahi tefito ‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Hangē ko ‘ení, ka hili hono tali ‘e kinautolu ‘oku kaú ‘a e fehu‘i fekumi ‘i ‘olungá, te ke ala fehu‘i ange, “Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e ngāue fakafaifekaú ko ha me‘a fakafiefiá?”
-
‘E hanga ‘e hengaahi fehu‘i faka‘aonga‘í ‘o tokoni‘i kinautolu ‘oku kaú ke nau ‘ilo ‘a e founga te nau lava ke mo‘ui ai ‘o fakatatau mo e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí. Hangē ko ‘ení, te ke ala fehu‘i ange, “Ko e hā ha ngaahi me‘a pau te tau lava ‘o fai ke vahevahe ai ‘a e ongoongoleleí?”
Fakamatala fekau‘aki mo e Ngaahi Ma‘u‘anga Fakamatala ‘oku Hā ‘i he Tohí ni
Ko e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi ‘oku hā ‘i he tohí ni, ko ha to‘o hangatonu pē ia mei he‘ene ngaahi malangá, ngaahi tohi kuo pulusí, mo ‘ene ngaahi tohinoá. Ko e ngaahi kupu‘i lea mei he‘ene tohinoá, ngaahi faka‘ilonga leá, sipelá, mata‘itohi lahí, pea mo hono fakapalakalafí, ne fulihi ke fakaonopooni. Ko hono toenga ‘o e ngaahi kupu‘i leá ‘oku nau kei ngāue‘aki pē ‘a e ngaahi faka‘ilonga leá, sipelá, mata‘itohi lalahí, pea fakapalakalafi tatau pē mo e tohi ne to‘o mei aí, tuku kehe ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u ai ha fakatonutonu ‘i he taipé mo e ngaahi me‘a faka‘ētitá ke fakafaingofua‘i ai hono laú. ‘I he ‘uhingá ni, te ke lava ‘o fakatokanga ‘i ha fanga ki‘i fetō‘aki iiki ‘i he tohí ni. Hangē ko ‘ení, ko e fo‘i lea ongoongoleleí ‘oku mata‘itohi si‘isi‘i pē ia ‘i ha ngaahi kupu ‘i lea ‘e ni‘ihi kae mata‘itohi lalahi ‘i ha ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi.
‘Ikai ngata aí, na‘e fa‘a ngāue‘aki ‘e Palesiteni Utalafi ha ngaahi fo‘i lea hangē ko e kau tangatá, tangatá, pe fa‘ahinga ‘o e tangatá ke ‘uhinga ki he kakai kotoa pē, ‘o tatau pē ki he tangata mo e fefine. Na‘á ne fa‘a ngāue‘aki ‘a e hoa nauna ko e iá (he) kia tangata mo fafine fakatou‘osi. Na‘e anga maheni ‘aki ‘eni ia ‘i he lea ‘o hono kuongá. Ka neongo ‘a e ngaahi faikehekehe ‘i hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi leá ni pea mo hono founga faka‘aonga‘i lolotongá, ‘oku fakatou faka‘aonga‘i tatau pē ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí ki he hou‘eiki tangata mo fafiné.