Vahe 24

Ko e Teuteu ki he Hā‘ele ‘Angaua Mai ‘a Sīsū Kalaisí

‘I he‘etau nofo ‘amanaki atu ki he foki mai ‘a e Fakamo‘uí ‘o pule ‘i māmaní, kuo pau ke tau teuteu‘i kitautolu fakakafo‘ituitui, fakafāmili, pea ‘i he‘etau hoko ko ha kakaí.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I ha malanga konifelenisi lahi ‘i ‘Epeleli 1950, ne pehē ai ‘e ‘Eletā Lisiate L. ‘Ēveni ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá: “ ‘Oku ou manatu‘i ha lea na‘e fakamatala‘i mai pea lau, ‘o fakatatau mo ‘eku manatú, ko ha lea ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafi. ‘Oku pehē na‘e ‘i ai ha ni‘ihi ‘o e kau taki ‘i hono kuongá ne nau omi kiate ia … ‘o fehu‘i ange pe ko e fē taimi ‘okú ne ongo‘i ‘e hoko ai ‘a e ngata‘angá—‘e hoko ‘afē ‘a e hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí? ‘Oku ou tui ‘oku ‘ikai ko ‘ene ngaahi lea totonú ‘eni, ka ‘oku nau ‘omi ‘a e laumālie ‘o e tali na‘e pehē na‘á ne fai angé: ‘Te u mo‘ui ‘o hangē ka hoko mai ia ‘a pongipongí—ka ‘oku ou kei tō pē ha ngaahi fu‘u fuamelie!’ ”¹

Neongo ‘oku ngalingali ‘oku ‘ikai ko e ngaahi lea totonu ‘eni ne fai ‘e Palesiteni Utalafí, ka ‘oku nau fakafōtunga mai hono lotó ‘o fekau‘aki mo e Hā‘ele ‘Angaua mai ‘a Sīsū Kalaisí. Na‘á ne fakahā fakapatonu: “ ‘Oku ‘ikai ke u tui au ‘e lava ‘e ha taha ‘o tala tonu atu ‘a e houa ‘o e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. … ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ke tau feinga ke fakahā mai kiate kitautolu ‘a e taimi ‘e hoko ai iá.”² Neongo ia, na‘á ne nofo mo ‘amanaki atu ki he foki mai ‘a e Fakamo‘uí ke pule ‘i he māmaní. ‘I he‘ene ma‘u ha fakamo‘oni kuo ‘osi fokotu‘u ‘a e Siasí ‘i māmani ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, na‘á ne ako‘i fakamātoato leva ‘a e Kāingalotú mo na‘ina‘i kiate kinautolu ke nau teuteu ki he Hā‘ele ‘Angaua mai ‘a e Fakamo‘uí. Na‘á ne pehē, “ ‘Oku fakahā ‘e he ngaahi faka‘ilonga kotoa ‘i he langí mo māmani ‘a e hā‘ele mai ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Ko e taimi ‘oku fakaava ai hoku ‘atamaí ‘i he mālohi ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke mahino ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení, ‘oku ou fa‘a fakatumutumu mo ofo tā-tu‘olahi, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he māmaní, kae kau ai mo kitautolu foki, ‘i he ‘ikai ke tau hoha‘a mo faivelenga ange ‘i hono teuteu‘i kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí ki he me‘a ko ia ‘oku hanganaki mai ke hokó, he neongo ‘e mole atu ‘a e ngaahi langí mo māmani, he ‘ikai mole ha kihi‘i konga ‘o e folofola ‘a e ‘Eikí, ka ‘e fakahoko ia.”³

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku tau ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pea ‘oku totonu ke tau siofi ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e Hā‘ele ‘Angaua mai ‘a e Fakamo‘uí.

‘I he‘eku hoko ko e kaumātu‘a ‘i ‘Isilelí pea mo e ‘aposetolo ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, te u pehē ki he Kāingalotu ‘o e Siasí,‘oku tau fakaofiofi ki ha ni‘ihi ‘o e ngaahi tautea fakamanavahē taha ‘a e ‘Otuá kuo faifaiangé peá Ne lilingi ki he funga ‘o māmaní. Mou fakatokanga‘i ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e ngaahi kuongá, ‘a e faka‘ilonga ‘o e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. ‘Oku kamata ke nau hā ‘i he langí mo māmani fakatou‘osi. … ‘Oku tau fakaofiofi atu ki he ngaahi me‘a ko ‘ení. Ko e me‘a pē ke fai ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ko e fakalongolongo, tokanga mo anga fakapotopoto ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, fakatokanga‘i ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e ngaahi kuongá, pea mou fai totonu mo mo‘oni; pea ‘i he taimi te ke hū atu ai ki he tafa‘aki ‘e tahá ‘e toki mahino kiate koe ha ngaahi me‘a lahi ‘oku ‘ikai mahino kiate koe he ‘ahó ni. … ‘Oku tau ‘i he kuonga faka‘osí mo e kakato ‘o e ngaahi kuongá. Ko ha ‘aho lahi ia pea ‘oku siofia kitautolu ‘e he ngaahi fofonga ‘o kinautolu kotoa ‘oku ‘i he langí, pea pehē ki he fofonga ‘o e ‘Otuá tonu pē, fakataha mo e kau pēteliaké mo e kau palōfitá. ‘Oku nau siofia kimoutolu mo e loto tokanga ki ho‘omou leleí; pea ko ‘etau kau palōfita na‘e fakapoongi mo fakama‘u ‘enau fakamo‘oní ‘aki honau totó, ‘oku nau feohi mo e ngaahi ‘Otuá ‘o tautapa ma‘a honau kāingá. Ko ia, tau faivelenga pea tuku ‘a e ngaahi me‘a ‘oku hokó ki he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá pea te Ne tauhi kitautolu ‘o kapau te tau fai hotau fatongiá.⁴

‘E hā‘ele mai ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ke pule ‘i māmani. ‘Oku pehē ‘e māmani kuó Ne fakatoloi ‘a ‘Ene hā‘ele maí kae ‘oua kuo a‘u ki he ngata‘anga ‘o māmaní. Ka ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e fakakaukau pe ko e ngaahi founga ‘a e ‘Eikí. He ‘ikai ke fakatoloi ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ene hā‘ele maí koe‘uhí ko ‘enau ta‘e tuí, pea kuo ‘osi fakahā ‘e he ngaahi faka‘ilonga ‘i he langí mo māmani fakatou‘osi ‘oku ofi ‘ene hā‘ele maí. ‘Oku litolito ‘a e ‘akau ko e fikí ‘i he ngaahi pule‘anga kotoa ‘o māmaní [vakai, Siosefa Sāmita—Mātiu 1:38–40], pea kapau ‘oku nau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ne nau mei lava ‘o mamata ki ai pea mahino kiate kinautolu.⁵

Te tau lava ‘o ‘ilo ki he ngaahi faka‘ilonga ‘o e Hā‘ele ‘Angaua Maí ‘i he‘etau ako ‘a e folofolá.

Kapau ‘oku fie ma‘u ‘e māmani ke nau ‘ilo ‘a e me‘a ‘e hokó, tuku ke nau lau ‘a e Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá; tuku ke nau lau ‘a e ngaahi fakahā ‘o Sioné. Hangē ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, kuo pau ke hoko ‘a e ngaahi me‘á ni. He ‘ikai ha me‘a ‘e taha ‘i he ngaahi me‘a ko ‘ení ‘e ta‘e fakahoko. Pea kuo kamata ke hā ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i māmani. ‘Oku ofi mai ‘a e tauteá; ‘oku taliteu pē ‘a e ngaahi me‘a fakamamahí ki he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní; ka ‘oku totonu ke tau teuteu kitautolu ke tau tu‘u ‘i he ngaahi potu mā‘oni‘oní he lolotonga hono fakahā ‘i he māmaní ‘a e ngaahi tautea ‘a e ‘Otuá.⁶

‘Oku tala mai kiate kitautolu ‘i he vahe 24 ‘o e tohi ‘a Mātiú na‘e ‘i ai e taimi ‘e taha na‘e hanga ai ‘e Sīsū ‘o ako‘i ‘Ene kau ākongá ‘i ha ngaahi me‘a lahi fekau‘aki mo ‘Ene ongoongoleleí, temipalé, kakai Siú, ‘Ene hā‘ele ‘angaua maí pea mo e ngata‘anga ‘o māmaní; pea na‘a nau fehu‘i kiate Ia—‘Eiki, ko e hā ha faka‘ilonga ‘o e ngaahi me‘a ko ‘ení? Na‘e taliange ‘e he Fakamo‘uí kiate kinautolu, ka ‘i ha founga nounou. Koe‘uhí kuo lahi ha‘aku fakakaukau ki he me‘á ni, ‘oku ou ongo‘i ai ke u lau atu ha konga ‘o e folofola ‘a e ‘Eikí kiate kitautolú he ‘okú ne fakamatala‘i kakato ange ‘a e me‘á ni ‘i he fakamatala ne fai ‘e he Fakamo‘uí ki He‘ene kau ākongá. Ko e konga ko ia ‘o e folofola ‘a e ‘Eikí te u laú, ko ha fakahā ia na‘e fai ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ‘aho 7 ‘o Mā‘asi 1831. [Hili hono fai ‘e ‘Eletā Utalafi ‘a e lea ko ‘ení, na‘á ne lau leva ‘e ‘a e fakahā kuo hoko he taimí ni ko e vahe 45 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.] …

‘Oku tau mo‘ui ‘i he faka‘osinga ‘o ha kuonga, neongo pē ‘oku mo‘oni ‘oku kei toe lahi ha ngaahi me‘a lalahi mo mahu‘inga ke hoko ‘i he ngaahi ‘aho ko ‘ení. Ka ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘e taha ‘oku pau neongo ‘oku te‘eki ai fakahā ‘e he ‘Eikí ‘a e ‘ahó pe ko e houa ‘e hā‘ele mai ai ‘a e Foha ‘o e Tangatá, kuó Ne ‘osi fakamahino‘i mai ‘a e to‘u tangatá mo e ngaahi faka‘ilonga kuo kikite‘i ko e ngaahi fakamelomelo ki he me‘a lahi ‘e hokó, pea kuo ‘osi kamata ke nau hā ‘i he langí pea ‘i māmani, pea ‘e kei hokohoko ai pē ‘enau haá kae ‘oua kuo fakakakato hono kotoa. Kapau ‘e fie ma‘u ‘e kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí ha fa‘ahinga me‘a ke ne faka‘ai‘ai kitautolu, tau lau ‘a e Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá; ‘oku ‘i he ngaahi tohí ni ha ngaahi me‘a fe‘unga ke langaki pea mo fakahinohino‘i ai kitautolu ‘i he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá. Fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá mo e ongoongolelei ‘o Kalaisi ‘oku ‘i aí.⁷

Te mou ma‘u ha ngaahi lea fakakikite lahi fekau‘aki mo ‘Ene hā‘ele maí, hangē ko e— “ ‘Oku ou ha‘u vave,” “Te u ha‘u ‘i he feitu ‘ula‘ā ‘oku ‘ikai ke mou ‘ilo ki ai,” “ ‘Oku ofi ‘a ‘eku ha‘ú,” “ ‘Oku ou ha‘u ‘o hangē ko e kaiha‘á ‘i he pō,” “Te u ha‘u ‘i ha feitu‘ula‘ā ‘oku ‘ikai te mou ‘amanekina,” pea “Monū‘ia ā ko ia ‘oku ‘amanaki atu ki he hā‘ele mai ‘a hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí.” Te u pehē ‘oku lahi ‘a e fa‘a fakamatala ‘i he Ngaahi Tohi Folofolá kotoa—‘i he Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú, ‘i he Tohi ‘a Molomoná mo e Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘o kau ki he hā‘ele ‘angaua mai ‘a e ‘Eikí; pea me‘a ní kuo palōmesi mai ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi me‘á ni kae ‘ikai Ha‘ane taumu‘a ke fakahoko kinautolu? ‘Ikai, kuo ‘ikai, he kuo pau ke fakahoko kinautolu. ⁸

‘I he‘etau hoko ko e kakai ‘a e ‘Eikí, ‘oku tau ha‘isia ai ke teuteu ‘a e halá ki He‘ene Hā‘ele ‘Angaua Maí.

‘Oku ou fie fehu‘i pe ko hai ‘oku fie ‘ilo ki hono fakahoko ‘o e ngaahi me‘a ko ‘ení, pea ko hai he funga ‘o māmaní ‘oku nau teuteu ki hono fakahoko ‘o e folofola ‘a e ‘Eikí kuó fakafou mai ‘i he ngutu ‘o e kau palōfitá, kau pēteliaké mo e kau ‘aposetoló ‘i he ta‘u ‘e onoafe kuo hilí? ‘Oku hala ‘atā ha taha te u ‘ilo, [tuku kehe pē] ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, ka kiate au, ‘oku ou ongo‘i ‘oku ‘ikai ke tau fu‘u tokanga ‘o hangē ko ia ‘oku totonu ke tau faí, pea ‘oku ‘ikai ke tau fu‘u mateuteu ‘o hangē ko ia ‘oku totonu ke tau ‘i aí, ki he me‘a fakalilifu ‘e vave ‘ene hokohoko mai ki he funga ‘o māmaní ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní. Ko hai ‘oku ‘amanaki ‘a e ‘Eikí ‘e mateuteu ki he‘ene hā‘ele ‘angaua maí ka ko hono Kāingalotú pē? ‘Oku ‘ikai mo ha toe taha kehe.⁹

‘Oku ‘i ai ha ngāue ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Eikí ‘oku hanganaki mai mei mu‘a pea ‘okú Ne teuteu ha kakai ke nau fakahoko ia ki mu‘a pea toki hā‘ele maí. Ka ko e fehu‘í ‘eni ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ‘oku tau mateuteu ‘apē ‘i hotau lotó? ‘Oku tau fakatokanga ‘i ‘apē ‘a e ngaahi me‘á ni? ‘Oku tau ‘ilo ‘apē ‘e kitautolu kakaí ‘a hotau ngaahi fatongia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí? Kuo ‘osi fokotu‘u hake ‘e he ‘Eikí ha pule‘anga ‘o ha kau taula‘eiki ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení ke nau fokotu‘u Hono siasí mo Hono pule‘angá pea teuteu ‘a e halá ki he hā‘ele ‘angaua mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá, pea kuo tuku ‘e he ‘Otua ‘o e langí ki he nima ‘o ‘Ene kau tamaio ‘eikí ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá, mo Ne folofola— “Ko e hā pē te u fakahā ‘i he me‘á ni ki he‘eku kau tamaio‘eikí kuo pau ke fakahoko, he ‘oku foaki kiate kinautolu ‘a e mālohi ke fakama‘u ‘i māmani mo langi fakatou‘osi, ki he ‘aho ‘e lilingi ai ‘a e houhau ‘o e ‘Otua Māfimafí ki māmaní.” [Vakai, T&F 1:7–9.]

Kuo tā-tu‘o lahi ‘eku fakakaukau ki he‘etau tōnounou lahi fau ‘i hono ‘ilo‘i hotau tu‘unga ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí‘ i he‘etau hoko ko ia ko e kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí pea mo ‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘o e Siasí. Ko e ngāue ‘oku fie ma‘u mei hotau nimá ‘oku ma‘ongo‘onga mo kāfakafa; ko e ngāue ia ‘a e ‘Otua Māfimafí. ‘Oku tau ha‘isia ki hono ‘oatu ‘a e ongoongolelei ‘o Kalaisí ki he ngaahi pule‘anga ‘o māman. … ‘Oku tau ha‘isia ki he ngaahi me‘á ni kotoa pea mo hono langa ‘o e ngaahi temipale ki he Fungani Mā‘olungá, ‘a ia te tau lava ‘o hū ki ai mo fakahoko ‘a e ngaahi ouau ki hono fakamo‘ui ‘o hotau kau pekiá. …

… Ko e hā hono lahi ‘o e kole ‘a e Eikí ki he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní ke foaki kiate kinautolu ‘a e nāunau mo e lāngilangi fakasilesitialé, ‘a e mo‘ui ta‘e fa‘amaté pea mo e mo‘ui ta‘engatá? Kuó Ne ‘osi fakakolekole kiate kinautolu ‘i he ta‘u ‘e onoafe kuo ‘osí, mo Ne fokotu‘u hake ‘Ene kau tamaio‘eikí mei he taimi ki he taimi ke nau kalanga ki he kakai ‘o māmaní ke nau teuteu ki he ‘aho lahi ‘o ‘Ene hā‘ele fakafokifā ‘angaua maí, he ‘oku ofi mai. ‘Oku kei kalanga le‘o lahi he ‘ahó ni kiate kinautolu; pea hangē ko ia ne u lea ‘aki ki muí ni mai ki ha ni‘ihi ‘o hoku ngaahi tokouá, ‘oku fie ma‘u he taimí ni ‘e he ‘Eikí ke Ne ‘ilo‘i pe ‘oku fie ngāue ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí mo Ia pe ‘ikai. Ko e ‘aho ‘eni ‘o e filí.¹⁰

Ki mu‘a pea hā‘ele mai ‘a Kalaisí, kuo pau ke teuteu ‘a e kakaí ‘aki hano fakamā‘oni‘oni‘i kinautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí. Kuo pau ke langa ‘a e ngaahi temipalé; kuo pau ke langa ‘a Saione; kuo pau ke ‘i ai ha potu malu mo‘ó e kakai ‘a e ‘Otuá he lolotonga ‘o e mafola atu ‘a e ngaahi tautea ‘a e ‘Otuá he funga ‘o māmaní, he ‘e ‘a‘ahi ‘a e ngaahi tautea ‘a e ‘Otuá ki māmani pea kuo pau ke hoko ia; ‘oku fonu ‘a e ngaahi fakahaá ‘i he ngaahi tala‘ofa fekau‘aki mo e me‘á ni, pea hangē ko ia kuo ‘osi folofola ‘aki ‘e he ‘Eikí, he ‘ikai te Ne ta‘e fakahoko ‘a ‘Ene folofolá.¹¹

Te u pehē ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo‘i hono kāfakafa ‘o e ngāué ni. Ko ha me‘a faingata‘a ia ke mahino kiate kitautolu ‘a e fatongia ‘oku tau ma‘u ki he ‘Otuá, ki he langí, ki he kau pekiá, pea pehē ki hotau kakai mo‘uí mo hotau kāingá.

‘I he‘eku vakai atu ki he ngaahi me‘a ko ‘ení, ‘oku ou toe vakai ai ki he me‘a ‘oku toka mei mu‘a kiate kitautolú. Ko e ngaahi houalotu ko ia ne fokotu‘u ‘i he Siasí ni talu mei he kamata‘angá, ko e ngaahi tokoni pē kinautolu mo e ngaahi fa‘unga pea ‘oku nau fengāue‘aki fakataha ki hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘ongá ni. ‘Oku ‘iate kitautolu ‘a e fofonga ‘o e langí. ‘Oku siofia ‘a e ngāue ma‘ongo‘ongá ni ‘e he ‘Alo ‘o e ‘Otuá, fakataha mo e Kau Palōfita mo e Kau Pēteliake kotoa ne mo‘ui ‘i māmaní, —‘a e fa‘unga ma‘ongo‘onga ko ‘ení ‘i he teuteu ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá.¹²

Kuo pau ke tau teuteu‘i fakafo‘ituitui kitautolu ki he Hā‘ele ‘Angaua Mai ‘a Sīsū Kalaisí.

‘Oku tau mo‘ui ‘i ha kuonga mahu‘inga. ‘Oku hoko mai kiate kitautolu ‘a e ngaahi kikite fekau‘aki mo hotau kuongá; ‘oku tau mateuteu nai ke tali kinautolu?¹³

Na‘e fakatatau ‘e he Fakamo‘u… ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ki ha kau tāupo‘ou ‘e toko hongofulu, ne to‘o ‘enau ngaahi māmá pea nau ō ke fakafetaulaki ki he ‘eiki ta‘ané [vakai, Mātiu 25:1]. “Na‘e poto honau toko nima kae vale honau toko nima. Ko kinautolu na‘e valé, na‘e ‘ave ‘enau tūhulú, ka na‘e ‘ikai ‘ave mo ha‘anau lolo; Ka na‘e ‘ave ‘e he potó ‘a e lolo ‘i he‘enau ngaahi ipú, pea mo ‘enau tūhulú. Pea ‘i he tuai mai ‘a e tangata ta‘ané, na‘a nau tule mohe kotoa pē ‘o mohe. Pea tu‘uapō mālié mo ‘ene pā mai ‘a e kalangá, Vakai, ‘oku ha‘u ‘a e tangata ta‘ané; mou ‘alu atu ‘o fakafetaulaki kiate Ia. Pea toki tu‘u hake ‘a e kau tāupo‘ou kotoa pē ko iá, ‘o teuteu ‘enau tūhulú. Pea lea ‘a e valé ki he potó, Foaki mai ma‘amautolu ‘i ho‘omou loló, he ‘oku tei mate ‘emau tūhulú. Ka na‘e lea ‘a e potó, ‘o pehē ange, Ka koe‘uhí na‘a si‘i ia kiate kimoutolu mo kimautolu: ka mou ‘alu atu kiate kinautolu ‘oku fakataú, ‘o fakatau ma‘amoutolu. Pea lolotonga ‘enau ‘alu ke fakataú, mo ‘ene ha‘u ‘a e tangata ta‘ané, pea ko kinautolu na‘e teuteú, na‘e hū mo ia ki he ta‘ané: pea tāpuni ‘a e matapaá. Hili iá, mo ‘ene ha‘u foki ‘a e kau tāupo‘ou na‘e ‘alú, ‘o nau pehē, ‘Eiki, ‘Eiki, to‘o kiate kimautolu. Ka na‘e lea ia ‘o pehē, ‘Oku ou tala mo‘oni atu kiate kimoutolu, ‘oku ‘ikai te u ‘ilo ‘a kimoutolu.” [Mātiu 25:2–12.] Ka ko kinautolu ‘oku ‘i ai e lolo ‘i he‘enau māmá, ko ha kakai kinautolu ‘oku nau mo‘ui ‘aki ‘enau tui fakalotú, totongi ‘enau vahehongofulú, totongi honau mo‘uá, tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, pea ‘oku ‘ikai ke nau takuanoa Hono huafá; ko ha kakai tangata mo fefine ‘oku nau ‘a‘eva ‘i he maama ‘a e ‘Eikí; ko ha kakai tangata mo fefine he ‘ikai ke nau fakatau honau tāpuaki ‘o e lahí ‘aki ha me‘atokoni pe ‘aki ha me‘i koula pe siliva; ko kinautolu ‘eni ‘e loto to‘a ‘i he‘enau fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisí.

Ko e ongo ‘eni ‘oku ou ma‘u he ‘aho ní. ‘Oku ou ongo‘i ke fakatokanga ki hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau mo‘ui‘aki ‘enau tui fakalotú, ke fakalelei‘i ‘enau māmá koe‘uhí he ‘oku hangē ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Eikí, kuo pau ke fakahoko ‘Ene folofolá. Ko e hā‘ele mai ‘a Sīsuú ‘oku ‘i he matapaá. … He ‘ikai lava ‘e he tangata mā‘oni‘oní ‘o fakahaofi ‘a e angahalá. Kuo pau ke tau mo‘ui mā‘oni‘oni kitautolu, ‘a ia ko hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.¹⁴

‘Oku fakataumu‘a ‘a e tala fakatātā ‘o e kau tāupo‘ou ‘e toko hongofulú ke fakafofonga‘i ‘a e hā‘ele ‘angaua mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘a e hoko mai ‘a e Tangata Ta‘ané ke fe‘iloaki mo e ta‘ahine ta‘ané, ‘a e Siasí, ‘a e ‘unoho ‘o e Lamí; pea ‘oku ou tui na‘e tonu pē ‘a e Fakamo‘uí ‘i He‘ene folofola fekau ‘aki mo e kāingalotu ‘o e siasí, ko honau toko nima na‘e poto pea vale ‘a e toko nima; he ko e taimi ‘e hā‘ele mai ai ‘a e ‘Eiki ‘o e langí ‘i he mālohi mo e nāunau lahi ke fakapale‘i ‘a e tangata kotoa ‘o fakatatau mo ‘ene ngaahi ngāue ne fakahoko ‘i he sinó, kapau te ne ma‘u ha vaheua ‘e taha ‘o kinautolu ‘oku nau talaki ko e kāingalotu kinautolu ‘o Hono siasí kuo nau mateuteu ki he fakamo ‘uí, mahalo ko e toko lahi taha ia te tau lava ‘o ‘amanaki ki aí ‘i he anga ‘o ‘etau vakai ki he hala ‘oku foua ‘e ha toko lahi.¹⁵

Ko e anga ‘o e folofola ‘a e ‘Eikí kiate aú, kuo taimi ke tu‘u hake ‘a Saione pea tuku hono māmá ke ulo atu; pea ko e fakamo‘oni ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá kiate aú, kuo fakahoko kakato ‘e he pule‘angá ni kotoa, ‘a e pule‘anga ko ‘eni ‘o e kau taula‘eikí … ‘a ē ne nau ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí, ha konga ‘o e tala fakatātā ‘o e kau tāupo‘ou ‘e toko hongofulú. Ko e hā ia? Ko hono ‘uhingá ‘eni, he lolotonga ‘o e tatali ‘a e Tangata Ta‘ané kuo tau tule mohe kotoa kitautolu mo mohe; ‘i he‘etau hoko ko e siasi mo e pule‘angá, kuo tau tulemohe mo mohe, pea ko e folofola leva ‘a e ‘Eikí kiate aú, kuo fuoloa fe‘unga ‘etau mohé; pea kuo tau ma‘u ‘eni he taimí ni ha faingamālie ke tu‘u mo fakalelei‘i ‘etau ngaahi māmá mo ‘utu e loló ki he‘etau ‘ai‘anga loló. Ko e folofola ‘eni ‘a e ‘Eikí kiate aú.¹⁶

Ko e fehu‘í leva ‘eni, ‘e anga fēfē ha‘atau tauhi ha lolo ‘i he‘etau ngaahi māmá? ‘Aki ‘etau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, manatu‘i ‘etau ngaahi lotú, ngāue ‘o hangē ko ia ‘oku tala mai ‘e he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, pea ‘i he tafa‘aki ‘e tahá ke tokoni ‘i hono langa hake ‘o Saioné. Ko e taimi ‘oku tau ngāue ai ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, te tau ma‘u ha lolo ‘i he‘etau ngaahi māmá pea ‘e ulo atu ‘etau māmá pea te tau ongo‘i ‘a e fakamo‘oni ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kapau ‘e tuku hotau lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘o māmaní mo fekumi ki he faka‘apa‘apa ‘a e tangatá, te tau fononga ‘i he fakapo‘ulí kae ‘ikai ‘i he māmá. Kapau he ‘ikai ke tau fakamahu‘inga‘i hotau lakanga fakataula‘eikí, ‘a hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a hono langa ‘o e ngaahi temipalé, ‘a hono huhu‘i ‘o ‘etau kau pekiá, pea mo hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ko ia ne fakanofo kitautolu ki ai ‘e he ‘Otua ‘o ‘Isilelí— kapau he ‘ikai ke tau ongo‘i ‘oku mahu‘inga ange ‘a e ngaahi me‘á ni kiate kitautolu ‘i he ngaahi me‘a ‘o māmaní, he ‘ikai ke ‘i ai ha‘atau lolo ‘i he‘etau māmá, hala ha maama, pea he ‘ikai ke tau lava ‘o kau ‘i he ‘ohomohe ‘o e ta‘ane ‘a e Lamí.¹⁷

Ko hai ‘e mateuteu ki he hā‘ele mai ‘a e Mīsaiá? [Ko kinautolu] ‘oku nau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní mo mo‘ui ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino fakalaumālie ‘a e Fungani Māfimafí, ‘a kinautolu ‘oku nofo ma‘u ‘ia Sīsū Kalaisí mo ‘omi ‘a e ngaahi fua ki he ngeia mo e nāunau ‘o e ‘Otuá. He ‘ikai ha toe kakai kehe.¹⁸

‘Oku ou fakatauange te tau mo‘ui ‘i ha fa‘ahinga founga he ‘ikai ke tau kau ai ‘i he kau tāupo‘ou valé, kae mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e ngaahi kuongá, fakahoko hotau fatongiá, pukepuke ‘etau angatonú, ikuna‘i ‘a māmani, pea teuteu ke tali hotau Huhu‘í ‘i He‘ene hā‘ele maí, ‘i he fiefia, kae ‘ikai ko e mamahi mo e mā.¹⁹

Falala ki he ‘Otuá. Fai ho fatongiá. Manatu‘i ho‘o ngaahi lotú. Ma‘u ha tui ki he ‘Eikí, pea tu‘u ‘o langa hake ‘a Saione. ‘E tonu ‘a e me‘a kotoa. ‘E ‘a‘ahi ‘a e ‘Eikí ki Hono kakaí, pea te Ne fakanounou ‘i ‘a ‘Ene ngāué ‘i he mā‘oni‘oni, telia na‘a ‘ikai lava ‘o fakahaofi ha taha [vakai, T&F 84:97; Mātiu 24:22]. ‘Oku ou pehē kiate kimoutolu, tokanga ki he ngaahi faka‘ilonga ‘o e ngaahi kuongá, pea teuteu kimoutolu ki he me‘a ‘e hoko maí.²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 282. Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke ako mei he lea na‘e pehē ‘e ‘Eletā ‘Ēvani ko e lea ‘a Palesiteni Utalafí?
‘E anga fēfē ha‘atau ‘ilo ki he ngaahi faka‘ilonga ‘o e Hā‘ele ‘Angaua Mai ‘a e Fakamo‘uí? (Vakai, peesi 284–86.)
Ko e hā ‘a e taumu‘a ‘o e ngaahi faka‘ilonga ‘o e Hā‘ele ‘Angaua Maí? (Vakai, peesi 283–86; vakai foki, T&F 45:34–39.) Ko e hā ha fakamo‘oni kuó ke mamata ai kuo fakahoko ha ni‘ihi ‘o e ngaahi faka‘ilonga ko ‘ení? ‘E anga fēfē ha‘atau kei “fakalongolongo, tokanga mo anga fakapotopoto ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí,” neongo ‘e ‘i ai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi faka‘ilongá ni ‘e kau ai ha ngaahi me‘a fakamamahi?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí fekau‘aki mo e fatongia ‘o e Siasí ‘i hono teuteu‘i ‘a e hala ki he Hā‘ele ‘Angaua Maí (peesi, 286–88). Ko e hā ha founga ‘e lava ke tau kau ai ki he ngāué ni?
Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau tokanga ki hotau tu‘unga mateuteú kae ‘ikai ko e taimi pau ‘o e Hā‘ele ‘Angaua Maí? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o tokoni ki hotau fāmilí ke nau mateuteú? ‘E anga fēfē ha‘atau lava ‘o “tu‘u ‘i he ngaahi potu mā‘oni‘oní he lolotonga ‘o hono lilingi mai ‘a e ngaahi tautea ‘a e ‘Otuá ki māmaní”? (peesi 284).
‘I he tala fakatātā ‘o e kau tāupo‘ou ‘e toko hongofulú, ko hai ‘oku fakafofonga‘i ‘e he kau tāupo‘ou potó mo e kau tāupo‘ou valé? ‘e he tangata ta‘ané? ‘e he fefine malí? Ko e hā ‘oku fakafofonga ‘i ‘e he ‘ohomohe ‘o e ta‘ané? ‘e he lolo ‘i he ngaahi māmá? ‘I he‘etau teuteu ki he Hā‘ele ‘Angaua Maí, ko e hā e me‘a te tau lava ‘o fai ke “ma‘u ai ha lolo ‘i he‘etau māmá”? (Vakai, peesi 288–89, 291; vakai foki, T&F 45:56–57.)

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: T&F 45:15–75; Siosefa Sāmita—Mātiu 1:21–55