Vahe 18

Ngāue Fakatemipalé: Ko e Hoko Ko ha Kau Faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné

‘Oku tau ma‘u ‘a e ngaahi kī ki hono fakamo‘ui ‘o ‘etau ngaahi kui kuo pekia te‘eki ke nau ma‘u ‘a e ongoongoleleí.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I ‘Okatopa 1841, hili pē ia ‘a e foki mai ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi ki Nāvū mei ha‘ane ngāue fakafaifekau ki ‘Ingilani, na‘á ne kau atu ki ha fakataha na‘e ako‘i ai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e tokāteline ‘o e huhu‘i ‘o e kau pekiá. Ko e fuofua taimi ‘eni ke fanongo ai ‘a ‘Eletā Utalafi ‘e lava ‘e he kāingalotu kei mo‘uí ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ouau fakamo‘uí ‘o fakafofonga‘i ‘enau ngaahi kui kuo mama‘ó. Na‘á ne pehē: “Na‘e hangē ia ha tapa ‘a ha ‘uhila mei he taloni ‘o e ‘Otuá ki homau lotó. Na‘á ne fakaava ha feitu‘u na‘e fu‘u lahi ki he‘emau fakakaukaú ‘o hangē ko ‘itānití.”¹Na‘á ne toe pehē: “Na‘e hā kiate au ko e ‘Otuá ko ia kuó Ne fakahā ‘a e tefito ‘i mo‘oni ko ‘ení ki he tangata na‘e poto, angatonu pea mo mo‘oní, na‘á ne fakatou ma‘u ‘a e ngaahi ‘ulungāanga lelei tahá pea fakataha mo e fakakaukau lelei mo e ‘ilo. Na‘á ku ongo‘i ‘oku tatau ma‘u ai pē ‘a ‘Ene ‘ofá, ‘alo‘ofá, angatonú mo e fakamaau totonú, pea na‘á ku ongo‘i ke u ‘ofa lahi ange ki he ‘Eikí ‘o laka hake ‘i ha toe taimi ki mu‘a he‘eku mo‘u. … Na‘á ku ongo‘i ke u pehē halelu‘ia ‘i he taimi ne hoko mai ai ‘a e fakahaá ‘o fakahā kiate kimautolu ‘a e papitaiso ma‘á e kau pekiá. Na‘á ku ongo‘i ‘oku tau ma‘u ‘a e totonu ke fiefia ‘i he ngaahi tāpuaki ‘o e Langí.”²

‘I he fanongo ‘a ‘Eletā Utalafi ki he tokāteliné ni, na‘á ne fakakaukau ai ki he‘ene fine‘eikí. Na‘á ne pehē, “Ko e ‘uluaki me‘a na‘e ha‘u ki he‘eku fakakaukaú, ‘oku ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié ‘a ‘eku fa‘eé. Na‘e mālōlō ia ‘oku ou kei māhina 14 pē. Na‘e ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au [‘eku] fa‘eé. Na‘á ku fakakaukau ai ‘iate au pē, ‘oku ou ma‘u ‘apē ha mālohi ke u ‘alu atu ‘o fakama‘u ‘eku fa‘eé ki he‘eku tangata‘eikí? Ko e talí, ‘io.”³ Na‘á ne toki fakamatala ki mui ange fekau ‘aki mo e taimi na‘e faifai peá ne ma‘u ai ha faingamālie ke fakama‘u ‘ene fa‘eé ki he‘ene tamaí: “Te ne kau ‘i he ‘uluaki toetu‘ú; pea ‘e fakapale‘i au ‘e he me‘á ni ‘ata‘atā pē ‘i he ngaahi ngāue kotoa ‘o ‘eku mo‘uí.”⁴ Na‘á ne fakamatala‘i foki ‘a e fiefia na‘á ne ma‘u ‘i he‘ene fakahoko ‘a e ngaahi ouau fakatemipale ma‘á e kau mēmipa kehe ‘o hono fāmilí kuo pekiá: “Kuó u ma‘u ha tāpuaki mo ha faingamālie ke huhu‘i ‘i he Temipale hotau ‘Otuá ha kāinga ‘e toko fāafe nai ‘o ‘eku tangata‘eikí mo ‘eku fine‘eikí kuo pekiá. ‘Oku ou lea ki he me‘á ni koe‘uhí he ko e taha ia ‘o hotau ngaahi tāpuakí, ‘a hono kakato ‘o e nāunau he ‘ikai ke tau lava ‘o ‘ilo kae ‘oua kuo fakaava ‘a e veilí.”⁵

‘I he lolotonga e hoko ‘a Uilifooti Utalafi ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘á ne fakatapui ai ‘a e Temipale Sōlekí. ‘I he ouau ko iá, na‘á ne tautapa ai ki he ‘Eikí ke Ne tokoni‘i ‘a e Kāingalotú ‘i he‘enau feinga ke huhu‘i ‘a e kakai pekiá: “ ‘Alo‘ofa mu‘a … ‘o fakangofua ha kau talafekau mā‘oni‘oni ke nau ‘a‘ahi mai kiate kimautolu ‘i loto ‘i he ngaahi holisi toputapú ni mo fakahā mai kiate kimautolu ‘a e me‘a ke fai fekau‘aki mo e ngāue ‘oku totonu ke mau fakahoko ma‘a homau kakai kuo pekiá. Pea hangē ko Ho‘o afe‘i ‘a e loto ‘o ha toko lahi ne te‘eki ke nau kau ‘i he fuakava mo e ‘afioná ke fakatotolo‘i ‘enau ngaahi kuí, pea ‘i he‘enau fai iá ne nau fakatotolo‘i ai ha ngaahi kui ‘a ha Kāingalotu toko lahi, ‘oku mau lotu ai ki he ‘afiona ke ke fakatupulekina mu‘a ‘a e holi ko ‘ení ‘i honau lotó, ke nau lava ai ‘i he foungá ni ‘o tokoni ‘i hono fakahoko ho‘o ngāué. ‘Oku mau tautapa atu ke ke tāpuaki‘i mu‘a kinautolu ‘i he‘enau ngaahi ngāué, ke ‘oua na‘a nau tō ki ha ngaahi fehālaaki ‘i hono teuteu ‘enau ngaahi tohihohokó; pea ‘ikai ngata aí, ‘oku mau tangi ki he ‘afioná ke ke fakaava mu‘a kiate kinautolu ha ngaahi founga ke ma‘u ai ha ngaahi fakamatala pea tuku ki honau ngaahi nimá ‘a e ngaahi lekooti ‘o e kuo hilí, ke ‘oua na‘a ngata pē ‘a ‘ene tonu ‘o ‘enau ngāué kae toe kakato foki.”⁶

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku fonu ‘alo‘ofa ‘a e Tamai Hēvaní ki He‘ene fānaú kotoa pea ‘oku ‘ikai ke Ne fakamala‘ia‘i ‘a kinautolu ne mate ‘oku te‘eki ai ke nau ma‘u ha faingamālie ke tali ‘a e ongoongoleleí.

Kapau na‘e te‘eki fanongo ‘a e kau pekiá ki he Ongoongoleleí, he ‘ikai fekau‘i kinautolu ‘e he ‘Eikí ki Heli ‘i he ‘ikai ke nau ma‘u iá. Ko e ‘Eikí ko e Tamai ia ‘a e tokotaha kotoa pē. ‘Oku fonu ‘alo‘ofa ia ki he tokotaha kotoa. … Kuo laumiliona ha kakai kuo fanau‘i mai ‘i he kakanó, ‘o nau mo‘ui pea kuo nau hoko atu ki fa‘itoka, ne te‘eki ke nau mamata ‘i ha fofonga ‘o ha palōfita ‘i he‘enau mo‘uí; te‘eki ke nau mamata ‘i ha tangata kuo uiui‘i ‘e he ‘Otuá mo ne ma‘u ‘a e mālohi ke fakahoko ha taha ‘o e ngaahi ouau ‘o e Fale ‘o e ‘Otuá. ‘E fakamala‘ia‘i ‘apē kinautolu ‘e he ‘Otuá koe‘uhí ko e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí? Hala ‘atā.⁷

‘Oku ‘ikai filifilimānako ‘a e ‘Otuá; he ‘ikai ke ne foaki ha faingamālie ki ha to‘u tangata ‘e taha kae ta‘ofi ia mei ha to‘u tangata kehe; pea ko hono kotoa ‘o e fāmili ‘o e tangatá, ‘o kamata mei he Tamai ko ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki hotau kuongá, kuo pau ke nau ma‘u ha faingamālie ‘i ha feitu‘u ke fanongo ai ki he Ongoongolelei ‘o Kalaisí; pea ko e ngaahi to‘u tangata kuo pekia te‘eki ke nau fanongo ki hono kakato ‘o e ongoongoleleí, ‘a hono mālohí mo hono nāunaú, he ‘ikai pē ke fakaha‘isia‘i kinautolu ‘e he ‘Otuá ‘i he ‘ikai ke nau talangofua ki aí. Pea he ‘ikai foki ke Ne fakamala‘ia‘i kinautolu ‘i he‘enau fakasītu‘a‘i ‘a e fono na‘e te‘eki ke nau mamata aí pe mahino kiate kinautolú; pea kapau te nau mo‘ui taau mo e maama na‘a nau ma‘ú, ‘oku fakatonuhia‘i ai kinautolu pea kuo pau ke malanga‘i kinautolu ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié.⁸

‘Oku tau hoko ko ha kau faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné ‘i he‘etau langa ‘a e ngaahi temipalé mo ma‘u ‘a e ngaahi ouau fakamo‘uí ‘o fakafofonga‘i ‘a e kau pekiá.

Ko e toko lahi ‘o ‘etau ngaahi kuí ‘oku nau ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié he taimi ní, na‘e te‘eki ai ke nau teitei mamata pe fehangahangai mo ha ‘aposetolo, palōfita pe ha taha ne tataki fakalaumālie, ka ‘oku tuku pōpula kinautolu ‘i pilīsone. ‘E lava ‘a Siosefa Sāmita, Hiipa C. Kimipolo, Siaosi A. Sāmita pea mo ha kaumātu‘a ‘e toko lauafe ‘o malanga ki he ngaahi laumālie ko iá, pea ‘e lava ke nau ma‘u ‘a e ngaahi fakamo‘oni ‘oku fai ‘e he kaumātu ‘á; ka he ‘ikai ke papitaiso ‘e he kaumātu‘á ‘a kinautolu ‘e tui ‘i aí; ‘oku ‘ikai fai ha papitaiso ia ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié ‘o tatau pē mo e ‘ikai ke fai ai ha mali pe foaki ke malí.⁹

Kuo pau ke ‘i ai ha taha pe ko ha kakai ‘oku kei nofo ‘i he kakanó ke nau fakahoko ‘a e konga ko ‘ení ma‘anautolu; he ‘oku tatau pē hono ngāue‘i ke fakamo‘ui ha taha pekia na‘e te‘eki ke fanongo ‘i he Ongoongoleleí mo ha tangata mo‘ui. Pea ko kinautolu kotoa kuo nau mālōlō te‘eki ke nau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí ‘oku ‘i ai ‘enau totonu ke ‘amanaki ‘oku ‘i ai ha taha ‘i he kakanó ke ne fakahoko ‘a e ngāué ni ma‘anautolu.¹⁰

Ko hotau fatongiá ke tu‘u ‘o langa ‘a e ngaahi temipalé ni. ‘Oku ou lau ‘a e konga ko ‘eni ‘o ‘etau ngāué ko ha ngāue fakafaifekau ‘oku mahu‘inga tatau pē mo hono malanga‘i ‘o e kakai mo‘uí; he ‘e fanongo ‘a e kakai pekiá ki he le‘o ‘o e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié, pea he ‘ikai ke nau lava ‘o tu‘u mai ‘i he pongipongi ‘o e ‘uluaki toetu‘ú kae ‘oua kuo fakahoko ha ngaahi ouau pau ‘e ni‘ihi ‘i he ngaahi temipale ne langa ki he huafa ‘o e ‘Otuá ‘o fakafofonga‘i ai kinautolu. Kuo pau ke ‘i ai ha taha ke ne huhu‘i kinautolu, ‘aki hano fakahoko ‘a e ngaahi ouau peheé kiate kinautolu ‘i he kakanó he ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o tokoni‘i ‘a kinautolu ‘i he laumālié, pea koe‘uhí ke lava ‘o fakahoko ‘a e ngāué ni, kuo pau ke ‘i ai hatau ngaahi temipale ke fakahoko ai kinautolu; pea ko e me‘a ‘oku ou fie lea ‘aki kiate kimoutolú ‘e hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ‘oku fie ma‘u kitautolu ‘e he ‘Otua ‘o e langí ke tau tu‘u hake ‘o langa kinautolu ke lava ‘o fakavave‘i ‘a e ngāue ‘o e huhu‘í. Te tau toki ma‘u hotau palé ‘i he taimi te tau a‘u ai ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. …

… ‘Oku ‘ikai ke u ofo au ‘i he pehē ‘e Palesiteni [Pilikihami] ‘Iongi na‘á ne ongo‘i na‘e ue‘i ia ke ne kole ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau fakato‘oto‘o ‘i hono langa ‘o e ngaahi temipale ko ‘ení. Na‘á ne ongo‘i hono mahu‘inga ‘o e ngāué; ka ‘i he taimi ní kuó ne ‘osi pekia, ‘oku ‘atautolu leva ke tau hoko atu ia pea ‘e tāpuekina ‘e he ‘Otuá ‘etau ngaahi ngāué pea te tau ma‘u ai ha fiefia. Ko ha teuteu ‘eni ia ‘oku fie ma‘u ki he hā‘ele ‘angaua mai ‘a e Fakamo‘uí; pea ka ‘osi ‘etau langa ‘a e ngaahi temipale ‘oku lolotonga fakakaukau ‘í, te tau toki kamata leva ke mamata ki hono mahu‘inga ke langa mo ha ngaahi temipale kehe ‘o fakatatau mo ‘etau ‘osikiavelenga he ngāue ‘i he tafa‘aki ko ‘ení, pea ‘e mahino kiate kitautolu ‘a e lahi ‘o e ngāue ke tau faí he ko e lolotonga ní, ko hono kamata ‘angá pē ia. Ka hā‘ele mai ‘a e Fakamo‘uí, ‘e tuku taha ha ta‘u ‘e afe ki he ngāue ko ‘eni ‘o hono huhu‘í; pea ‘e tu‘u takai ‘a e ngaahi temipalé ‘i he funga fonua kotoa ko ‘eni ‘o Siosefá,—‘a ‘Amelika Noate mo ‘Amelika Saute—pea pehē foki ki ‘Iulope mo ha toe ngaahi feitu‘u kehe; pea ko e hako kotoa pē ‘o Semi, Hami, pea mo Sēfeti na‘e te‘eki ai ke nau ma‘u ‘a e ongoongoleleí ‘i he kakanó, kuo pau ke fai ha ngāue kiate kinautolu ‘i he ngaahi Temipale ‘o e ‘Otuá ki mu‘a pea toki fakafe‘iloaki mai ‘e he Fakamo‘uí ‘a e pule‘anga ‘o e Tamaí mo folofola, “Kuo lava.”¹¹

Kuo tuku ‘i homou ‘aó … ha ngaahi me‘a fekau‘aki mo hono huhu‘i ‘o hotau kau pekiá, pea mo ha ngaahi me‘a fekau‘aki mo hono langa ‘o e ngaahi temipalé. Ko e ngaahi me‘á ni, ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ko ha ngaahi ngāue ‘oku mahu‘inga. Ko ha ngaahi ngāue ia ‘oku tau fakahoko ma‘á ha kakai kehe ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o fai ma‘anautolu. Ko e me‘a ‘eni na‘e fakahoko ‘e Sīsū Kalaisi ‘i He‘ene tuku hifo ‘Ene mo‘uí ki hotau huhu‘í, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke tau lava ‘o huhu‘i kitautolu. ‘Oku ‘i ai ha‘atau ngaahi tamai mo ha‘atau ngaahi fa‘ē pea mo hatau ngaahi kāinga ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié, pea ‘oku ‘i ai ha‘atau ngāue ke fakahoko ma‘anautolu. ‘Oku ou mahu‘inga‘ia fakafo‘ituitui ‘i he ngāue ko ‘eni ‘o e huhu‘i ‘o e kau pekiá, pea ‘oku pehē mo hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné. Ko e ngāue ‘eni kuo pau ke tau hokohoko atu ‘o fakatatau mo ‘etau kei ma‘u ha faingamālié. … Ko ha ngāue ‘eni kuo hilifaki ki he Kāingalotu ‘o e Siasí. Fai ‘a e me‘a ko ē te mou lavá ‘i he tafa‘aki ko ‘ení, koe‘uhí ka mou ka hū atu ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí, ‘e fakamonū‘ia‘i kimoutolu ‘e ho‘omou ngaahi tamaí, ngaahi fa‘eé, kāingá pea mo e ngaahi mahení ‘i he me‘a kuo mou fakahokó, pea kapau te mou hoko ko ha ngaahi me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i hono fakahoko honau huhu‘í, ‘e lau ‘a kimoutolu ko e kau faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ‘o Saioné ‘i hono fakahoko ‘o e kikité [vakai, ‘Opataia 1:21].¹²

Kuo tāpuekina kitautolu ‘aki ‘a e mālohí mo e mafaí, ‘o tau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní ‘i he tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá, ke tau tu‘u he funga māmaní mo huhu‘i fakatou‘osi ‘a e mo‘uí pea mo e pekiá. Kapau he ‘ikai ke tau fai ‘eni, ‘oku totonu ke fakamala‘ia‘i kitautolu pea tu‘usi atu mei māmani, pea ‘e fokotu ‘u hake ‘e he ‘Otua ‘o ‘Isilelí ha kakai te nau lava ‘o fai iá.¹³

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, tukuloto‘i ‘a e ngaahi me‘á ni. Tau hokohoko atu ‘i hono hiki ‘etau ngaahi lekōtí, fakafonu totonu kinautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí mo fakahoko ‘a e tefito‘i mo‘oní ko ‘ení pea ‘e hoko mai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá kiate kitautolu, pea ko kinautolu kuo huhu‘í te nau fakamonū‘ia‘i kitautolu ‘i he ngaahi ‘aho ka hoko maí. ‘Oku ou fakatauange ki he ‘Otuá ‘e lava ke ‘ā hotau mata ‘o mamata, mo hotau telingá ke fanongo, pea mo hotau lotó ke mahino ‘a e ngāue lahi mo ma‘ongo‘onga ko ia kuo hili ki hotau umá, pea mo ia ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otua ‘o e langí mei hotau nimá. ‘Oku ma‘ongo‘onga mo nāunau ‘ia ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia kuo fakahā ‘e he ‘Otuá kiate kitautolu fekau‘aki mo hono huhu‘i ‘o ‘etau kau pekiá.¹⁴

‘Oku tatali vēkeveke mai ‘a e kau pekiá ke tau fakahoko ange ‘a e ngaahi ouaú ma‘anautolu, pea ‘oku ‘afio tonu pē ‘a e ‘Otuá ki he ngāue fakatemipalé ‘i he tokanga lahi.

Kuo tau ma‘u ha ngāue ma‘ongo‘onga ‘i hotau ‘aó ‘i hono huhu‘i ‘o ‘etau kau pekiá. Ko e ngāue ‘oku tau faí ‘oku siofi mo tokanga mai ki ai ‘a e langí kotoa.¹⁵

‘Oku falala mai ‘etau ngaahi kuí ke tau fai ‘a e ngāué ni. ‘Oku nau tokanga mai mo e loto hoha‘a lahi, pea ‘oku nau faka‘amu ke tau fakahoko ‘i he ngaahi temipalé ‘a e ngaahi ouaú ma‘anautolu koe‘uhí ke nau lava ‘o tu‘u mai ‘i he pongopongi ‘o e toetu‘ú ‘i he fiefia mo ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki tatau ‘oku tau ma‘ú.¹⁶

“Ko kinautolu kotoa pē kuo nau pekia ka ‘oku te‘eki ai ke nau ma‘u ha ‘ilo ki he ongoongolelei ko ‘ení, ‘a ia na‘a nau mei tali ia kapau na‘e faka‘atā ke nau kei mo‘ui, te nau hoko ko e kau ‘eahoko ki he pule‘anga fakalangi ‘o e ‘Otuá; pea mo kinautolu kotoa pē foki te nau pekia mei he taimí ni ‘o fai atu ka ‘oku te‘eki ai ke nau ma‘u ha ‘ilo ki he ongoongolelei ko iá ka na‘a nau mei tali ia ‘aki honau lotó kotoa, te nau hoko foki mo kinautolu ko e kau ‘ea-hoko ki he pule‘anga ko iá, he ko au ko e ‘Eikí, te u fakamāu ‘i ‘a e tangata kotoa pē ‘o fakatatau ki he‘enau ngaahi ngāué, pea fakatatau ki he ngaahi holi ‘a honau lotó.” [T&F 137:7–9.] ‘E pehē pē mo ho‘omou ngaahi tamaí. ‘E toko si‘i pē ha ni‘ihi he ‘ikai ke nau tali ‘a e Ongoongoleleí, ‘o kapau ‘e ‘i ai ha ni‘ihi … ‘E tali ‘e he ngaahi tamai ‘a e kakaí ni ‘a e Ongoongoleleí.¹⁷

Kuo ‘osi tala mai ‘e Palesiteni ‘Iongi kiate kitautolu, pea ‘oku mo‘oni ia, kapau ‘e lava ‘a e kakai maté ‘o lea‘aki ha lea fakafonua ‘o le‘o lahi tatau mo ha mana ‘e tahamano, te nau lea‘aki ia ‘o ‘ui ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ke nau tu‘u hake ‘o langa ‘a e ngaahi temipalé, fakahoko totonu honau uiui‘í pea mo huhu‘i honau kakai pekiá.¹⁸

Kapau ne [tau] ‘ilo pea mahino kiate kitautolu ‘a e loto ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea mo ia ‘o kinautolu ko e hou‘eiki tangata ne feohi mo iá, kae ‘uma‘ā ‘a e loto ‘o e laui miliona ‘o e fāmili ‘o e tangatá ‘oku kei tāpuni malu ‘i honau ngaahi fale fakapōpulá, he ‘ikai ke tau hela‘ia. … Ka te tau ngāue ki hono huhu‘i ‘o ‘etau kau pekiá.¹⁹

‘Oku hāngaifofonga mai ‘a e langí kiate kitautolu; ‘a e fofonga tonu ‘o e ‘Otuá, ‘a e fofonga ‘o e kau Palōfitá mo e kau ‘Aposetolo kotoa ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié, ‘oku nau sio mai kiate kimoutolu, ‘oku nau siofi ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ko ‘ení ke nau ‘ilo pe ko e hā ‘oku nau faí mo ia ‘oku ‘amanaki ke nau fakahokó. ‘Oku mahulu hake hono mahu‘ingá ‘i he me‘a ‘oku tau ‘iló mo ia ‘oku mahino kiate kitautolú. Tau fakatokanga‘i mu‘a ‘a e ngaahi ouau ‘o e Fale ‘o e ‘Otuá pea fai hotau fatongiá koe‘uhí ke tau tonuhia.²⁰

Ko e taimi te tau fetaulaki ai mo ‘etau ngaahi kuí ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié, ‘e hoko ia ko ha taimi ‘o e fiefia pe faka‘ise‘isa, ‘o makatu‘unga ‘i he ngāue ne tau fakahoko ma‘anautolu ‘i hení.

Kuó ke ‘osi ma‘u ‘a e mālohi ke … huhu‘i ho‘o kau pekiá. ‘Oku ‘i ai hamou toko lahi ‘aupito kuo mou ‘osi fakahoko ‘eni, pea ‘oku ou fakatauange te mou kei hokohoko kātoa atu ‘o kapau ‘oku kei ‘i ai ha‘amou kau pekia ke huhu‘i. ‘Oua na‘a teitei ta‘ofi ‘a e ngāue ko iá ‘i he lolotonga ho‘omou ma‘u ‘a e mālohi ke hū ki he Temipalé. … ‘Oku ‘i ai haku kāinga ‘e toko lauafe kuo ‘osi huhu‘i heni. Kuó u ‘osi fakahoko ha papitaiso, fakanofo ki he lakanga fakataula‘eikí, fufulu pea mo e pani, ‘enitaumeni pea mo fakama ‘u kinautolu, ‘o hangē tofu pē ‘oku nau ‘i heni tonu ‘i he kakanó. Te u ‘alu ‘o fe‘iloaki mo kinautolu ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. Te mou ō kimoutolu ‘o fe‘iloaki mo homou kāingá.²¹

Ko e taimi te u tuku ai hoku sinó ‘i he fonualotó pea ‘alu atu hoku laumālié ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, te u fiefia mo ma‘u ha nāunau fakataha mo kinautolu ‘i he pongipongi ‘o e toetu ‘ú, kae kehe pē ke nau ‘osi ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení. Mahalo pē te mou pehē, “ ‘E fēfē kapau he ‘ikai tali ‘e he kakai ko ‘eni kuo mou papitaisó ‘a e Ongoongoleleí?” Ko honau fo‘ui pē ia ‘onautolu, ‘oku ‘ikai ko haku fo‘ui ia ‘o‘oku. Ko e fatongia ‘eni ‘oku tuku ki ‘Isileli kotoa, ke nau fakahoko ‘a e ngāué ni, ‘o fakatatau mo e faingamālie ‘oku nau ma‘u ‘i māmaní.²²

Ko e hā ha ongo te ke ma‘u ka hili ha‘o mo‘ui ‘o fuoloa tatau mo ia ‘oku ou ma‘ú, fakataha mo e ngaahi faingamālie kuó u ma‘ú ‘o e ‘alu ki he ngaahi temipale ko ‘ení, ke a‘u atu ki he maama ‘o e ngaahi laumālié kae ‘ikai fakahoko ‘a e ngāue ko ‘ení? Te u fe‘iloaki ai mo e fāmili ‘o ‘eku tamaí, fe‘iloaki ai mo e fāmili ‘o ‘eku fa‘eé, fe‘iloaki ai mo ‘eku ngaahi kuí, ka ‘oku kei tāpuni pē kinautolu ‘i he fale fakapōpulá; na‘á ku ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o honau fakamo‘uí, ka na‘e ‘ikai ke u teitei fai ha me‘a ‘e taha ma‘anautolu; ko e hā ha‘aku ongo ‘e ma‘u, pe ko e hā ha‘anau fakakaukau kiate au?²³

‘Oku ‘ikai ke u fie ‘alu au ki he maama ‘o e ngaahi laumālié ‘o fe‘iloaki mo ‘eku ngaahi kui na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ha faingamālie ke fanongo ki he Ongoongoleleí ‘i honau kuongá mo honau to‘u tangatá, pea nau tala mai kiate au, “Na‘e ‘i ho nimá ‘a e mālohi ke ‘alu atu ‘o huhu‘i au, ka na‘e ‘ikai ke ke fai ia.” ‘Oku ‘ikai ke u fie fetaulaki au mo e me‘a ko iá. ‘Oku ‘ikai ke u fie ma‘u ‘e au ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau fetaulaki mo ia. Te u pehē ‘oku saisai pē ‘etau ngāué. Kuo tau langa ha temipale ‘e fā ‘i he ‘otu tele‘a ‘o e ‘otu mo‘ungá [‘i he 1897], pea ‘oku fakafemo‘uekina‘i kinautolu ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí. Ka ‘oku tau fie ma‘u ke hokohoko atu ‘eni kae ‘oua kuo tau huhu‘i ‘a e tokotaha kotoa pē ‘oku lava ‘e hotau mālohí ke huhu‘í. Kapau te tau fakahoko ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, te tau ma‘u ‘a hono tāpuakí. Te tau ma‘u ia ‘i he pongipongi ‘o e toetu‘ú ‘i he taimi te tau toe tu‘u fakataha ai mo ‘etau ngaahi tamaí, ngaahi fa‘eé, pea mo ‘etau ngaahi kuí koe‘uhí he na‘a tau huhu‘i kinautolu.²⁴

Kapau he ‘ikai ke tau fakahoko ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u meiate kitautolu ‘i he me‘á ni, ‘e fakamala‘ia‘i kitautolu. Kapau te tau fai ‘eni, ko e taimi te tau fe‘iloaki ai mo hotau ngaahi kaungāme‘á ‘i he pule‘anga fakasilesitialé, te nau pehē mai, “Ne mou hoko ko homau kau fai-fakamo‘ui, koe‘uhí he na‘a mou ma‘u ‘a e mālohi ke fakahoko ia. Na‘a mou fakahoko ‘a e ngaahi ouau ko ‘eni na‘e fie ma‘u ‘e he ‘Otuá.”²⁵

Kuo ‘osi ui kitautolu ko e Kau Faifakamo‘ui he Mo‘unga ko Saioné ‘i hono kei ma‘u ‘e he ‘Eikí ‘a e pule‘angá. Ko ha ngaahi tefito ‘i mo‘oni nāunau‘ia ‘eni. Ko ha me‘a nāunau‘ia ia ke fakahaofi kitautolu pea fakahaofi mo hotau kāingá! He ko e hā ‘a e koula mo e siliva, ko e hā ‘a e koloa ‘o e maama ko ‘ení? ‘Oku nau ‘auha kotoa pē ‘i ho‘o faka‘aonga‘i kinautolú. ‘Oku tau mate pea tuku pē kinautolu. Ka ‘o kapau te tau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, kapau te tau tu‘u ma‘u ‘i he tuí mo ikuna, te tau fiefia ‘i he taimi te tau hiki atu ai ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. ‘Oku ou fiefia ‘i he ngaahi me‘á ni kotoa. ‘Oku tātātaha ha tefito‘i mo‘oni kuo fakahā ‘e he ‘Eikí te u fiefia lahi ange ai ka ko hono huhu‘i ‘o ‘etau kau pekiá; ke toe ma‘u ‘etau ngaahi tamaí, ‘etau ngaahi fa‘eé, hotau ngaahi uaifí mo ‘etau fānaú mo kitautolu ‘i he fa‘unga ‘o e fāmilí, ‘i he pongipongi ‘o e ‘uluaki toetu‘ú pea ‘i he Pule‘anga Fakasilesitialé. Ko ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ma‘ongo‘onga ‘eni. Ko honau mahu‘ingá ‘oku tuha pē ia mo e feilaulau kotoa pē ‘oku tau fakahoko.²⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ‘a e ongo ne ma‘u ‘e Uilifooti Utalafi ‘i he taimi na‘e fuofua fanongo ai ki he tokāteline ‘o e huhu‘i ‘o e kau pekiá? Ko e hā ‘ene ‘uluaki fakakaukaú? (Vakai, peesi 207.) Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o ako mei he ngaahi me‘a ko ‘eni ne hokó?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi ‘oku mahu‘inga tatau pē ‘a e ngāue fakatemipalé mo e ngāue fakafaifekau ki he kakai mo‘uí (peesi 212). Fakakaukau pe alea‘i hono mahu‘inga ‘o e kupu‘i lea ko ‘ení. Ko e hā ha me‘a kuo hoko ‘o ne fakahaa‘i atu ‘a e fekau‘aki ‘o e ngāue fakatemipalé mo e ngāue fakafaifekaú?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi ko e taimi ‘oku tau ma‘u ai ‘a e ngaahi ouaú ma‘a ‘etau kau pekiá, ‘oku tau fakahoko ai ha ngāue ‘oku “ ‘ikai lava ‘o fakahoko ‘e kinautolu” ma‘anautolu. (peesi 213). ‘Oku tokoni‘i fēfē ‘e he mahino ko ‘ení ho lotó fekau ‘aki mo e ngāue fakatemipalé?
Toe fakamanatu ‘a e konga palakalafi ‘oku kamata ‘i he peesi 214. Fakatatau mo e fakamatala ‘a Palesiteni Utalafí, ko e hā e fakakaukau ho‘omou ngaahi kuí ki he ngāue fakatemipalé? Ko e hā ‘a e finangalo ‘o e ‘Otua ko e Tamaí ki he ngāué ni? Ko e hā ha‘o fakakaukau ‘i ho‘o lau ‘a e ngaahi kupu‘i lea ko ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e konga faka‘osi ‘o e palakalafi he vahé, ‘o kamata ‘i he peesi 215. Fakafuofua‘i ‘a e fa‘ahinga ongo te ke ma‘u ‘i ha‘o fe‘iloaki mo ho‘o ngaahi kuí ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié.
Te tau lava fēfē ‘o vahe‘i ha taimi ki he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí? Ko e hā ha ngaahi ma‘u‘anga tokoni kuo ‘omi ‘e he Siasí ke fakahinohino mo tokoni‘i ‘aki kitautolu?
‘Oku founga fēfē ha lava ‘e ha‘atau kau ‘i he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ‘o fakamālohia hotau ngaahi fāmilí? Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o fai ke tokoni‘i ‘a e to‘u tupu ‘o e Siasí ke nau ma‘u ha fiefia ‘i honau fatongia ke huhu‘i ‘a e kau pekiá?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: 1 Kolinitō 15:29; T&F 128; 138