Vahe 17

Ngāue Fakatemipalé: Ko Hono Liliu Hotau Lotó ki Hotau Fāmilí pea ki he ‘Eikí

Ko e taimi ‘oku tau hū mo‘ui taau ai ki he fale ‘o e ‘Eikí, ‘oku tau ma‘u ai ‘a e ngaahi ouau ko ē ‘e tokoni kiate kitautolu, ‘etau ngaahi kuí, pea mo hotau ngaahi hakó ke tau nofo fakataha ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘o ta‘e ngata.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he taimi na‘e fakatapui ai ‘a e Temipale Ketilaní ‘i he ‘aho 27 ‘o Mā‘asi 1836, ne lolotonga ngāue fakafaifekau taimi kakato ‘a Uilifooti Utalafi ‘i he fakatonga ‘o e ‘Iunaiteti Siteití. Ne ‘osi ha uike ‘e tolu mei ai pea toki fanongo ‘i he ngaahi me‘a ne fai ‘i he fakatapuí peá ne tohi ai ‘i he‘ene tohinoá ko e ongoongo “fakafiefia taha ‘eni.”¹ Hili ‘ene faka‘osi ‘ene ngāue fakafaifekaú, na‘á ne foki leva ki Ketilani ‘o faka‘osi lue lalo atu he lolotonga ‘o ha fu‘u afā sinou lahi.” Na‘á ne hiki ‘o pehē, “Ne mau sio mama‘o atu ki he temipale ‘o e ‘Eikí ki mu‘a pea mau toki a‘u ki he koló, pea na‘á ku ongo‘i mo‘oni ke u fiefia ‘i he‘ene fotu maí he ko e fuofua taimi ‘eni ke mamata ai hoku matá ki he fale ‘o e ‘Eikí, ‘a ē ne langa ‘i he fekau pea ‘i he fakahaá.”²

Na‘e ‘ikai teitei hōloa e manako ‘a Uilifooti Utalafi ‘i he ngāue fakatemipalé. Na‘e kau ‘i he tapa kotoa pē ‘o e ngāué—mei hono langá ‘o a‘u ki hono fakatapuí pea mei he ngāue ‘i he hisitōlia fakafāmilí ki he ngāue ouau ma‘á e kau pekiá. Na‘á ne toe fiefia foki ‘i he ngaahi ouau fakatemipale na‘á ne ma‘u mo e kau mēmipa ‘o hono fāmilí ma‘anautolú.

Na‘e fa‘a lea ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e taimi na‘e ma‘u ‘enitaumeni aí. ‘I he ongo‘i ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kuo fakaofi ke ‘osi ‘ene ngāue ‘i māmaní, na‘á ne fakahoko leva ‘a e ‘enitaumení ki he Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i Nāvū, ki mu‘a ia pea toki ‘osi ‘a e temipalé. Na‘e fakamo‘oni ‘i ‘e Palesiteni Utalafi: “Na‘e mu‘aki fakahā mai ‘e Siosefa Sāmita kiate au ‘a e ngaahi ouau tofu pē ko ia ‘oku tau foaki ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ma‘u hotau ‘enitaumení. Na‘á ku ma‘u hoku ‘enitaumení ‘o fakatatau mo e fakahinohino ‘a Siosefa Sāmitá.”³

‘I he hoko ‘a Uilifooti Utalafi ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá pea hoko ki mui ange ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘á ne kau ai ‘i he feinga ta‘e tuku ke langa ha ngaahi temipalé. Na‘á ne tokoni ‘i he ngāue he temipale ‘i Nāvuú, ‘i ‘Ilinoisi, mo ha ngaahi temipale ‘i ha kolo ‘e fā ‘i ‘Iutā: Lōkani, Seni Siosi, Menitai, pea mo Sōleki Siti. Ko ia na‘á ne fai ‘a e lotu fakatapui ‘o e temipale ‘i Menitaí pea mo ia ‘i Sōleki Sití.

‘Oku ‘i ai hano mahu‘inga makehe kia Palesiteni Utalafi ‘o e Temipale Sōlekí, ‘a ē ne faka‘osi ‘i he hili ha ta‘u ‘e 40 ‘o e ngāue lī‘oa ‘a e Kāingalotú. Na‘á ne tomu‘a mamata ki he temipalé ‘i ha me‘ahā mai faka‘auliliki ki mu‘a pea toki tū‘uta ‘a e Kāingalotú ki he Tele‘a Sōlekí.⁴ Hili pē ha ‘aho ‘e fā mei he‘enau tū‘uta atu ki he tele‘á, na‘á ne ‘i ai tonu ‘i hono ue‘i fakalaumālie ‘o Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ke ne fili ‘a e feitu‘u ke tu‘u ai ‘a e temipalé.⁵ Na‘á ne misi ‘i ha ngaahi ta‘u ki mu‘a pea toki ‘osi hono langa ‘o e temipalé, kuo ‘oange ki ai ‘a e kī ki he temipalé pea fakahinohino‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ke ne “tuku ‘a e tokotaha kotoa ‘oku fekumi ki he fakamo‘uí ke hū ki he temipalé.”⁶ Na‘á ne poupou lahi ke ‘osi hono langa ‘o e temipalé ‘o a‘u ai pē ki he taimi ‘o e faingata‘á mo e fakatangá. Pea ‘i he taimi ne faifai pea ‘osi ai ‘a e temipalé ‘i ‘Epeleli ‘o e 1893, na‘á ne muimui leva ki he fakahinohino ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene misí, ‘o ne fokotu‘utu‘u ha uike ‘e tolu ke fakahoko ai e ngaahi ouau fakatapuí ke fakapapau‘i pē ‘e lava ke ma‘u ‘e he Kāingalotú kātoa ha faingamālie ke kau atu ki ai.

‘I he hili hono fakatapui ‘o e Temipale Sōlekí, ne fakamamafa‘i leva ‘e Palesiteni Utalafi hono mahu‘inga ‘o e fāmilí ‘i he ngāue fakatemipalé. Na‘á ne pehē: “ ‘Oku tau fie ma‘u ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí mei he taimí ni ‘o fāi atu ke nau fakatotolo‘i ‘enau tohihohokó ki he mama‘o taha te nau lavá, pea fakama‘u kinautolu ki he‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau ngaahi fa‘eé. Fakama‘u ‘a e fānaú ki he‘enau mātu‘á, pea fakahokohoko ‘a e seini ko ‘ení ki he mama‘o taha te ke ala lavá.”⁷ (Ka ke fie lau ‘a e fakamatala fakahisitōlia fekau‘aki mo e akonakí ni, vakai, peesi xxxvi–xxxviii ‘i he talateu ‘o e tohí ni.)

‘I he 1894, ne tokanga‘i ai ‘e Palesiteni Utalafi hono fokotu‘u ‘o e Sosaieti Tohihohoko ‘o ‘Iutaá, ‘a ē ne fakaiku ki he polokalama tohihohoko fakamāmani lahi ‘a e Siasí ke tokoni ki he kakaí ‘i hono fakatotolo‘i ‘enau ngaahi kuí. ‘Osi mei ai ha ta‘u ‘e teau, ne pehē leva ‘e ‘Eletā Lāsolo M. Nalesoni ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, “ ‘Oku hanga ‘e he ngaahi me‘a ne hoko ‘i he ta‘u fakahisitōlia ko iá ‘o fokotu‘u ‘a e fekumi ‘i he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé ke hoko ko e ngāue pē ‘e taha ‘i he Siasí.”⁸ Ko e ngaahi me‘a ne hoko ko ‘ení ko ha konga pē ia ‘o hono fakahoko ‘o e kikite ‘e “liliu ‘a e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí” (T&F 2:2; vakai foki, Malakai 4:5–6).

Tu‘unga ‘i he lahi ‘o e ngaahi akonaki mahu‘inga ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e ngāue fakatemipalé, ‘oku hoko ai ‘eni ‘o mu‘omu‘a ‘i he ongo ‘uluaki vahe he kaveingá ni ‘i he tohí ni. ‘Oku nofo taha pē ‘a e vahé ni ki he ngaahi tāpuaki ‘o e ō ki he temipalé pea mo e natula ta‘engata ‘o e fāmilí, pea ‘oku nofo taha leva ‘a e vahe 18 ki he ngāue ma‘á e kau pekiá.

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku tau kau ki he ngāue fakatemipalé mo ha fiefia fakalangi ‘i he‘etau ‘ilo ‘oku tokoni ia ‘i hono teuteu‘i kitautolu mo hotau hakó, pea mo ‘etau ngaahi kuí ke nofo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá.

‘Oku ‘ikai ha fa‘ahinga ngāue ia ‘e ongo‘i mahu‘inga‘ia lahi ange ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ka ko hono langa mo faka‘osi ‘o e ngaahi temipalé.⁹

‘I he taimi ‘oku ou fakakaukau ai ki he mālohi ne tau ma‘u ke langa ha ngaahi Temipale ki he huafa ‘o e ‘Otua Fungani Mā‘olungá … pea mo e ngaahi faingamālie ‘oku tau ma‘u ke ō ki he ngaahi Temipale ko iá ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘oku fie ma‘u ki hotau fakamo‘uí mo hono huhu‘i ‘o e kau pekiá, ‘oku ou fiefia lahi fau, pea ‘oku ou ongo‘i kuo tāpuekina lahi kitautolu.¹⁰

‘Oku mou mea‘i ‘a e hisitōlia ‘o e ngaahi Temipalé ni. ‘Oku mou mea‘i na‘e fakapoongi ‘a e ongo Palōfitá [Siosefa mo Hailame Sāmita], pea fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ke langa ‘a e Temipale [Nāvuú] ‘e he nima ‘o e Kāingalotú ki mu‘a pea toki kapusi kinautolu ki he toafá. Na‘e ‘i ai ha fakahā na‘e fai ‘o ne ue‘i lahi ai ‘a e Kaumātu‘a ‘o e Siasi ‘o e ‘Otuá ke nau fakahoko ‘a e ngāué [vakai, T&F 124:25–41]. Na‘a nau ngāue‘aki ‘a e mālohi kotoa na‘a nau ma‘ú, pea na‘a nau lava‘i ‘a e ngāue ko iá. Na‘a nau hū ki he loto Temipalé ‘o ma‘u ‘a e ngaahi ouaú mo e ‘enitaumení ki mu‘a pea nau toki mavahe ke ō ki he toafá. Ko e ngaahi Temipale ko ‘eni kuo tau langá … ‘oku nau tu‘u ko e maka fakamanatu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, kau ‘āngeló pea mo e tangatá, ki he tui mo e ngaahi ngāue ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí.¹¹

‘Oku mahino na‘e fakahounga‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘i he ngāue fakatemipalé. … ‘Oku fakafonu ‘aki hotau lotó ‘a e fiefia pea he ‘ikai ke tau lava ‘o ta‘ofi ‘etau fakahīkihiki‘i hotau ‘Otuá mo ‘Ene angalelei ki Hono kakaí, ‘o Ne fakangofua kinautolu ke nau langa ha fa‘ahinga fale pehē pea fakatapui kinautolu ‘o fakatatau mo e sīpinga na‘á Ne ‘omi ki honau ngaahi ‘aonga toputapú, neongo ‘a e fakafepakí mo e ngaahi faingata‘a lahi na‘e pau ke nau fekuki mo iá.

‘Oku ‘ikai ha mēmipa ia ‘o e Siasí ‘e lava ‘o fakakaukau ki he kaveingá ni ta‘e te ne ongo‘i ha fiefia fakalangi ‘i he me‘a kuo fai ‘e he ‘Otuá ma‘atautolu ‘i hotau to‘u tangatá, ‘i He‘ene fakakoloa kitautolú ‘o hangē ko ia kuó Ne faí, ‘aki ‘a e founga kotoa pē ke teuteu kitautolu, hotau hakó pea mo ‘etau ngaahi kuí ki he maama ta‘engata ‘oku hanganaki mai ‘o ka hili ‘a e mo‘ui ko ‘ení. Ko hono mo‘oní, ko e Kāingalotu ‘o e Siasí, ko ha kakai kinautolu ‘oku ‘ofeina, pea ‘oku totonu ke ‘alu hake mei he loto mo e nofo‘anga kotoa ‘i hotau fonuá hano fakahīkihiki‘i ‘o e ‘Otuá koe‘uhí ko e ‘alo‘ofa mo e angalelei lahi kuó Ne fai ma‘atautolú. Kuó Ne ‘osi fai mai ha ngaahi tala‘ofa lahi ‘oku mahu‘inga makehe, pea kuó Ne fakahoko kinautolu ‘o a‘u mai ki he lolotongá ni. Te tau hoko ko e kakai ta‘e hounga‘ia lahi taha mo ta‘e fe‘unga taha kuo faifaiangé pea mo‘ui ‘o ka hili ‘etau ma‘u ha fa‘ahinga fakafōtunga faka‘ofo‘ofa pehē mai ‘o ‘Ene leleí, pea ‘ikai ke tau kei faivelenga pe ‘ikai ke tau toe talangofua mo lī‘oa kiate Ia pea mo ‘Ene ngāue ma‘ongo‘ongá.¹²

‘Oku tau loto ke hokohoko atu ‘i he ngaahi temipale ko ‘ení. ‘Oku tau loto ke faka‘aonga‘i kinautolu ‘e he Kāingalotú. ‘Oku tau fie ma‘u hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ke hokohoko atu ‘enau ō ki aí pea huhu‘i ‘a e pekiá mo tāpuaki‘i ‘a e kakai mo‘uí.¹³

Mei he lotu fakatapui ‘o e Temipale Sōlekí: ‘E ‘Eiki, ‘oku mau hanga atu ki he kakato hono langa ‘o e fale toputapú ni mo e loto ‘oku fonu ‘i he ngaahi ongo ‘oku ta‘e malava ke fakamatala‘i. ‘Alo‘ofa mu‘a ‘o tali ‘eni ko e temipale ‘aki ia hono fā kuó ke tokoni‘i ai ho‘o fānau ‘o e fuakavá ‘i hono langa ‘i he ‘otu mo‘ungá ni. ‘I he ngaahi kuonga kuo hilí na‘á ke fakahinohino ho‘o kau tamaio‘eikí, kau Palōfitá, ‘aki ho Laumālie Mā‘oni‘oní, ke nau lea fekau‘aki mo ha kuonga ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ‘a ia ‘e fokotu‘u ai ‘a e mo‘unga ‘o e fale ‘o e ‘Eikí ‘i he tumutumu ‘o e ngaahi mo‘ungá, pea hiki hake ia ke mā‘olunga ‘i he mo‘unga kotoa pē [vakai, ‘Īsaia 2:2; Maika 4:2]. ‘Oku mau fakafeta‘i ki he ‘Afioná ‘i he‘emau ma‘u ‘a e faingamālie nāunau‘ia ke tokoni ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi vīsone ko ‘eni ‘a ho‘o kau tangata kikite ‘o e kuonga mu‘á, pea kuó ke ‘alo‘ofa ke fakangofua kimautolu ke mau kau ‘i he ngāue ma‘ongo‘ongá ni.¹⁴

Tu‘unga ‘i he ngāue ‘o e hisitōlia fakafāmilí mo e ngaahi ouau fakatemipalé, ‘oku fakama‘u ai kitautolu ki hotau ngaahi fāmilí, ‘o fa‘u ai ha fehokotaki‘anga mālohi ‘i he ngaahi to‘u tangatá.

‘Oku ma‘u ‘e he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ha mālohi mo ha ivi ‘i he hili ‘a e maté; te ne hanga ‘o fakataha ‘i mai ‘a e kakai tangatá mo honau ngaahi uaifí pea mo ‘enau fānaú ‘i he fa‘unga ‘o e fāmilí pea toe fakataha‘i kinautolu ‘i ha ngaahi maama ‘oku ‘ikai hanau ngata‘anga. … Kuo ‘osi fakahā ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakama‘ú pea te nau kei tu‘u ‘i he hili ‘o e maté, pea hangē ko ia ne u lea‘akí, te ne toe fakataha‘i ‘a e kakai tangatá mo e kakai fefiné ‘o ta‘engata ‘i he fa‘unga ‘o e fāmilí. Ko e ‘uhinga ‘eni ‘oku hoko ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ko ha konga ‘o ‘etau tui fakalotú, pea ‘e lava ai ke fakataha‘i ‘a e husepānití mo e uaifí, ‘a e mātu‘á mo e fānaú kae ‘oua kuo fakahoko ‘a e seini ko iá ki he Tamai ko ‘Ātamá. He ‘ikai ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e kakato ‘o e nāunau fakasilesitialé ta‘e kau ai ‘a e ouau fakama‘ú.¹⁵

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ko hono faka‘ei‘eiki ‘o e me‘á ni kotoa ‘a e taimi te tau mate aí, te tau ma‘u hotau fāmilí mo kitautolu—‘a ‘etau ngaahi tamaí mo ‘etau ngaahi fa‘eé, ‘a hotau ngaahi tokouá mo hotau tuofāfiné, ‘a hotau uaifí mo ‘etau fānaú—‘i he pongipongi ‘o e toetu‘ú, ‘i he fa‘unga fāmili ‘o e maama fakasilesitialé ke nofo ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata. ‘Oku fe‘unga pē ‘eni ia mo e ngaahi feilaulau kotoa pē ‘okú ta fakahoko ‘i he ngaahi ta‘u si‘i ‘oku tau nofo ai ‘i he kakanó.¹⁶

Tuku ke [fakama‘u] ‘a e tangata kotoa pē ki he‘ene tamaí; pea te ke toki fakahoko totonu ai ‘a e me‘a na‘e folofola ‘aki ‘e he ‘Otuá ‘i He‘ene folofola te Ne fekau‘i mai ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí [vakai, Malakai 4:5–6]. Na‘e hā ‘a e palōfita ko ‘Ilaisiaá kia Siosefa Sāmita ‘o fakahā ange kuo hokosia ‘a e ‘aho kuo pau ke fakahoko ai ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení [vakai, T&F 110:13–16]. Na‘e ‘ikai ke mo‘ui fuoloa fe‘unga ‘a Siosefa Sāmita ke ne fakamatala‘i lahi ange ‘a e ngaahi me‘á ni. Na‘e femo‘uekina ‘ene mo‘uí ‘i he ngāué ni ki mu‘a pea fakapoongi iá koe‘uhí ko e folofola ‘a e ‘Otuá pea mo e fakamo‘oni‘i ‘o Sīsū Kalaisí. Na‘á ne tala mai kiate kitautolu kuo pau ke ‘i ai ha fehokotaki‘anga mālohi ‘o e ngaahi kuongá kotoa pea mo e ngāue ‘a e ‘Otuá mei he to‘u tangata ‘e tahá ki he to‘u tangata ‘e tahá [vakai, T&F 128:18]. Na‘e lahi ange ‘a e toka ‘a e me‘á ni ‘i he‘ene fakakaukaú ‘i ha toe fa‘ahinga kaveinga na‘e ‘oange kiate ia.

‘I he‘eku ngaahi lotú, ne fakahā mai ai ‘e he ‘Eikí kiate au ko hoku fatongiá ke lea ki ‘Isileli kotoa ke nau talangofua ki he tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, pea ko hono fakahoko ‘o e fakahaá ni ‘oku ou tuku atu ia ki he ‘ao ‘o e kakaí ni. … ‘Oku tau fie ma‘u ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau fakatotolo‘i ‘enau tohi hohokó mei heni ‘o fāi atu, ki he mama‘o taha te nau lavá, pea fakama‘u kinautolu ki he‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau ngaahi fa‘eé. Fakama‘u ‘a e fānaú ki he‘enau mātu‘á, pea hokohoko atu ‘a e seini ko ‘ení ki he mama‘o taha te mou lavá.¹⁷

Mei he lotu fakatapui ‘o e Temipale Sōlekí: Ko ‘emau Tamai Hēvani, ‘oku mau momoi atu ‘i ho ‘aó ‘a e ngaahi ‘ōlita na‘e teuteu ma‘a ho‘o kau tamaio‘eikí mo ho‘o kau kaunangá, ke ma‘u ai honau ngaahi tāpuaki ‘i he fakama‘ú. ‘Oku mau fakatapui kinautolu ‘i he huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ki ho huafa mā‘oni‘oni taupotú, pea ‘oku mau tautapa ke ke fakatapui mu‘a ‘a e ngaahi ‘ōlitá ni ke lava ai ‘e kinautolu ‘e omi ki aí ‘o ongo‘i ‘a e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he‘ene nofo‘ia kinautolú pea ‘ilo‘i hono toputapu ‘o e ngaahi fuakava ‘oku nau fakahokó. Pea ‘oku mau lotua ke fakahoko ‘a ‘emau ngaahi fuakavá mo e ngaahi aleapau ‘oku mau fakahoko mo e ‘afioná pea ‘iate kimautolú, ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ke mau tauhi ia ke toputapu ‘e kimautolu pea mo talia ‘e he ‘afioná, pea ke lava ‘e he Kāingalotu kotoa ‘oku omi ki he ngaahi ‘ōlitá ni ‘o fakamo‘oni‘i ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa pē kuo foakí, ‘i he pongipongi ‘o e toetu‘u ‘a e kau angatonú. …

‘E ‘Otua ‘o ‘emau ngaahi tamaí, ‘a ‘Ēpalahame, ‘Aisake, pea mo Sēkope, ‘a e ‘Otua ‘oku hōifua ke ui ki aí, ‘oku mau fakafeta‘i ki he ‘Afioná ‘aki ‘a e loto hounga‘ia lahi ‘i Ho‘o fakahā ‘a e ngaahi mālohi ‘oku lava ai ‘a e loto ‘o e fānaú ‘o liliu ki he‘enau ngaahi tamaí pea mo e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he‘enau fānaú, ke lava ai ‘a e ngaahi foha ‘o e tangatá ‘i honau ngaahi kuongá kotoa ‘o ma‘u ‘inasi mei he ngaahi nāunaú pea mo e fiefia ‘o e pule‘anga ‘o e langí. ‘Oku mau tautapa atu ke Ke fakama‘u mu‘a kiate kimautolu ‘a e laumālie ‘o ‘Ilaisiaá ke mau lava ‘o huhu‘i ‘emau kau pekiá mo fakahoko ai foki kimautolu ki he‘emau ngaahi tamai kuo hū atu ‘i he veilí, pea ‘ikai ngata aí ka ke fakama‘u mu‘a ‘a ‘emau kau pekiá ke nau tu‘u mai ‘i he ‘uluaki toetu‘ú ke lava ‘o fakataha‘i ‘a kimautolu ‘oku nofo ‘i māmaní mo kinautolu ‘oku nofo ‘i he langí. ‘Oku mau fakafeta‘i ki he ‘Afioná koe‘uhí ko kinautolu kuo ‘osi ‘enau ngāué ‘i he mo‘ui fakamatelié pea pehē pē foki kiate kimautolu, pea koe‘uhí ko hono fakaava ‘a e matapā ‘o e fale fakapōpulá pea talaki mo e fakatau‘atāiná ki he kau pōpulá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi ha‘i kuo vete ange meiate kinautolu na‘e nofo pōpulá. ‘Oku mau fakafeta‘i ki he ‘Afioná ‘i he lava ke toe fakataha‘i ‘a ‘emau ngaahi tamaí mo kimautolu, mei he faka‘osí ki he kamata‘angá, mei he lolotongá ni ‘o a‘u ki he kamata‘angá, ‘i he fehokotaki ‘oku ‘ikai toe lava ke veté ‘a ia kuo fakama‘u ‘e he Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní, pea ‘oku mau hoko ai ko ha fāmili lahi pē ‘e taha kuo fakataha‘i ‘i he ‘Afioná mo fakama‘u Ho mālohí pea te mau tu‘u fakataha ai ‘i Ho ‘aó, pea ‘i he mālohi ‘o e ta‘ata‘a fakalelei ‘o Ho ‘Aló ‘e fakahaofi ai kimautolu mei he kovi kotoa pē, ‘o fakahaofi mo fakamā‘oni‘oni‘i, hakeaki‘i mo fakanāunau‘ia‘i ai kimautolu.¹⁸

Kuo pau ke tau teuteu‘i fakalaumālie kitautolu ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e ngāue ‘i he temipalé.

Ki mu‘a ke mou hū ki he Temipalé, … ‘alu toko taha pē, ‘o lotu lilo. Fai ho‘omou ngaahi lotú ki he ‘Eikí, peá mou lotu ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i hono fakamolemole‘i ho‘omou ngaahi angahalá, ka ke mou ma‘u kotoa foki mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá pea mo e fakamo‘oni ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí; pea ke ‘iate kinautolu ‘e ‘i he Temipalé ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. …

‘Oku ou fakatauange ke fai ‘eni ‘e he Kāingalotú koe‘uhí he ‘oku ou faka‘amu ke mamata kiate kinautolu ‘oku hū ki he Temipalé ‘oku nau hū mo ha loto ‘oku ma‘a, pea ke ‘iate kinautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí ke nau fiefia ai pea ke nau lava ‘o ongo‘i kotoa ‘a e ivi ‘o e mālohi ko iá.¹⁹

‘Oku ‘ikai ha mēmipa ia ‘o e Siasí ‘oku pehē kuo taau ke hū ki he fale toputapú ‘e lava ke toe pehē ‘oku ‘ikai ke ne ‘ilo ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí. ‘E lava pē ke tau pehē ‘oku ‘ilo ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a hono fatongia ki he ‘Otuá pea mo hono kāingá. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha taha ia ‘e fu‘u loto ngalongalo fēfē ke ngalo ‘iate ia ‘a e na‘ina‘i ko ia kuo pau ke fakafonu ‘aki kitautolu ‘a e ‘ofá pea mo ha ‘ofa faka-Kalaisi ki hotau kāingá. Pea ‘i he‘ene peheé, he ‘ikai lava ha taha ia ‘i ha momeniti ke toe fakata‘eta‘etui ki hono fu‘u mahu‘inga ke nofo melino ‘a e mēmipa kotoa ‘i he kāingalotú mo hono kāingá mo e tuofāfiné, pea ke melino mo e ‘Otuá. He ko e hā ha toe founga te tau lava ai ‘o ‘amanaki ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuó Ne tala‘ofa akí, ka ko ‘etau talangofua pē ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘oku foaki mai ai ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá!

‘E lava ‘apē ke ‘amanaki ‘e he kakai tangata mo e kakai fefine ‘oku nau maumau‘i ‘a e fono ‘a e ‘Otuá, pe ko kinautolu ‘oku ta‘e fie-talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú, ‘e hanga ‘e he‘enau hū pē ki Hono fale mā‘oni‘oní … ‘o ‘ai kinautolu ke nau taau ke ma‘u, pe fakatupu ha‘anau ma‘u ‘a ‘Ene tāpuakí?

‘Oku nau fakakaukau koā te nau li‘aki ‘a e fakatomalá pea faingofua pē ke nau tafoki mei he angahalá?

‘Oku nau loto lahi nai, ‘o a‘u pē ki ha‘anau fakakaukau ke tukuaki ‘i ‘a ‘etau Tamaí ‘oku ‘ikai fakamaau totonu mo filifilimānako, mo pehē ‘oku ta‘e tokanga ‘i hono fakahoko ‘Ene ngaahi folofolá?

Ke mou ‘ilo pau ‘oku ‘ikai ha taha ia ‘okú ne pehē ‘oku kau ki Hono kakaí, ‘e halaia ‘i ha fa‘ahinga me‘a pehē.

Kapau ko ia, tā kuo pau ke tuku ‘a e ‘amanaki ia ki ha tāpuakí, ‘a kinautolu ‘oku ta‘e fe‘unga kae kei ō pē ki he Temipalé, ‘o nau kei ‘uli pē tupu mei he ta‘e fakatomala‘i ‘enau ngaahi angahalá, mo kei tāufehi‘a pē pe kei ‘i ai ha loto ta‘e fiefakamolemole ki honau ngaahi tokouá pe tuofāfiné.

‘I he kaveinga ko ‘ení ‘oku tau ongo‘i ‘oku lahi ‘a e me‘a ke tau lāulea ki aí. Ko e taimi ‘oku tau fāifeinga ai ‘i he hili ‘o ‘etau talangofua ki he ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga ange ‘o e fonó, ‘oku ‘i ai leva ha tu‘unga ‘e malava ai ke ta‘e-fakamahu‘inga‘i hono mahu‘inga ‘o e laumālie ko ‘eni ‘o e ‘ofá mo e anga‘ofá pea mo e ‘ofa faka-Kalaisí. …

… Ki mu‘a pea tau hū ki he Temipalé ke fakafe‘iloaki kitautolu‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí …, ‘oku totonu ke si‘aki meiate kitautolu ha fa‘ahinga felotokovi‘aki pe ta‘efe‘ofa‘aki kotoa pē; ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i hono tuku ‘o ‘etau fekainakí, ka ke to‘o mo honau tupu‘angá, pea teke‘i mo e loto kotoa pē ‘okú ne fakatupu mo ha‘iha‘i mai kinautolú; ke tau fevete‘aki ‘etau ngaahi faihalá, pea mo fefakamolemole‘aki; ke tau kole ki he ‘Eikí ‘a e laumālie ‘o e fakatomalá, pea ka hili ‘etau ma‘u iá, muimui ‘i He‘ene ngaahi ue‘í; koe‘uhí ke hanga he‘etau loto fakatōkilalo ‘i Hono ‘aó mo e fefakamolemole‘akí ‘o ‘omi kiate kitautolu ‘a e ‘ofa faka-Kalaisí pea mo e anga‘ofa ko ē ‘oku fie ma‘u ‘e he kakaí meiate kitautolú pea mo ia ‘oku tau fie ma‘u mei he Langí.

Ko ia te tau lava ai ‘o omi ki he potu mā‘oni‘oní mo ha loto ‘oku ta‘e hano mele pea mateuteu mo hotau laumālié ki he langaki mo‘ui ‘oku ‘i ai hono tala‘ofá! Ko ia ‘e ‘ikai ai uesia ‘etau ngaahi kole kotoa pē ‘e ha fa‘ahinga fakakaukau fakatupu moveuveu, kae ‘alu hake fakataha ki he telinga ‘o [e ‘Eikí] ke ‘ohifo ‘a e ngaahi tāpuaki fungani ‘a e ‘Otua ‘o e Langí! …

… ‘Oku mau tapou ai ki he [kāingalotu fakatāutaha kotoa ‘o e Siasí] ke nau feinga ke ma‘u ‘a e feohi fakakāinga ‘a honau ngaahi tokouá mo honau ngaahi tuofāfiné, pea mo ‘enau falala kakató mo ‘enau ‘ofá; kae mu‘aki hake ‘a ‘enau feinga ke ma‘u ‘a e feohi mo e takaua ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Tuku ke kumia faivelenga ‘a e Laumālie ko ‘ení pea pukepuke ‘a fufula ia ‘i he fāmili toko si‘i taha mo masiva tahá ‘o hangē ko ia ‘i he houalotu pe kōlomu mā‘olunga tahá. Tuku ke ne hūfia ‘a e loto ‘o e ngaahi tokouá mo e ngaahi tuofāfiné, ‘o e mātu‘a mo e fānau ‘i he ‘apí, pea pehē ki he loto ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Toko Hongofulu Mā Uá. Tuku ia ke ne fakanonga, mo ne fakamolū ‘a e ngaahi faikehekehe kotoa ‘i he vā ‘o e kau mēmipa ‘o e Kau Palesitenisī Fakasiteikí pea mo e kau Alea‘anga Mā‘olungá, pea pehē ki he vā ‘o e ngaahi kaungā ‘api ‘oku nofo ‘i he uooti tataú. Tuku ke ne fakataha‘i ‘a e to‘u tupú mo e matu‘otu‘á, ‘a e tangatá mo e fefiné, ‘a e tākangá mo e tauhi sipí, ‘a e kakaí mo e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i he ha‘i ‘o e loto hounga‘iá, fakamolemolé mo e ‘ofá, koe‘uhí ke [tau] lava ‘o ongo‘i ‘oku tali kitautolu ‘e he ‘Eikí, pea tau lava ai ‘o omi fakataha ki Hono ‘aó mo ha konisēnisi ‘oku ta‘e halaia ‘i he ‘ao ‘o e tangata kotoa pē. He ‘ikai leva ke toe ‘i ai ha loto mamahi fekau‘aki mo e ngaahi tāpuaki na‘e tala‘ofa ma‘anautolu ‘oku nau hū fakamātoato kiate Iá. ‘E foaki mo e fanafana le‘o si‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní kiate kinautolu fakataha mo e ngaahi koloa ‘o e Langí, pea ‘e tānaki mai mo e ngaahi fale‘i ‘a e kau ‘āngeló mei he taimi ki he taimi, he kuo ‘alu atu ‘Ene tala‘ofá pea he ‘ikai ta‘e hoko ia!²⁰

Mei he lotu fakatapui ‘o e Temipale Sōlekí: Ko ‘emau Tamai Hēvani, ‘a e ‘Afioná na‘á ke ngaohi ‘a e ngaahi langí mo māmaní, pea mo e ngaahi me‘a kotoa ‘oku ‘i aí; ‘a e Tokotaha nāunau‘ia tahá, ‘oku haohaoa ‘i he ‘alo‘ofá, ‘ofá, mo e mo‘oní, ko kimautolu ‘eni ko Ho‘o fānau, ‘oku mau ‘unu‘unu atu he ‘ahó ni ki ho ‘aó pea ‘i he fale ko ‘eni kuo mau langa ki ho huafa mā‘oni‘oni taupotú, ‘oku mau tautapa ‘i he loto fakatōkilalo ki he ta‘ata‘a fakalelei ‘o Ho ‘Alo pē Taha ne Fakatupú, ke ‘oua na‘a toe manatu‘i ‘emau ngaahi angahalá ‘o ta‘e ngata, ka ke ‘alu hake si‘emau lotú ki he ‘Afioná ‘o talia ‘i Ho taloní, ke ongona ai kimautolu ‘i ho ‘afio‘anga mā‘oni‘oní. Pea ‘ofa ke hōifua mai ‘a e ‘Afioná ‘o talia ‘emau ngaahi kolé, mo tali kimautolu ‘o fakatatau mo ho‘o langimama‘ó pea mo ho‘o ‘ofá, ‘o faka‘atā mu‘a ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku mau koleá pea foaki ia kiate kimautolu, ke a‘u ‘o liunga teau pea fakatatau mo ‘emau kumi ki aí ‘i he loto ma‘a mo e ‘uhinga tāfataha pē ke fakahoko ai ho finangaló mo fakahīkihiki‘i ho huafá. …

‘Oku mau lōnuku mai ki ho ‘aó ‘i he fiefia mo e fakafeta‘i, ‘i he ongo‘i loto vēkeveke pea mo e loto ‘oku fonu ‘i he fakamālō, ‘i he fakangofua ‘e he ‘afioná ke mau mātā ‘a e ‘ahó ni ‘a ē ne mau nofo ‘amanaki ki ai mo ngāue‘i pea mo lotua ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ‘e fāngofulu kuo maliu atú, pea ‘oku mau fakatapui ki he ‘afioná ‘a e falé ni ‘a ia kuo mau langa ki ho huafa fungani nāunau‘iá. ‘I he ta‘u ‘e taha kuo hilí ne mau fokotu‘u ai ‘a e maka tumu‘akí ‘i he kalanga Hosana ki he ‘Otuá pea mo e Lamí. Pea ‘i he ‘aho ní ‘oku mau fakatapui ai ‘a e temipalé kakato ki he ‘afioná, fakataha mo e me‘a kotoa pē ‘oku fekau‘aki mo iá, ‘ofa ke mā‘oni‘oni ia ‘i ho fofongá; ke hoko ia ko ha fale ‘o e lotu, ko ha fale ‘o e fakalāngilangi pea mo e mōihū; pea ke nofo‘ia ia ho nāunaú; pea ke ‘afio ma‘u ai pē ‘a ho fofonga mā‘oni‘oní; ke hoko ia ko e ‘afio‘anga Ho ‘Alo ‘ofeiná, ko homau Fakamo‘uí; ke hoko ‘a e kau ‘āngelo ‘oku tu‘u ‘i ho ‘aó ko e kau talafekau toputapu te nau ‘a‘ahi mai ki aí, ‘o fakahā kiate kimautolu ho‘o ngaahi faka‘amú pea mo ho finangaló, pea ke fakamā‘oni‘oni‘i mo fakatapui ‘a hono ngaahi kongá kotoa ke mā‘oni‘oni ki he ‘afioná, ko e ‘Otua ‘o ‘Isilelí, ko e Pule Fungani Māfimafi ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Pea ‘oku mau lotua ki he ‘afioná ke ongo‘i mu‘a ‘e he kakai kotoa ‘e hū ki he malu‘angá ni, ko ho falé, ‘a e mālohi pea mo e fiema‘u ke fakamo‘oni‘i kuó ke fakatapui ia, ko ho fale, ko ha feitu‘u ‘o ho‘o mā‘oni‘oní.²¹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ‘a e me‘a na‘e fai ‘e ‘Eletā Uilifooti Utalafi ‘i he taimi na‘e fanongo ai ki hono fakatapui ‘o e Temipale Ketilaní pea mo e taimi na‘e fuofua sio ai ki he temipalé? (Vakai, peesi 193–94.) Kuo hoko nai kiate koe ha me‘a lelei pehē ‘okú ke fie fakamatala‘i?
Ko e hā ha ngaahi founga ne fakahaa‘i ‘aki ‘e he kau fuofua Kāingalotú ‘a ‘enau mahu‘inga‘ia ‘i he ngaahi temipalé? (Vakai, peesi 196–98.) Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau “mātu‘aki mahu‘inga‘ia” ‘i he ngāue fakatemipalé?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi uluaki ‘i he peesi 196. Ko e hā ha ngaahi founga ‘okú ke pehē ai ko e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ko e “ngāue pē taha?” (Vakai, peesi 198–201.) Kuo tokoni‘i fēfē koe ‘e he ngāué ni ke liliu ai ho lotó ki ho‘o ngaahi kuí pea ki ho hakó?
Ko e hā ‘oku tau fie ma‘u ai ‘a e ouau fakama‘ú ka tau toki “ma‘u ai ‘a e kakato ‘o e nāunau fakasilesitialé?” (Vakai, peesi 198–199; vakai foki, T&F 131:1–4.)
Vakai‘i taimi nounou ‘a e vahé kakato, ‘o kumi ‘a e ngaahi kupu ‘i lea fekau‘aki mo e ngaahi feohi fakafāmilí. Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o ako mei he ngaahi akonaki ko ‘ení? ‘E anga fēfē hano hanga ‘e he mahino kiate koe ‘a e fale ‘o e ‘Eikí ‘o tokoni‘i ‘etau ongo fekau‘aki mo hotau ‘api ‘otautolú?
Ko e hā ha ngaahi founga kuo tāpuekina ai koe mo homou fāmilí ‘e he ‘alu ki he temipalé? ‘E anga fēfē hano ako‘i ‘e he mātu ‘á ‘enau fānaú ke nau faka‘apa‘apa‘i ‘a e temipalé mo teuteu ke ma‘u ‘a e ngaahi ouau fakatemipalé?
‘Oku ‘i he peesi 201 ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi ke tokoni ki he Kāingalotú ke nau teuteu ki hono fakatapui ‘o e Temipale Sōlekí. ‘E founga fēfē ha tokoni ‘a e fale‘i ko ‘ení kiate kitautolu ‘i he taimi kotoa pē ‘oku tau hū ai ki he temipalé?
Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ako‘i ‘i he lotu fakatapui ‘o e Temipale Sōlekí? (Vakai, peesi 198, 199–200, 203–204.) Fakakaukau loto pe alea‘i ‘a e founga ‘e lava ai ‘a e fakalea ‘o e lotú ‘o tokoni‘i kitautolu ‘i he‘etau feinga ke fakahoko ‘a e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí.

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Saame 24:3–5; Mātiu 16:18–19; T&F 27:9; 97:10–17; 109; 110; 138:46–48