Vahe 3

Ko e Kuonga ‘o e Kakato ‘o e Ngaahi Kuongá

‘I he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimuí Ni, ‘oku ‘i ai hatau fatongia toputapu ke tokoni ‘i hono langa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he kounga faka‘osí ni.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Kuo fokotu‘u ‘e he ‘Eikí ‘i ha ngaahi taimi kehekehe ‘i he hisitōlia ‘o māmaní ha ngaahi kuonga fakakosipeli. ‘I he ngaahi kuonga fakakosipeli taki taha, kuó Ne fakahā ai ‘a ‘Ene ongoongoleleí ‘i ha taha pe toe toko lahi ange ‘o ha kau tamaio‘eiki kuo fakamafai‘i. Ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘angāue ‘a e ‘Eikí ‘i hono fokotu‘u ‘o e kounga fakakosipeli ko ‘ení, ‘a ē ‘oku lau ki ai ‘i he folofolá ko e “kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá” (‘Efesō 1:10; T&F 128:20).

‘I he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1834, na‘e kau ai ‘a Uilifooti Utalafi ‘i ha fakataha lakanga fakataula‘eiki ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō. Na‘e kamata ke mahino ki ai ‘i he fakatahá ni ‘a e iku‘anga ‘o e Siasí ‘i he kuonga fakakosipelí ni. Na‘á ne fakamatala‘i ki mui:

“Ne kole ‘e he Palōfitá ki he taha kotoa ‘okú ne ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ke nau fakataha ki loto ‘i he ki‘i fale ako ‘akau na‘a nau ma‘u aí. Ko ha ki‘i fale si‘isi‘i, mahalo na‘e sikuea fute pē ‘e 14. Ka ne hao kotoa ki ai ‘a e kau Lakanga Taula‘eiki ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní na‘e ‘i he kolo ko Ketilan. … Ko e fuofua taimi ia na‘á ku mamata ai ‘ia ‘Ōliva Kautele, pe fanongo ki ha‘ane lea; ko e fuofua taimi ia ke u mamata ai kia Pilikihami ‘Iongi mo Hiipa C. Kimipolo, pea mo e ongo tautehina Palatí [‘a ‘Oasoni mo Pa‘ale], mo ‘Oasoni Haiti mo ha toko lahi kehe. Na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha kau ‘Aposetolo ‘i he Siasí he taimi ko ‘ení, tuku kehe pē ‘a Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautele. ‘I he taimi ne mau fakataha atu aí ne ui leva ‘e he Palōfitá ‘a e kau Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí, ke nau fakamo‘oni ki he ngāué ni, fakataha mo ia. Na‘e lea ‘a kinautolu ne u fakalau atú, pea na‘e fakamo‘oni mo ha toko lahi kehe ‘oku te‘eki ke u fakalau atu. ‘I he ‘osi ‘enau fakamo‘oní ne pehē ange leva ‘a e Palōfitá, ‘Ngaahi Tokoua, kuo langaki lahi mo‘oni au pea mo fakahinohino ‘i ‘i ho‘omou ngaahi fakamo‘oni he pōní, ka ‘oku ou fie fakahā atu kiate kimoutolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘oku ‘ikai ke lahi hake ho‘omou ‘ilo ki he ngaahi iku‘anga ‘o e Siasí ni pea mo e pule‘angá ni ‘i ha ki‘i pēpē ‘oku ‘i he funga ‘o ‘ene fa‘eé. ‘Oku ‘ikai mahino ia kiate kimoutolu. Na‘e ki‘i faka‘ohovale. Na‘á ne pehē ‘ko ha kihi‘i toko si‘i pē ‘o kimoutolu kau Lakanga Fakataula‘eikí ‘oku mou mamata ki ai he pōní, ka ‘e fakafonu ‘e he Siasí ni ‘a ‘Amelika Noate mo ‘Amelika Saute—te ne fakafonu ‘a māmani.’ ”¹

Ne fakatapui ‘e Uilifooti Utalafi ‘ene mo‘uí ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea na‘e hokohoko atu ke ne ma‘u fakahinohino meia Siosefa Sāmita, ‘o a‘u pē foki ki he hili e pekia ‘a e Palōfitá. Na‘á ne fakamatala ha me‘a hā mai na‘á ne ma‘u ‘a ia na‘e talanoa ai mo Siosefa Sāmita: “Na‘á ku fakatokanga‘i ia ‘i he matapā ‘o e temipalé ‘i he langí. Na‘e ha‘u ‘o fakalea mai kiate au. Na‘á ne pehē ‘oku ‘ikai ke lava ‘o tu‘u ke talanoa mo au koe‘uhí he ‘oku fakavavevave. Ko e tangata hono ua ne ma fetaulakí ko e Tangata‘eiki ko Sāmitá [‘a Siosefa Sāmita Lahi]; na‘e ‘ikai ke ma lava ‘o talanoa koe‘uhí he na‘e fakavavevave. Na‘á ku fetaulaki mo ha kau taki kehe ‘e toko ono ne nau ma‘u ha ngaahi lakanga mā‘olunga ‘i māmani, pea na‘e hala ‘atā ha taha ‘iate kinautolu ‘e lava ‘o tu‘u mai ke ma talanoa koe‘uhí he na‘a nau fakavavevave pē. Na‘á ku fu‘u ofo ‘aupito. Fāifai peá u toe fakatokanga‘i ‘a e Palōfitá peá u ma‘u ha faingamālie ke fai ki ai ha fehu‘i.

Na‘á ku pehē ange, “ ‘Sai, ‘oku ou fie ‘ilo pe ko e hā ‘okú ke fakavavevave aí. Kuó u fakavavevave ‘i he‘eku mo‘uí kotoa; ka ‘oku ou ‘amanaki ‘e ngata ‘eku fakavavevavé ‘i he taimi te u hū ai ki he pule‘anga ‘o e langí, ‘o kapau ‘e faifaiangé peá u lava.’

“Na‘e pehē mai leva ‘a Siosefa: ‘Te u tala atu, ‘e hoku Tokoua ko Utalafí. Ko e kuonga fakakosipeli kotoa pē kuó ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘i māmani pea kuo nau hū atu ki he pule‘anga fakasilesitialé, ‘oku ‘i ai ha‘anau ngāue pau ke fakahoko ko e teuteu ke nau toe ō ki māmani mo e Fakamo‘uí ‘i he taimi te Ne hā‘ele atu ai ke pule ‘i māmaní. Na‘e ma‘u ‘e he kuonga fakakosipeli kotoa pē ha taimi fe‘unga ke fakahoko ‘a e ngāue ko ‘ení. Ka ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ia ‘e kitauolu. Ko e kuonga fakakosipeli faka‘osí kitautolu, ka ‘oku lahi fau ‘a e ngāue ke faí, pea ‘oku fie ma‘u ke tau fakavavevave kae lava ke fakakakato ia.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e ‘osi mamata mai ‘a e ‘Eikí mo ‘Ene kau palōfitá ki he kuonga fakakosipelí ni ki mu‘a pea toki fakatupu ‘a e māmaní.

Ko e tangata kotoa pē ‘oku tataki fakalaumālie, talu mei he ngaahi ‘aho ‘o e tamai ko ‘Ātamá ki he ngaahi ‘aho ‘o Ssuú, na‘a nau ‘ilo ki he kuonga fakakosipeli ma‘ongo‘onga mo faka‘osi ko ‘eni ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia ‘e mafao mai ai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ke teuteu ‘a māmani mo ha kakai ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘o pule ‘i he mā‘oni‘oní.³

Te u pehē ko e ngāue ko ia … ne lele mai mei he taimi ne fokotu‘u ai ‘a e Siasí, ‘okú ne fakahoko ‘a e palani lahi ‘a ‘etau Tamai Hēvaní—‘a e palani ko ia na‘e fokotu‘u talu mei he ‘ai ‘o e fakava‘e ‘o māmaní. Ko hono mo‘oní, ‘oku ‘ikai mo ha toe kuonga fakakosipeli ia kuo fai ha vakai mo ha tokanga lahi ki ai ‘a e kau palōfita ‘a e ‘Otuá mo e kau tangata kuo tataki fakalaumālié. …

‘I he mamata mai ‘a ‘Īsaia ‘i ha vīsone fakaepalōfita ki hotau kuongá, na‘á ne faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi lea mālohi tahá ‘i he‘ene feinga ke fakahaa‘i hono loto fekau‘aki mo iá. ‘I ha me‘a ‘e taha na‘á ne pehē ai “Hiva ‘a e ngaahi langí, peá ke fiefia, ‘e māmani! Pea ke pā mai ‘i he hiva ‘a e ngaahi mo‘ungá, he kuo fakafiemālie ‘i ‘e [he ‘Eikí] ‘a Hono kakaí, pea te Ne ‘alo‘ofa ki Hono kakai mamahí.” ‘Oku pehē ‘e Saione, “Kuo li‘aki au ‘e he ‘Eikí, pea kuo fakangalongalo‘i au ‘e hoku ‘Eikí.” “ ‘E fa‘a fakangalongalo‘i ‘e ha fefine ‘ene tama ‘oku huhú, ke ne ta‘e ‘ofa ai ki he tama ‘a hono manavá?” ‘Oku pehē ‘e [he ‘Eikí], “ ‘Io, ‘e lava ‘e ha fefine ke fai ia,” ka he ‘ikai ke ne fakangalo‘i ‘a Saione. ‘Okú Ne pehē “Kuo tohi tongi ‘a Saione ‘i Hoku ‘aofi nimá, ko hono ngaahi ‘aá ‘oku ‘i Hoku ‘aó ma‘u ai pē.” [Vakai, ‘Īsaia 49:13–16.]

Ko e Saione ko ‘eni ‘o e ‘Otuá na‘e tomu‘a ‘i Hono ‘aó ia talu mei mu‘a ‘i he te‘eki ke fakatoka e fakava‘e ‘o e māmaní.⁴

Na‘e ‘ikai teitei fa‘u tavale ‘e he ‘Eikí ‘a e māmaní; kuo te‘eki ai ke Ne fakahoko ‘Ene ngāué ‘i ha founga tavale. Na‘e fakatupu ‘a e māmaní koe‘uhí ko ha ngaahi taumu‘a pau; pea ko e taha ‘o e ngaahi taumu‘a ko iá ko hono huhu‘i faka‘osi pea mo hono fokotu‘u ‘o ‘Ene pulé mo Hono pule‘angá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ke teuteu ia ki he pule ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘a ia ‘oku ‘A‘ana e totonu ke pulé. Kuo hokosia e taimi pau ko iá, pea kuo ‘iate kitautolu e kuonga fakakosipeli ko iá, ‘o tau mo‘ui ‘i hono lotolotongá.⁵

‘Oku ‘ikai ha me‘a te ne lava ke ta‘ofi ‘a e Siasí mei he‘ene a‘usia hono iku‘angá.

‘Oku kei hokohoko ai pē e tupulekina ‘a e Siasí. Ko e siasi mo‘oni pē ia ‘e taha he funga ‘o e māmaní kotoa. Ko hono hisitōliá ‘oku ‘ilo ‘e māmani. ‘Oku kei hokohoko atu ai pē ke fakalakalaka mo tupulaki talu mei he ‘aho na‘e fokotu‘u aí ‘o a‘u mai ki he lolotongá ni. … Na‘e fokotu‘utu‘u ia ‘e he ‘Otua Fungani Mā‘olungá ke tu‘u ‘i māmani ‘i he mālohi mo e nāunau pea mo e pule, he na‘e mamata ki ai ‘a e kau palōfita ‘a e ‘Otuá ‘i honau kuongá pea mo honau to‘u tangatá. Ko e pule‘anga ‘eni na‘e mamata ki ai ‘a Tanielá, pea ‘e hokohoko ai pē ‘ene teka atú kae ‘oua ke ne fakafonu ‘a māmani kotoa [vakai, Taniela 2:34–35, 44–45; T&F 65:2].⁶

‘Oku tau tui ‘e teuteu ‘e he Siasí ni ‘a e hala ki he hā‘ele mai ‘a Kalaisi ‘o pule ko e tu‘i, pea ‘e tupulaki ‘a e Siasí ni ‘o hoko ko e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a ē ‘oku lotua ‘e he Kalisitiane kotoa ke hoko maí; ke hoko mai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ki māmani ‘o hangē ko ia ‘oku fai ‘i he langí [vakai, Mātiu 6:10].⁷

‘Oku ‘ikai ha mālohi ia he funga māmaní te ne lava ke holoki e Siasí ni. Koe‘uhí ko e hā? Koe‘uhí he ‘oku pukepuke ia ‘e he ‘Otuá ‘i Hono to‘ukupú. Ko Ia ‘a e Tupu‘angá, pea kuó Ne tala‘ofa mai ‘i he ngutu ‘o ha kau palōfita toko lahi, ‘e tu‘u ma‘u ia.⁸

‘I he‘enau fakapoongi ‘a Siosefa mo Hailamé, na‘e ‘ikai ke nau tāmate‘i ai ‘a e “Tui Faka-Māmongá,” na‘e ‘ikai ke nau tāmate‘i ai ‘a e tui ‘Otuá, na‘e ‘ikai ke nau tāmate‘i ai ‘a e ‘amanaki leleí mo e ‘ofa faka-Kalaisí, na‘e ‘ikai ke nau fakangata ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Otuá, pe ko e mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní. Ko e ‘Otua ‘o e langí na‘á Ne fokotu‘u ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení.⁹

‘Oku laka ki mu‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá; ‘oku ‘ikai fakaholomui.¹⁰

Ko hai ha taha he Siasí pe ko ha taha pē, kuó ne fakatokanga‘i ‘oku laka fakaholomui e siasí pe pule‘angá ni? … Tatau ai pē pe ko e hā e tu‘unga ne tau ‘i aí, ko e pule‘angá ni ‘oku laka ki mu‘a mo laka ki ‘olunga ‘i he ‘aho kotoa pē ‘o a‘u mai ki he houa lolotonga ko ‘ení. ‘E ‘i ai nai ha taimi ‘e laka fakaholomui ai? ‘Ikai, he ‘ikai ke pehē ia. Ko e Saione ko ‘eni ‘o e ‘Eikí, mo hono ngaahi faka‘ofo‘ofá kotoa, mo hono mālohí mo hono nāunaú, kuo tohitongi ia ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otua Māfimafí, pea ‘oku ‘i Hono fofongá ma‘u ai pē; ko hono ngaahi tu‘utu‘uní kuo pau pea he ‘ikai ha tangata te ne lava ‘o liliu ia.¹¹

Neongo ‘e fakafepaki‘i kitautolu ‘e he ngaahi mālohi kotoa ‘o e fakapo‘ulí, ko hotau Kaume‘á ‘a e ‘Eikí pea te Ne poupou‘i kitautolu mo foaki mai ha mālohi ke langa hake ‘a Saione mo hoko atu ‘a e ngāué ni kae ‘oua kuo hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. Ko ia ai, ‘ai ke fiemālie homou lotó. … ‘Oku totonu ke tau uouangataha kotoa ‘i he ngāue ‘oku tau kau ki aí. Kapau te tau fai ‘eni, te tau ikuna.¹²

Kuo te‘eki ke tau fononga fiemālie ma‘u ai pē, kuo tau ‘osi foua ‘a e taú mo e fakafepakí talu mei he kamata‘angá ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni; ka ko kitautolu mo e māmaní, te tau lava ‘o tuku ke fiemālie hotau lotó fekau‘aki mo e “Tui Faka-Māmongá,” koe‘uhí he ‘e ‘ikai ke teitei ngata ia kae ‘oua kuo toe hā‘ele mai ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘i he ngaahi ‘ao ‘o e langí.¹³

‘E lava pē ke mole atu ‘a e koulá mo e silivá; ‘e ala ‘auha ‘a e ngaahi falé mo e fonuá; ‘e mole atu ‘a e ngaahi me‘a fakatu‘asino kotoa pē; ka he ‘ikai teitei mole atu ‘a e lakanga fakataula‘eikí, he ‘ikai teitei mole atu ‘a e fakamo‘uí, he ‘ikai teitei mole atu ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea he ‘ikai teitei tuku ta‘e fakahoko ‘a e kikité.¹⁴

Na‘e fakatatali kitautolu ‘i he maama fakalaumālié ke tau langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga fakakosipelí ni.

Na‘e fakatatali kitautolu ‘i he maama fakalaumālié ‘i ha ta‘u ‘e lauiafe, ke tau toki tu‘u ‘i he kakanó he ngaahi ‘aho faka‘osí, pea to‘o ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo langa hake ia. ‘I he mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘á ni, ko e hā leva kitautolu, ‘i he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘i he‘etau fakakaukau ki aí? ‘Oku ‘i ai ha tau ma‘ongo‘onga ke tau fakahoko. ‘Oku fāitaha ‘a Lusefā, ‘a e foha ‘o e pongipongí, mo ‘ene kau tau toko lahí, ke fakafepaki‘i kitautolu. ‘Oku tau toko si‘i, ‘i hono fakahoa atu ki he kakai ‘o māmaní. ‘Oku toko si‘i pē ha kau tangata mo ha kau fefine ‘i ha kuonga ‘i māmani kuo tau‘atāina fe‘unga ke fakastua‘i ‘a e koví pea tauhi ki he ‘Eikí. Ka kuo lau ‘oku tau fe‘unga ke lau ko Hono kakai. Ko ia, kuo taimi ke tau tu‘u, ke tau ‘ā hake, pea ‘i hono fakakofu‘i ‘aki kitautolu ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá mo e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘oku totonu ke tau ngāue ‘aki totonu ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ni mo ma‘u hono ngaahi tāpuakí.¹⁵

Kuo te‘eki ai ha kakai peheni. Kuo te‘eki ai ha ngāue peheni talu mei hono fakatupu ‘e he ‘Otuá ‘a e māmaní. Ko e mo‘oni pē ne ‘i ai ha kau tangata ne nau malanga‘i ‘a e ongoongoleleí; ka ‘i he kakato ‘o e ngaahi kuongá, kuo mafao mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ke fokotu‘u Hono pule‘angá. Ko e kuonga fakakosipeli faka‘osí ‘eni. Kuó Ne fokotu‘u ha kau tangata mo ha kau fefine ke nau fakahoko ‘a ‘Ene ngāué, pea hangē ko ia ‘oku ou fa‘a toutou lea ‘akí, ko hatau toko lahi na‘e fakatatali ‘i he maama fakalaumālié talu mei hono fokotu‘u ‘o e māmaní, kae ‘oua kuo hokosia ‘a e to‘u tangata ‘oku tau mo‘ui aí.¹⁶

Kuo fakahoko e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ‘Oku tau fakahoko kinautolu. Pea ‘i he lolotonga ‘o ‘etau kei ‘i hení, ‘ai mu‘a ke tau faitotonu ki he ‘Otuá, ko e ‘Elohimi Ma‘ongo‘ongá, ko e ‘Otua ‘o e kakai Siú pea mo e kau Senitailé foki. ‘Okú Ne falala mai kiate kitautolu kae ‘ikai ki ha toe taha kehe. ‘Okú Ne falala ki he Kāingalotu ‘o e Siasí. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha taha kuó ne ma‘u ‘a e kakato ‘o e Ongoongolelei ta‘engatá; ‘oku ‘ikai ha toe taha kuó ne langa hake ‘a e pule‘angá ni. Ko ‘eku tui mo e ongo ‘oku ou ma‘u ki he me‘á ni, na‘e ui kitautolu ‘i he te‘eki ai ke ‘i ai ‘a e māmaní, ‘o tatau tofu pē mo e kau ‘aposetolo ‘o e kuonga mu‘á, ke tau omi ‘i he kakanó ‘o langa ‘a e Pule‘angá ni, pea ‘oku ‘atautolu ia ke fakahoko pe ko ha‘atau mala‘ia ai. Ko hotau tu‘unga ia he ‘aho ní. ‘Oku vakai mai ‘a e kau tau ‘o e langí kiate kitautolu; ‘oku ‘afio tonu mai ‘a e fofonga ‘o e ‘Otuá mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí pea pehē kotoa ki he kau ‘aposetolo mo e kau palōfita kuo fakama‘u ‘enau ngaahi fakamo‘oní ‘aki honau totó, ‘oku nau siofi ‘a e kakaí ni. ‘Oku nau ‘a‘ahi atu, ‘oku nau siofi ho‘o ngāué, he ‘oku nau ‘ilo‘i lelei ko ho kaha‘ú ke langa hake ‘a e Pule‘angá ni, ke langa hake ‘a Saione, ke fakamā‘oni‘oni‘i ia, ke fakamā‘oni‘oni‘i ‘a māmani mo teuteu ‘a e māmaní ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá.¹⁷

‘I he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘oku ‘i ai ha ngāue ma‘ongo‘onga ke tau fakahoko.

Na‘e ha‘u ‘a Siosefa Sāmita … ‘i hono fakahoko ‘o e kikité, ‘o fakahoko ‘a e ngaahi me‘a na‘e fie ma‘u ke ne fakahokó, fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e ngāué, ma‘u ‘a e ngaahi k ‘o e lakanga fakataula‘eikí mo e tu‘unga fakae‘aposetoló, pea mo e ngaahi me‘afoaki mo e ‘alo‘ofa kotoa pē ‘i he fa‘unga ‘o e siasí ‘oku fie ma‘u ke fakahoko ai iá. ‘Oku ui kitautolu ke tau langa ‘i he fakava‘e na‘á ne fakatoká.¹⁸

Kapau te tau lava ‘o fakaava ‘a e vīsone ‘o hotau ‘atamaí pea tuku ke a‘u atu ki he kaha‘ú ke tau mamata ki he pule‘angá ni mo e me‘a ‘oku ‘amanaki ke ne fakahokó, mo ia te tau faí, ‘a e feinga tau kuo pau ke tau fouá, kuo pau ke tau mamata, ta ‘oku ‘i ai ha ngāue ma‘ongo‘onga ke tau fai.¹⁹

Ko hotau uiui‘i mahu‘ingá ke langa hake ‘a Saione, mo teuteu ‘a e kakaí ke nau tu‘u ‘i he ngaahi potu mā‘oni‘oní lolotonga hono lilingi mai ‘o e fakamaau ‘a e ‘Eikí ki he kau angahalá.²⁰

Ko e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá, ke mahino kānokato ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku nau ‘i he lotolotonga ‘o e kuonga fakakosipeli ma‘ongo‘onga mo faka‘osi ‘o e ‘Otuá kuo tuku ki he tangatá; pea ‘oku totonu ke mahino kānokato foki ‘a e ngaahi fatongia kuo tuku kiate kinautolu, ko e kau ngāue aí. Pea ‘oku totonu ke ‘oua na‘a teitei ngalo ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ko e ngaahi mālohi kotoa ‘o e fakapo‘ulí kuo fakatahataha‘í, he ‘ikai ke nau teitei fakamovetevete ‘i ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, fekau‘aki mo e ngāue kuo mafao mai Hono to‘ukupú ke fai ‘i he kuonga mo e to‘u tangata ko ia ‘oku tau mo‘ui aí. ‘Oku totonu ke mo‘ui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘i ha founga ke mahino ai ‘a e tu‘unga ‘oku nau ‘i aí, mo e ngaahi fatongia ‘oku fie ma‘u mei hotau nimá; he ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ha ngaahi me‘a pau meiate kitautolu ‘i hotau kuongá mo hotau to‘u tangatá, ‘o hangē ko ia kuó Ne fie ma‘u mei Hono kakaí ‘i he kuonga kotoa peé, ‘i he taimi kuó Ne foaki ai kiate kinautolu ‘a e kakato ‘o e Ongoongolelei ta‘e ngatá, pea mo e mālohi mo e mafai ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní. …

Ko e finangalo foki ‘o e ‘Otuá ke tau totongi ‘etau vahehongofulú mo ‘etau ngaahi foakí; ko Hono finangaló ke tau talangofua ki he Lea ‘o e Potó; ko Hono finangaló ke tau tauhi ‘a e ngaahi fekaú, pea tau ako‘i kinautolu ki he kakai kehé. Kuo pau ke ‘ekea meiate kitautolu ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku ‘ikai ke tau fai, ka ‘oku totonu ke tau fakahokó, fakataha mo ia ‘oku tau fakahokó. ‘Oku totonu ke tau loto taha mo fakakaukau taha, pea ‘oua na‘a tau tuku ha fa‘ahinga me‘a ‘oku natula fakatu‘asino pe fakalaumālie, ke ne fakamavahe‘i kitautolu mei he ‘ofa ‘a e ‘Otuá mo e tangatá.

… ‘Oku totonu ke tau uouangataha pea ‘oku totonu ke tau ngāue ki he lelei ‘a e taha kotoa. ‘Oku totonu ke tau ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongolelei ‘o Kalaisí ki hotau ngaahi fohá mo hotau ngaahi ‘ofefiné, pea pehē ki māmani, pea teuteu‘i kitautolu ki he ngaahi me‘a ‘e hoko maí, ‘a ia ne lea ki ai ‘i he ngaahi fakahā kuo foaki ‘e he ‘Eikí kiate kitautolú. Kuó Ne ‘osi kamata ‘Ene ngāué, ‘a ‘Ene ngāue lahi mo fakaofo ‘i he lotolotonga ‘o e kakai ‘o māmaní, ‘a ē ne lea ki ai ‘a ‘Īsaiá [vakai, ‘Īsaia 29:14]. he ‘ikai ke Ne teitei to‘o atu Hono to‘ukupú kae ‘oua kuo fakahoko ‘Ene ngaahi taumu‘á.²¹

‘Oku ‘i hotau ‘aó ha ngāue ma‘ongo‘onga, pea te Ne fie ma‘u ‘a e kotoa hotau iví mo hotau ngaahi talēnití mo e mālohí ke tau lava ke fakahoko iá. Kuo pau ke tau fekumi ki he Laumālie ‘o e ‘Otuá ke tokoni mai; he ka ‘ikai ‘a e Laumālie ko ‘ení, he ‘ikai ke tau lava ‘o fakahoko ia ka ko ha kihi‘i me‘a si‘isi‘i pē.²²

Te u tala atu ko e taimi te ke vakavakai takai ai ‘o fakatokanga‘i ‘a e tu‘unga ‘o e māmaní ‘i he tafa‘aki ‘e tahá mo e me‘a ke tau faí ‘i he tafa‘aki ‘e tahá, pea mo e me‘a kuo pau ke a‘usia ‘e he pule‘anga ‘o e ‘Otuá kae lava ke fakahoko hono taumu‘á pea mo e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, ‘oku totonu ke hoko ko ‘etau tefito‘i taumu‘á ke langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá pea mo ‘ai ia ke fakalakalaka ki mu‘a. …

… ‘Oku totonu ke tau taumu‘a ngāue ‘aki hono langa hake ‘a e pule‘angá, pea ‘ikai ngata pē ‘i hono ma‘u ma‘atautolu ‘o e ngaahi tāpuakí, ka ke tau feinga foki ke hoko ko ha kau faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné, mo feinga ke fai ‘a e lelei kotoa pē te tau lavá, ‘o ngāue ke tu‘uaki ‘a e ngāue mo e taumu‘a mahu‘inga ‘o Saioné, ‘i he tafa‘aki kotoa pē ‘oku ui ke tau ngāue aí.

Ka tau ka tulifua ki he taumu‘á ni, te tau tu‘umālie mo ma‘u ma‘u pē ha nonga ‘i he‘etau fakakaukaú pea hangē ko e folofola ‘a e ‘Eikí, he ‘ikai ha me‘a ‘e ta‘ofi mei ha tangata ‘oku fekumi ki he mā‘oni‘oní mo e ngaahi tāpuaki ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. …

… ‘Oku lahi fau ha ngaahi me‘a ‘oku ‘amanaki ke hoko, ha ngaahi liliu lahi fau ke hoko ‘i māmani, pea ‘oku tupulekina ‘a e pule‘angá; pea ‘oku ou fie na‘ina‘i ai heni ki he Kāingalotu kotoa ‘o e Siasí ‘oku fanongo mai kiate au ‘i he ‘aho ní, ke mou siofi lelei ‘a e tu‘unga ‘oku mou ‘i aí, pea vakavakai‘i homou lotó ‘o vaka‘i pe ‘oku hōifua mai kiate koe ‘a e ‘Eiki ko hotau ‘Otuá, pea ‘ai ke tau fakatupulaki ma‘u ai pē ‘i he tuí, ‘i he ‘amanaki leleí, ‘i he mā‘oni‘oní, pea ‘i he tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘o e mo‘ui ma‘á, ‘a ia ‘oku fie ma‘u ke ne poupou‘i kitautolu ‘i he faingata‘a kotoa pē ‘e ui ke tau fouá, kae fakamo‘oni‘i ai kitautolu ko e ngaahi kaume‘a ‘o e ‘Otuá, pe te tau nofo ma‘u ‘i he fuakavá pe ‘ikai; he kuo pau ke sivi‘i kitautolu mei he taimi ki he taimi kae ‘oua kuo hā‘ele mai ‘a e Mīsaiá, pe lolotonga ko ia ‘etau mo‘ui ‘i māmaní.²³

‘Oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha manavasi‘i kapau ‘e faitotonu ma‘u pē ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ki he ngaahi fuakava na‘a nau fai mo e ‘Otuá pea mo nau fakahoko totonu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kuó Ne ‘osi folofola kuo pau ke pule‘i ‘aki kitautolu ‘i hono langa hake ‘o Hono Saioné.

Neongo ia, kapau te tau fakangaloki ‘etau ngaahi fuakavá, pea mavahe mo ta‘e tokanga ki he ngaahi akonaki kuó Ne ‘omi kiate kitautolú, pea tā ‘oku tonu ke ‘ilo‘i pau ‘e kimoutolu Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku tu‘unuku mai ha ngaahi faingata‘a lahi kiate kitautolu. He ‘ikai ke ta‘ofi e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá; ka ‘e fakamamahi ‘i kitautolu, pea ko kinautolu ‘oku vilitaki ‘i he hala ko ‘ení, ‘e si‘aki kinautolu mo ta‘ofi mei ha‘anau ma‘u ‘inasi ‘i he ngaahi tāpuaki ‘o Saione kuo tala‘ofá.²⁴

‘Oku kau fakataha ‘a e ‘Eikí mo e kakaí ni, ka ‘i he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘oku ‘ikai ke u tui ‘oku tau fakamahu‘inga‘i ma‘u pē hotau ngaahi faingamālié. ‘Oku ui kitautolu ke tau fakahoko ha ngāue; kuo tuku ‘e he ‘Eikí ‘a e ngāué ni ki hotau nimá, pea ‘oku tau ha‘isia ai ‘i he ‘ao ‘o e langí mo māmani ke faka‘aonga‘i hotau ngaahi talēnití—‘a e maama mo e mo‘oni, kuo foaki ki hotau nimá.²⁵

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ka fie ma‘u ha tokoni makehe, vakai ki he peesi v–ix.

Toe vakai ki he peesi 27–29. ‘Oku fakahoko fēfē ‘a e kikite ne fai ‘e Siosefa Sāmitá? Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he vīsone ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafí?
Ko e hā ne nofo ‘amanaki mai ai ‘a e kau palōfitá ki he kuonga ko ‘ení? Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke mahino kiate kitautolu “ ‘oku tau mo‘ui ‘i he lotolotonga ‘o e kuonga fakakosipeli faka‘osí? (Vakai, peesi 29–30.)
Oku ‘uhinga ki he hā ‘etau fakamo‘oni ko ia ‘o pehē ‘oku tau kau ki he “siasi mo‘oni pē taha ‘i he funga ‘o māmaní kotoá?” (peesi 30; vakai foki, T&F 1:30). Ko e hā ha founga te tau lava ke vahevahe ai mo e ni‘ihi kehé ‘a e mo‘oni ko ‘ení ‘i he loto fakatōkilalo?
Ko e hā ne ke mahu‘inga‘ia ai ‘i ho‘o ako ko ia ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e taumu‘a ‘o e Siasí? (Vakai, peesi 30–32.)
Vakai‘i faka‘āuliliki ‘a e peesi 30–32, ‘o kumi ‘a e ngaahi me‘a ‘e ‘auhá pea mo e ngaahi me‘a ‘e tolonga ‘o ta‘e ngatá. Ko e hā ha ngaahi faikehekehe ‘i he ngaahi me‘a ‘e ‘auhá pea mo e ngaahi me‘a ‘e tolongá?
Lau ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí fekau‘aki mo e “fakatatali kitautolu ‘i he maama fakalaumālié” ke toki fā‘ele‘i mai ‘i he kuonga ko ‘ení (peesi 32–33). Ko e hā e ongo ‘okú ke ma‘u ‘i he taimi ‘okú ke fakakaukau loto ai ki he ngaahi kupu‘i lea ko ‘ení?
Vakai ki he ngaahi tā ‘i he peesi 35. Ko e hā hano fekau‘aki ‘o e tā ko ‘ení mo hono langa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá? Fakatatau mo e lea ‘a Palesiteni Utalafí, ko e hā ha ni‘ihi ‘o hotau ngaahi fatongiá ‘i he taimi ‘oku tau tokoni ai ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá? (Vakai, peesi 33–36.)
Lau e palakalafi faka‘osi he peesi 36. Ko e hā ha ngaahi faingamālie ‘oku tau ma‘u ‘i he kuonga ko ‘ení? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ke “fakamahu‘inga‘i hotau ngaahi faingamālié?”

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: T&F 6:32–34; 64:33–34; 121:26–32; 138:53–56