Vahe 11

Ko e Lotu ke Ma‘u e Ngaahi Tāpuaki ‘o e Langí

Ko e taimi ‘oku tau lotu ai ‘i he tuí, ‘oku tau teuteu‘i ai kitautolu ke ma‘u e ngaahi tāpuaki ‘a e Tamai Hēvaní kuó Ne tokonaki ma‘atautolú.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I Mā‘asi 1835, lolotonga ia e ‘uluaki ngāue fakafaifekau ‘a Uilifooti Utalafí, na‘e pau ai ke ne fononga ‘o kolosi ‘i ha ngaahi vaitafe mo ha ngaahi feitu‘u ano ‘i he fakatonga-hahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití. Koe‘uhí ke ne kolosi mo hono hoá ‘i he ngaahi feitu‘u anó, na‘á na tu‘usi ai ha fu‘u ‘akau ‘o tā ke hoko ko ha pōpao. Na‘á na ‘a‘alo lelei ai ‘i ha maile ‘e 150 (kilomita ‘e 240) ki mu‘a pea toki li‘aki ‘a e pōpaó ka na lue lalo. Na‘e fakamatala ki mui ‘e Palesiteni Utalafi na‘á na fononga ‘i ha hala na‘e “fou atu ‘i he feitu‘u anó ni, pea na‘e pelepela mo anoano kotoa e halá, ‘i ha maile ‘e teau fitungofulu (kilomita ‘e uangeau fitungofulu). Na‘á ma fononga lalo he pelepelá mo e vaí, ‘a ia ne a‘u hake ki homa tuí, ‘i ha maile ‘e fāngofulu (kilomita ‘e onongofulu mā fā) ‘i he ‘aho. ‘I he ‘aho 24 ‘o Mā‘así, hili ha‘ama a‘a he pelepelá ‘i ha maile nai ‘e hongofulu (kilomita ‘e hongofulu mā ono), ne heke hoku va‘é tupu mei ha mamahi lahi ne hoko ki hoku tuí. Na‘á ku hekeheka leva ‘i ha kupu‘i ‘akau.”

‘I he a‘u mai ki he tu‘unga ko ‘eni ‘o ‘ene fonongá, ne li‘aki ia ‘e hono hoá he kuo fakaongosia kiate ia ‘a e ngāué kae fakakaukau ia ke foki ki ‘api, pea na‘á ne tangutu ai pē he kupu‘i ‘akaú ‘i he feitu‘u anoano ko ‘eni ‘o e fanga kalokatailé. Ne ‘ikai tuka ai ‘a Uilifooti Utalafi, ko ia na‘á ne tafoki ai ki he ‘Eikí. Na‘á ne pehē, “Na‘á ku tū‘ulutui ‘i he loto pelepelá ‘o lotu, pea na‘e fakamo‘ui au ‘e he ‘Eikí, peá u hoko fiefia atu ‘eku fonongá.” ¹

Hili ha ngaahi ta‘u mei ai, kuo toe fakahaa‘i ‘e Palesiteni Utalafi ‘ene tuí ‘i ha‘ane folau mo hono uaifí, fakataha mo ha ni‘ihi kehe ‘i ha vaka ke ngāue ‘i ‘Ingilani. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē, “Ne mau folau ‘i ha ‘aho mo ha pō ‘e tolu ‘i ha matangi mālohi mo‘oni, pea hangē na‘e teke fakaholomui kimautolu ‘e he matangí. Fāifai peá u kole ange ki hoku hoá ke mau hū ki he lokí, peá u kole ke mau lotu ke liliu ‘e he ‘Eikí ‘a e matangí. Na‘e ‘ikai ke u manavasi‘i kapau te mau mole; ka na‘e ‘ikai ke u sai‘ia ‘i he fakakaukau atu ki hono teke fakaholomui kimautolu ki Niu ‘Ioké, he na‘á ku loto ke hoko atu ‘eku fonongá. Na‘a mau fai e lotu tatau pē, ‘e he tangata mo e fefine taki taha; pea hili iá ne mau kaka hake ki he funga vaká, pea tuai-e-kemo kuo hangē ha lolo ne lingi ki he tahi hoú, pea kapau na‘á ke lī ha holoholo tupenu, he ‘ikai teitei ngaue ia.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

Ko hotau fatongiá ke lotu ‘i he tui ke ma‘u e tokoni ‘oku tau fie ma‘ú.

‘Oku ‘i ai ha na‘ina‘i ‘e taha ‘a e Fakamo‘uí ‘oku totonu ke talangofua kotoa ki ai e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá, ka ‘oku ou manavasi‘i, he ‘oku ‘ikai ke tau fai e me‘a ne totonu ke tau faí, ‘a ia ko e lotu ma‘u ai pē pea ‘oua na‘a vaivai [vakai, Luke 18:1; T&F 88:126]. ‘Oku ou manavasi‘i, he ‘oku ‘ikai fe‘unga ‘a ‘etau lotu ‘i he tuí. ‘Oku totonu ke tau ui ki he ‘Eikí ‘i he lotu fakamātoato, pea fakahā ‘etau ngaahi fiema‘ú kiate Ia. He kapau he ‘ikai ke Ne malu‘i, fakahaofi mo fakamo‘ui kitautolu, he ‘ikai toe lava ia ‘e ha fa‘ahinga mālohi. Ko ia ai, ‘oku tuku kakato ‘etau falalá kiate Ia. Ko ia ‘oku totonu ke ongo hake ai ‘etau ngaahi lotú ki he fofonga ‘o ‘etau Tamai Hēvaní ‘i he ‘aho mo e pō kotoa pē.³

‘Oku ‘ikai ke ‘ilo ‘e he kakai ‘o māmaní ‘a e tokoni mo hono ola ‘o e lotú. ‘Oku ongo‘i mo tali ‘e he ‘Eikí e ngaahi lotu ‘a e hou‘eiki tangata, fafine pea mo e fānaú. ‘Oku ma‘u ‘e he lotú ha mālohi lahi mo ha ivi lahi ange, ke ne ‘ohifo e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá, ‘o laka ia ‘i ha fa‘ahinga me‘a pē.⁴

Ko e taimi ‘e tu‘u ai ‘a māmani ke fakafepaki‘i ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘oku totonu ‘apē ke manavasi‘i ‘a e Kāingalotú? … ‘Oku ‘ikai totonu ke tau pehē. ‘Oku ‘i ai ha me‘a pē taha ‘oku totonu ke tau fai, ‘a ia ko e lotu ki he ‘Otuá. Kuo ‘osi fai ‘eni ‘e he tangata angatonu kotoa pē; ‘o a‘u kia Sīsū ko e Fakamo‘uí, ‘a e ‘Alo pē Taha ‘o e Tamaí ‘i he kakanó, na‘e pau ke Ne lotu ‘i he me‘a kotoa pē, ‘o kamata mei he ‘ai‘angakai ‘o e manú ‘o a‘u ki he kolosí; na‘e pau ke ui ki He‘ene Tamaí ‘i he ‘aho kotoa pē ke Ne ‘alo‘ofa mai ke Ne matu‘uaki e ngaahi houa ‘o ‘ene faingata‘a‘iá pea malava ai ke inu ‘a e ipu vai mahí. Na‘e pehē foki ‘ene kau ākongá.⁵

‘Ilonga ha me‘a ‘oku ‘aonga ke tau ma‘u mo fiefia ai, ko hotau fatongiá ke kole ia ki he ‘Eikí. ‘Oku totonu ke tau hū ki Hono ‘aó ‘i he ngaahi potu liló, ‘o fakahā ‘etau ngaahi fiema‘ú ke Ne ‘afio‘i, ke Ne lava ‘o ongona ai ‘etau ngaahi lotú pea tali mai ia. ‘Oku ‘i heni ‘a hotau mālohí. ‘Oku tau falala ki he ‘Otuá, kae ‘ikai ki he tangatá.⁶

Ko e fatongia ia ‘o e Kāingalotu kotoa pē ‘o e ‘Otuá. … ke ‘ohake ‘ene ngaahi lotú ki he fofonga ‘o e ‘Eiki Sāpaotí, ‘i he ‘aho pea mo e pō pea ‘i hono taimi totonu, ‘i he ‘ātakai ‘o e fāmilí pea ‘i he ngaahi potu liló, ke pouaki ‘e he ‘Eikí Hono kakaí, langa hake ‘a Saione pea mo fakahoko ‘Ene ngaahi tala‘ofá. …

… ‘Oku lahi ange ‘eku falala ki he lotu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘o laka ange ia ‘i ha toe fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni he māmaní. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau falala ki he lotu ki he ‘Otuá, ta ‘oku ‘ikai ha‘atau tui fe‘unga kiate Ia pe ki he ongoongoleleí. ‘Oku totonu ke tau lotu ki he ‘Eikí, ‘o kole kiate Ia ‘a e me‘a ‘oku tau fie ma‘ú. Tuku ke ‘alu hake ‘a e ngaahi lotu ‘o e kakaí ni ki he ‘ao ‘o e ‘Eikí ma‘u ai pē ‘i he taimi totonu, pea he ‘ikai ke fakasītu‘a‘i kinautolu ‘e he ‘Eikí, ka ‘e ongona mo tali kinautolu, pea ‘e tu‘u mo ulo atu ‘a e pule‘anga mo e Saione ‘o e ‘Otuá, pea te ne ‘ai ‘a hono ngaahi kofu faka‘ofo‘ofá mo kofu‘i ‘aki e nāunau ‘o hono ‘Otuá, pea mo fakahoko ‘a e kaveinga ne fokotu‘u ai ia ‘i he māmaní [vakai, T&F 82:14].⁷

‘Oku totonu ke tau tu‘u hake ‘i he tui mo e mālohi ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘o fakahaa‘i ‘etau ngaahi fiema‘ú ke Ne ‘afio‘i, pea tuku hotau iku‘angá ki Hono to‘ukupú. ‘Oku ‘i ai ia. Pea ‘e kei ‘i ai ma‘u ai pē.⁸

Kuo pau ke tau lotu kae lava ‘o mahino kiate kitautolu ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí pea tau ma‘u ‘Ene fakahinohinó.

‘Oku ou ongo‘i ‘oku totonu ke hiki hake hotau lotó ‘i he lotu ki he ‘Otua ko ‘etau Tamai Hēvaní ke ma‘u ‘Ene ‘alo‘ofá, pea te Ne fakahinohino mo tataki kitautolu ‘o fakafou he ue‘i fakalaumālie ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ke lava ‘o fakamaama‘i ‘etau fakakaukaú pea matala hotau ‘atamaí ke mahino kiate kitautolu ‘a ‘Ene fakakaukaú mo Hono finangalo fekau‘aki mo Hono kakaí.⁹

Ko e taimi pē te ke veiveiua ai ‘i ha fa‘ahinga fatongia pe ngāue ‘oku ‘amanaki ke ke fakahoko, ‘oua na‘á ke teitei hoko atu ‘o fai ha me‘a kae ‘oua kuó ke lotu pea ma‘u e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e fē pē ‘a e feitu‘u ‘e tala atu ‘e he Laumālié ke ke ‘alu ki aí, ‘e tonu ia; pea ‘i ho‘o muimui ki he‘ene fakahinohinó, te ke tonu ma‘u ai pē.

‘E ‘omi kitautolu ki ha ngaahi feitu‘u kehekehe he lolotonga ‘o ‘etau ngāue ‘i he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní, ‘a ia te tau fakakaukau ai ‘oku tonu ha ngaahi founga ngāue ‘e ni‘ihi; ka ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo‘i, ‘e lelei ange leva ke tau ō ki he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘o kole ‘i he tui ke fakahinohino‘i kitautolu ‘i he founga ‘o e mo‘uí.¹⁰

Tau ngāue faivelenga mo lotu mu‘a ki he ‘Eikí ke ma‘u ha poto ‘i he ‘aho kotoa pē, ke tau lava ‘o ma‘u ai ha mālohi ke ikuna pea mo matu‘uaki.¹¹

‘Oku ma‘u ‘e he mātu‘á ha ngaahi fatongia toputapu ke ako‘i ‘enau fānaú ke lotu pea mo fakapapau‘i ‘oku lotu fakataha ‘a e fāmilí.

Ko e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he tangata mo e fefine kotoa pē kuó ne fakahoko ‘a e fuakava ‘o e malí, pea foaki kiate ia ha fānau tangata pe fefine, pea ‘i he ta‘u motu‘a fe‘unga pē ‘a e fānaú, ke ako‘i kinautolu ke lotu.

Ko e fatongia ia ‘o e Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí, ke ako‘i ‘enau fānaú ke lotu he lolotonga ‘enau kei īkí; ako‘i ke mahino kiate kinautolu ‘a e tefito‘i mo‘oni pea mo e ‘aonga ‘o e lotú, koe‘uhí ke nau lava ‘o lotua ‘enau mātu‘á mo e me‘a kotoa pē ‘oku ‘aongá. Kapau te mou kamata mo e fānaú he founga ko ‘ení, ‘o ako‘i hake kinautolu ke manavahē ki he ‘Eikí, ‘e tātātaha ke nau mavahe mei ai. ‘Oku ‘ikai totonu ke fai kotoa ‘e he ‘ulu ‘o e fāmilí ‘a e lotú, ka ‘oku tonu ke ne kole ki he kau mēmipa ‘i hono fāmilí ke nau lotu, pea mo fai ‘a e lotu ma‘ume‘atokoní.¹²

‘I he taimi ‘oku tau mo‘ui ‘aki ai ‘a e ongoongoleleí, ‘e tali ‘etau lotú ‘aki ha ngaahi tāpuaki ki hotau ‘ulú.

Ko kitautolu kakaí, ‘oku totonu ke tau loto fakatōkilalo, fa‘a lotu, ongongofua ki he ngaahi mālohi ‘o e ‘Otuá, ka tau lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofa mai ‘e he‘etau Tamai Hēvaní.¹³

‘Oku totonu ke tau mo‘ui ‘i he founga mo e tō‘onga ko iá ka tau lava ‘o ō ki he ‘ao ‘o e ‘Eikí mo kole ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá, ‘i he tui pea ‘i he mālohi, ‘a ia ‘oku tau fiema‘u ke pouaki hake ‘aki kitautolu ke tau fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá. … ‘Oku fie ma‘u ‘eni ia ki he‘etau fakalakalaká.¹⁴

‘Oku fakataumu‘a ‘e he ‘Otuá ke foaki ki Hono Kāingalotú ‘a e ngaahi me‘a lelei ‘o māmaní, pea pehē ki he ngaahi tāpuaki ‘o e langí, ‘i he‘enau taau ke faka‘aonga‘i lelei kinautolú. …

… Ko homou toko lahi kuo mou ‘ilo ‘a e founga ke lotú; ka ‘oku ‘ikai ke mou tuku ke ‘alu hake ho‘omou ngaahi lotú ki he fofonga ‘o e ‘Otua Sāpaotí; he te Ne fanongo kiate kimoutolu. … Ka ‘oku toki lava pē ‘o ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí pea mo mapule‘i tu‘unga ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní.¹⁵

‘Oku ‘ikai ke tau ma‘u ha taimi ke fakamoleki ki hono teuteu‘i kitautolu ki he ngaahi me‘a ‘oku hoko mai ‘i māmaní; he ko hai ‘e fie mole hono kalauní, ‘a hono nāunaú, pea mo e ‘amanaki ko ia ki he mo‘ui ta‘engatá na‘á ne ma‘u ‘i he ngaahi kounga kuo maliu atú ‘i he‘ene ma‘u ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí? ‘Oku ‘ikai ha tangata pehē ia kuó ne ma‘u ha konga ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Tuku ke tau tu‘u hake mu‘a ‘o fakahoko totonu hotau uiui ‘í, mo ngāue ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá kae ‘oua kuo tau lava ‘o ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, mo lava ke fakaava ‘e he‘etau ngaahi lotú ‘a e veili ‘o ‘itānití pea hū ki he fofonga ‘o e ‘Otua Sāpaotí mo tali mai ‘aki ha ngaahi tāpuaki ki hotau ‘ulú.¹⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako mo teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e ngaahi talanoa ‘i he peesi 121–123. Fakakaukauloto pe alea‘i ‘a e ngaahi founga kehekehe na‘e mei fai ‘e ‘Eletā Utalafi ‘i he ngaahi tūkunga ko ‘ení. Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he‘ene ngaahi me‘a ne faí?
Ko e hā ha me‘a ‘okú ke mālie‘ia ai ‘i ho‘o lau ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi ‘o fekau‘aki mo hotau fatongia ke lotú? (Vakai, peesi 123–124.) Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e lotu ‘i he tuí? Ko e hā kuo pau ai ke tau lotu ka tau toki ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku tau fie ma‘ú? Ko e hā mo ha toe ngaahi taumu ‘a kehe ‘o e lotú?
Lau kakato ‘a e palakalafi fā he peesi 123–124. Ko e hā na‘e fie ma‘u ai ‘a e Fakamo‘uí ke lotú? Ko e hā ha me‘a ‘oku tau lava ‘o ako mei He‘ene ngaahi lotú? (Vakai, Mātiu 26:39; Sione 11:41; 3 Nīfai 13:9–13.)
Ko e hā ha founga ‘e lava ke tokoni‘i ai kitautolu ‘e he lotú ‘i he‘etau ngaahi fili ‘oku faí pe taimi ‘oku ‘i ai ai ha‘atau fehu‘i fekau ‘aki mo hotau ngaahi fatongiá? (Vakai, peesi 124–125.)
Ko e hā ha ngaahi founga kuo tali mai ai ‘e he Tamai Hēvaní ho‘o ngaahi lotú? Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku totonu ke tau fai he taimi ‘oku tali mai ai ‘etau lotú ‘o kehe ia mei he tali na‘a tau ‘amanaki ki aí?
Ko e hā ha fakalotolahi ne fai ‘e Palesiteni Utalafi ki he mātu‘a ‘oku nau ako‘i ‘enau fānaú ke lotú? (Vakai, peesi 125.) Ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e lotú ‘oku totonu ke ako‘i ‘e he mātu ‘á ki he‘enau fānaú? Ko e hā ha founga ‘e tokoni‘i ai ‘e he mātu ‘á ‘enau fānaú ke hoko ‘a e lotú ko ha konga ‘o ‘enau mo‘uí?
‘I he lotu fakafāmilí, ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke ma‘u ‘e he kau mēmipa kotoa ‘o e fāmilí ha faingamālie ke lotú? (Vakai, peesi 125.) Ko e hā ha founga kuo fakamālohia ai ho fāmilí ‘e he lotú?
Ako ‘a e konga faka‘osi ‘o e vahé ni (peesi 112–13), 125–126), pea kumi hake ai e ngaahi ‘ulungāanga na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi ‘oku totonu ke tau ma‘ú. Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ‘a e ngaahi ‘ulungāanga ko ‘ení ‘i he‘etau lotú pea mo ‘etau feinga ke ma‘u ha tali ki he‘etau ngaahi lotú?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Mātiu 7:7; Sēmisi 1:5–6; 5:16; 2 Nīfai 32:8–9; ‘Alamā 33:3–11; 34:17–28; 37:36–37; 3 Nīfai 18:19–21; T&F 10:5; 68:28; 112:10