2012
Ko e Faaitaha ʻi he Ngāue ʻa Kalaisí
ʻAokosi 2012


Ko e Faaitaha ʻi he Ngāue ʻa Kalaisí

Ko e fakamatala ko ʻení naʻe toʻo mei ha lea naʻe fai ʻi Sōleiki Siti ʻi he ʻaho 10 ʻo Māʻasi 2011, ki ha kulupu ʻo e kau takimuʻa faka-Kalisitiane fakafonuá.

ʻĪmisi
ʻEletā Jeffrey R. Holland

Ko e moʻoni ʻoku ʻi ai ha founga ʻe lava ke tuʻu fakataha ai e kakai loto-lelei ʻoku nau ʻofa ʻi he ʻOtuá pea kuo nau toʻo kiate kinautolu ʻa e huafa ʻo Kalaisí ʻo tuʻu fakataha tuʻunga ʻia Kalaisi pea fakafepakiʻi e ngaahi mālohi ʻo e angahalá.

Ngaahi kaungāmeʻa, ʻoku mou ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku ou ʻiloʻí—ʻoku fuʻu lahi ʻa e faiangahalá mo e hōloa ʻa e tuʻunga fakaeangamaʻa ʻi he māmani ʻo onopōní pea ʻokú ne uesia e tokotaha kotoa pē, kae tautautefito ki he toʻu tupú, ʻoku hangē ʻoku ʻalu pē ʻa e ʻahó mo ʻene toe kovi angé. ʻOku lahi e ngaahi meʻa ʻoku tau hohaʻa ki ai ʻo fekauʻaki mo e mafola ʻo e ponokalafí mo e masivá, ngaohikoviá mo e fakatōtamá, ngaahi maumaufono fakasekisuale taʻefakalaó (tatau pē ʻi he vahaʻa ʻo e tangata mo e fefine pe ko e tangata mo e tangata, pe fefine mo e fefine), fetāʻakí, lea taʻefeʻungá, fakamamahí, mo e ngaahi ʻahiʻahí, he ʻoku hangē ʻoku nau ofi mai pē ʻo tatau mo e telefoni toʻotoʻo ho ʻofefiné pe ko e iPad ho fohá.

Ko e moʻoni ʻoku ʻi ai ha founga ʻe lava ke tuʻu fakataha ai e kakai loto-lelei ʻoku nau ʻofa ʻi he ʻOtuá pea kuo nau toʻo kiate kinautolu ʻa e huafa ʻo Kalaisí ʻo tuʻu fakataha tuʻunga ʻia Kalaisi pea fakafepakiʻi e ngaahi mālohi ʻo e angahalá. ʻOku ʻi ai ʻetau totonu ʻi he meʻá ni ke tau loto-toʻa mo tui, he “kuo kau ʻa e ʻOtuá maʻatautolu, pea ko hai ʻe angatuʻu kiate kitautolu?” (Loma 8:31).

ʻOku mou tauhi mo malanga, akonaki mo ngāue ʻi he loto falala ko iá, ʻo tatau pē mo au. Pea ʻi hono fai ʻení, ʻoku ou tui te tau lava ke falala ki he veesi hono hokó, meia Loma: “Ko ia ia naʻe ʻikai te ne mamae ki hono ʻAlo ʻoʻoná, ka ne tukuange ia koeʻuhí ko kitautolu kotoa pē, pea fēfē, ʻe ʻikai te ne foaki fiemālie foki mo ia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate kitautolú?” ʻOku ou tui moʻoni kapau te tau feinga mālohi ange ʻi māmani ke ʻoua naʻa tau fakamavahevaheʻi kitautolu mei he “ʻofa ʻa Kalaisí,” te “tau ikuna pea mālohi lahi ʻiate Ia naʻe ʻofa kiate kitautolú” (Loma 8:32, 35, 37).

Fetalanoaʻaki Faka-Teolosiá

ʻOku ʻikai ke faʻa vā lelei maʻu pē ʻa e kau ʻevangelioó mo e Kāingalotu ʻo e Siasí. Talu mei hono fakahaaʻi lototoʻa ʻe he kiʻi talavou ko Siosefa Sāmitá ʻi he kamataʻanga ʻo e senituli 19 ʻa e maʻu fakahā fakaofo naʻá ne maʻu ʻi heʻene kei tupu haké, mo e ʻikai ke toe fuʻu māfana ʻa e feohí.

Ka ʻi he taimi tatau, ʻoku ngali kehe—ka ʻoku ou tui ko e konga ʻeni ʻo ha fokotuʻutuʻu fakalangi ʻo ha ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he ngaahi taimi faingataʻá ni—kuo fakatahataha mai ai ha kau mataotao ʻi he akó mei he Siasi LDS, kau ʻevangelioó mo e kau taki faka-siasí talu mei he konga ki mui ʻo e 1990 ʻa ia ʻoku ou pehē ʻoku hoko ia ko ha fepōtalanoaʻaki fakalotu ʻoku fakatupu fakakaukau mo ʻaonga foki. Ko ha feinga moʻoni ke maʻu ʻa e mahinó mo toʻo atu ʻa e ngaahi talatupuʻá mo e ngaahi maʻu halá ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi, ko ha ngāue ʻo e ʻofa ʻoku ongoʻi mo ueʻi e niʻihi ʻoku kau ki aí ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha mālohi ʻoku ʻikai lava ke mamata ki ai ʻoku loloto mo lahi ange ia ʻi he feohi fakalotu angamahení.

Naʻe fuofua fakahoko ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻa e ngaahi fepōtalanoaʻaki ko ʻení ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 2000. ʻI he kamata ko ia ʻa e fetalanoaʻakí, naʻe mahino pē ʻa e fekumi ʻa e niʻihi naʻe kau ki he fakatahá ni ki ha faʻahinga fakatātā, pe sīpinga, ʻo ha meʻa ke fai ki ai ʻa e fakamaʻungá. ʻE hoko nai e ngaahi meʻá ni ke fai ai ha fehangahangai, fakakikihi, pe tipeití? Te nau fakatupu nai ha tokotaha ʻoku mālohi pe ha tokotaha ʻoku foʻi? Ko e hā nai e tuʻunga ʻo e moʻoní mo e fakamātoató ʻoku ʻamanaki atu ke nau fakahokó? Naʻe fakakaukau ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí: ʻOku pehē nai ʻe he “kau tama” ko ʻeé ko e ngaahi fepōtalanoaʻaki ko ʻení ko “ʻahiʻahi” ia ke maʻu ha tuʻunga ʻi he timi lotu faka-Kalisitiané? Ko ha feinga lahi nai ʻeni ke “fakaleleiʻi” ʻa e tui faka-Māmongá, ke ngaohi ia ke hangē ko e kau Kalisitiane anga mahení, mo ala tali ange ʻe he kakai taʻetuí?

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ne fifili e niʻihi ʻo e kau ʻevangelioó ʻo pehē: ʻOku moʻoni nai e “kau tama ko ʻeé,” pe ko ha konga pē ia ʻe taha ʻo ʻenau ngāue fakafaifekaú? ʻE lava nai ha taha ʻo hoko ko ha Kalisitiane ʻo e Fuakava Foʻoú kae ʻikai ke ne tali ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni fakalotu kimuí ni maí ʻa ē ne ohi mai ʻe he tokolahi ʻo e Kalisitiane tukufakaholó? Ne ʻi ai ha fehuʻi naʻe toutou ʻohake ʻe he ongo tafaʻakí fakatouʻosi pe ko e hā e lahi ʻo e “teolosia hala” ʻe lava ʻe he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ʻo totongi huhuʻí? Naʻe ʻikai fuoloa mei aí, kuo hoko e ngaahi meʻá ni ko e konga ia ʻo e fepōtalanoaʻakí, pea kamata leva ke molia atu e fefusiakí.

Kuo mole ʻa e fuofua ongo ʻo e anga fefakafaingataʻaʻiaʻakí (formal) kae hoko mai ha ongoʻi fakakaumeʻa ʻoku fakafaingofua angé, ko ha ongoʻi fakatokoua moʻoni, ʻo angaʻofa neongo ʻa e loto kehekehé, fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻikai ke nau faitatau aí, ko ha ongoʻi ʻo e fatongia ke feinga ke maʻu moʻoni e mahinó (neongo e ʻikai ke loto tatau mo) kinautolu ʻo e ngaahi tui fakalotu kehé—ko ha fatongia ke fakafofongaʻi totonu ʻa e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi founga ngāué pea maʻu ha mahino ki he ngaahi tokāteline ʻa e niʻihi kehé ʻi he founga tatau. Ne iku pē ʻo “fefakaʻapaʻapaʻaki” ʻenau ngaahi fepōtalanoaʻakí.1

ʻI hono ʻiloʻi ko ia ʻoku kehe ʻaupito ʻa e fakatuʻutuʻunga mo e fokotuʻutuʻu ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí mei he ngaahi lotu fakaʻevangeliō ʻo e māmaní, ʻoku teʻeki ke kau ha fakafofonga fakaʻofisiale ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fepōtalanoaʻakí ni, pea kuo teʻeki ha fakamatala fakasiasi ki ai. Hangē pē ko kimoutolú, ʻoku ʻikai ke mau loto ke fakangaloku (compromise) ʻetau tokāteline makehé pe tukuange ʻa ʻetau ngaahi tuí ʻokú ne fakamahinoʻi ko hai kitautolú. Neongo ia, ʻoku tau vēkeveke ke ʻoua naʻa fai ha maʻu hala, pe tukuakiʻi ki ha ngaahi tui ʻoku ʻikai ke tau maʻu, pea ke ʻoua ʻe lau ko ha meʻa noa ʻa ʻetau tukupā kia Kalaisí mo ʻEne ongoongoleleí pea ʻoku ʻikai ke fai ha lau ia ki hono fakangalikoviʻi ʻo e Siasí ʻi he foungá ni.

Ko e tahá, ʻoku mau fekumi maʻu pē ki ha ngaahi meʻa ʻoku mau faitatau ai mo ha ngaahi hoa ngāue faitatau ʻi hono “fakahoko” ʻo e ngāue fakafaifekaú. Te mau vēkeveke ke fetakinima mo homau kaungāmeʻa fakaʻevangelioó ʻi ha feinga faka-Kalisitiane fakataha ke fakamālohia e ngaahi familí mo e nofo malí, ke teke e mītiá ke angamaʻa ange, ke fai ha feinga tokoni ʻofa fakaetangata ʻi he ngaahi taimi ʻo e ngaahi fakatāmaki fakaenatulá, ke fakahoko ha ngāue ki he ngaahi faingataʻaʻia ʻa e masivá, pea ke fakapapauʻi ʻa e tauʻatāina ke lotú ke fakangofua ai kitautolu kotoa ke tau lava ʻo lea ki he ngaahi meʻa ʻoku kau ki he fakakaukau faka-Kalisitiane fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga fakasōsiale ʻo hotau kuongá. ʻI he ʻuhinga fakamuimui ko ʻení kuo pau ke ʻoua naʻa ʻi ai ha ʻaho kuo tapui ai koe pe ko au pe ko ha faifekau fakapotopoto ʻi he fonuá ni ke malanga ʻaki mei he tuʻunga malangá ʻa e tokāteline ʻoku tau pehē ʻoku moʻoní. ʻE lava pē ke hoko ʻa e ʻaho ko iá ʻi he hoko e ngaahi meʻa fakapolitikalé mo e ngaahi fakafeʻatungia fakalao ʻoku lolotonga hokó, tautautefito ki he toputapu ko ia ʻo e nofomalí, ʻe lava pē ke hoko mai ʻa e ʻaho ko iá tuku kehe kapau te tau fakahoko ha ngāue pau ke taʻofi ʻaki ia.2

Ko e lahi mo fāitaha ange ʻa e kau Kalisitiané, ko e toe malava ange ia ke tau ikuna ʻi he ngaahi meʻá ni. ʻOku totonu ke tau manatuʻi ʻa e fakatokanga mai ʻa e Fakamoʻuí ʻi he meʻa ko ʻení fekauʻaki mo “[ha] fale ʻoku feʻiteʻitani” —ko ha fale ʻokú ne ʻiloʻi he ʻikai lava ke ne matuʻuaki ha fili ʻoku fāitaha ange ʻene fekumi ki ha meʻa ʻoku faʻa taʻemāʻoniʻoní (vakai, Luke 11:17).

Ko e Kalaisi ʻoku Tau ʻApasia ki Aí

ʻOku ou fakaʻamu ʻi heʻeku fakamatala ki he niʻihi ʻo e hisitōlia ko ʻení ke ʻoua naʻa tau taʻefelotoi ʻi he meʻa ʻoku ʻikai fie maʻu ke tau taʻefelotoi aí, ʻoku ou fie fakamoʻoni kiate kimoutolu ko homau ngaahi kaungāmeʻa, ʻo kau ki he Kalaisi ʻoku mau ʻapasia mo fakaʻapaʻapaʻi ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku mau tui ki he Sīsū ʻoku hā ʻi he hisitōliá ʻa ia naʻá Ne ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala efua ʻo e Fonua Tapú mo fakahā ko Ia ʻa e ʻOtua fakalangi ko e Sihova ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻOku mau fakahā ʻokú Ne fakatou hoko ko e ʻOtua ʻi Hono tuʻunga fakalangí pea ko ha tangata ʻi he ngaahi meʻa naʻá Ne aʻusia ʻi he matelié, ko e ʻAlo naʻe hoko ko ha ʻOtua mo e ʻOtua naʻe hoko ko ha ʻAlo; pea ʻokú Ne hoko ʻo hangē ko e fakalea ʻi he Tohi ʻa Molomoná, “ko e ʻOtua Taʻengatá [Ia]” (peesi talamuʻaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná).

ʻOku mau fakamoʻoni ʻOkú Ne taha mo e Tamaí pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní, ko e Toko Tolú ni ʻoku nau Taha: taha ʻi he laumālie, taha ʻi he mālohi, taha ʻi he taumuʻa, taha ʻi he leʻo, taha ʻi he nāunau, taha ʻi he finangalo, taha ʻi he lelei, pea mo taha ʻi he ʻaloʻofa—taha ʻi he meʻa kotoa pē pea uouangataha ʻi he meʻa kotoa pē tukukehe ʻa e mavahevahe Honau sinó (vakai, 3 Nīfai 11:36). ʻOku mau fakamoʻoni naʻe ʻaloʻi ʻa Kalaisi ki Heʻene Tamai fakalangí mo ha faʻē tāupoʻoú, pea mei hono taʻu 12 ʻo fai atu, naʻá Ne feʻaluʻaki ʻo fai e ngāue ʻa ʻEne Tamai moʻoní, ʻi Heʻene fai iá, naʻá Ne moʻui haohaoa, ʻikai ha angahala pea ʻomai ai ha sīpinga kiate kitautolu kotoa ʻoku haʻu kiate Ia ke fakamoʻuí.

ʻOku mau fakamoʻoni ki he malanga kotoa pē kuó Ne faí, lotu kotoa pē kuó Ne folofola ʻakí, mana kotoa pē kuó Ne ui hifo mei he langí, mo e ngāue huhuʻi kotoa pē kuó Ne fakahokó. ʻI he meʻa fakamuimui ko ʻení oku mau fakamoʻoni ko hono fakahoko e palani fakalangi ʻo hotau fakamoʻuí, naʻá Ne fua ʻa e ngaahi angahala, mamahi, mo e mahamahaki kotoa pē ʻo e māmaní, ʻo tautaʻa toto ʻi he ava kotoa ʻo Hono kilí ʻi he mamahi fau ʻa e meʻa ko iá, ʻo kamata ʻi Ketisemani pea toki pekia he funga kolosi ʻo Kalevalé ʻa ia ko ha feilaulau fakafofonga ʻo e ʻofa maʻá e ngaahi angahala mo e faiangahalá, ʻo kau ai ʻa kitautolu kotoa.

ʻI he kamataʻanga ʻo e Tohi ʻa Molomoná naʻe ʻi ai ha palōfita Nīfai naʻá ne “mamata ʻoku hiki hake [ʻa Sīsū] ki he kolosí ʻo tāmateʻi koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa māmani” (1 Nīfai 11:33). Naʻe toki fakapapauʻi mai ʻe he ʻEiki pē ko iá ʻo pehē: “Vakai kuó u ʻoatu kiate kimoutolu ʻa ʻeku ongoongoleleí, pea ko e ongoongolelei ʻeni ʻa ia kuó u ʻoatu kiate kimoutolú—kuó u haʻu ki he māmaní ke fai ʻa e finangalo ʻo ʻeku Tamaí, koeʻuhí naʻe fekauʻi au ʻe heʻeku Tamaí. Pea naʻe fekauʻi au ʻe heʻeku Tamaí koeʻuhi ke hiki hake au ki he kolosí” (3 Nīfai 27:13–14; vakai foki, T&F 76:40–42). Ko e moʻoni, ko ha meʻafoaki ʻo e Laumālié “ke nau ʻiloʻi ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá, pea naʻe kalusefai ia koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa e māmaní” (T&F 46:13).

ʻOku mau fakahā naʻe hili e ʻaho ʻe tolu mei hono Kalusefaí, naʻá Ne toe tuʻu mei he fonua lotó ʻi he nāunauʻia taʻe-faʻa-maté, ko e ʻuluaki fua ʻo e Toetuʻú, ʻo vete ange ʻa e ngaahi haʻi fakamatelie ʻo e maté mo e ngaahi haʻi fakalaumālie ʻo helí, ʻo ʻomai ha kahaʻu taʻe-faʻa-mate maʻá e sinó mo e laumālié fakatouʻosi, ko ha kahaʻu ʻe lava ke ʻiloʻi ʻi hono nāunauʻia kakató mo e lahí ʻi hono tali Iá mo Hono huafá ko e “hingoa [pē ia] ki he kakai ʻi lalo langí, ke [nau] moʻui ai.” Pea ʻoku ʻikai, pea ʻe ʻikai, “ha fakamoʻui ʻi ha taha kehe” (Ngāue 4:12).

ʻOku mau fakahā te Ne toe hāʻele mai ki māmani ʻi he mālohi, lāngilangi, mo e nāunauʻia, ke pule ko e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻi mo e ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEiki. Ko e Kalaisí ʻeni, ʻa ia ʻoku mau fakalangilangiʻí, pea ʻoku ʻi Heʻena ʻaloʻofá ʻemau falalá kotoa, pea ko ia “[ʻa e] Tauhi mo e Leʻohi ʻo [hotau] laumālié” (1 Pita 2:25).

Naʻe fai ange ha fehuʻi kia Siosefa Sāmita, “Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo hoʻomou tui fakalotú?” Naʻá ne tali ʻo pehē, “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo [ʻemau] tui fakalotú ko e fakamoʻoni ko ia ʻa e kau ʻAposetoló mo e kau Palōfitá ʻo fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí, naʻá Ne pekia, pea telio, pea toe tuʻu ʻi he ʻaho hono tolú, ʻo hāʻele hake ki he langí; pea ko hono toenga ʻo e ngaahi meʻa kehe kotoa pē fekauʻaki mo [ʻemau] tui fakalotú ko ha ngaahi tānaki atu pē ki ai.”3

ʻOku ʻiloa e Kāingalotu ʻo e Siasí ko ha kakai faʻa ngāue, ko ha kakai ʻoku maheni mo e ngāué. Kiate kitautolú, ko e ngaahi ngāue ʻo e angatonú, ʻa ia te tau lava ʻo pehē ko e “ngāue faka-ākonga ʻoku fakatapuí,” ko ha fua totonu ia ʻo hono moʻoni ʻo ʻetau tuí. ʻOku tau tui mo Sēmisi, ko e tokoua ʻo Sīsuú, ʻoku fakahā maʻu pē ʻa e tui moʻoní ʻi he tui faivelengá (vakai, Sēmisi 2). ʻOku tau akoʻi naʻe ofi ange ki he moʻoní ʻa e kau Lotu Haohaoá (Puritans) ʻi he meʻa naʻa nau ʻiloʻí ʻi he taimi naʻa nau ʻamanaki atu ai ke “ʻaʻeva … ʻi he anga faka-ʻOtua” (T&F 20:69) ʻa kinautolu kuo fakafuakavaʻí.

ʻOku taʻetotongi pē fakamoʻuí mo e moʻui taʻengatá (vakai, 2 Nīfai 2:4); ko e moʻoni ko e maʻongoʻonga taha kinaua ʻi he ngaahi meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá (vakai, T&F 6:13; 14:7). Kae kehe, ʻoku tau akoʻi kuo pau ke te mateuteu ke tali e ngaahi meʻaʻofa ko iá ʻaki hono fakahā mo fakahoko e “tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:4)—ʻo falala mo fakafalala ki he “ngaahi ngāue māʻoniʻoni, mo e ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní” (2 Nīfai 2:8; vakai foki 2 Nīfai 31:19; Molonai 6:4). Kiate kitautolú, ko e ngaahi fua ʻo e tui ko iá ʻoku kau ai ʻa e fakatomalá, tali ʻo e ngaahi fuakava mo e ouau ʻo e ongoongoleleí (ʻo kau ai ʻa e papitaisó), pea mo ha loto houngaʻia ʻokú ne fakaʻaiʻai kitautolu ke tau fakafisi mei he anga taʻe faka-ʻOtua kotoa pē, ke “toʻo hake [ʻetau] ʻakau mafasiá ʻi he ʻaho kotoa pē” (Luke 9:23), peá ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú—ʻa e—kotoa ʻo ʻEne ngaahi fekaú (vakai, Sione 14:15). ʻOku tau fiefia fakataha mo e ʻAposetolo ko Paulá: “Kae fakafetaʻi ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻokú Ne foaki ke tau malohi ʻi hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (1 Kolinitō 15:57). ʻI he laumālie ko iá, ʻo hangē ko ia ne tohi ʻe ha palōfita ʻe taha ʻi he Tohi ʻa Molomoná, “ʻOku mau lea ʻia Kalaisi, ʻoku mau fiefia ʻia Kalaisi, ʻoku mau malanga ʻaki ʻa Kalaisi, ʻoku mau kikite ʻia Kalaisi … ke ʻilo ʻe heʻemau fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá … [pea] te nau lava ʻo ʻamanaki ki he moʻui ko ia ʻoku ʻia Kalaisí” (2 Nīfai 25:26, 27).

ʻOku ou fakaʻamu ʻe tokoni ʻa e fakamoʻoni ko ʻeni ʻoku ou faí ke mahino kiate kimoutolu pea ki he māmaní ʻa e ʻofa ʻoku mau ongoʻi ki he Fakamoʻui ʻo e māmaní, ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

Ko ha Ui ke Moʻui ʻAki e Loto Faka-Kalisitiané

ʻI heʻetau kaungā mateakiʻi ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻi hotau sosaietí, ko e moʻoni te tau lava ʻo ʻiloʻi ha founga ke tau fāitaha fakafonua ai—pe fakavahaʻapuleʻanga—ʻo kole ke moʻui ʻaki e loto faka-Kalisitiané. Naʻe tohi ʻa Timi LaHeia ʻi he ngaahi taʻu kimuʻa atú ʻo pehē:

“Kapau ʻe ngāue fakataha ʻa e kau ʻAmelika ʻoku tui fakalotú ki he ngaahi meʻa fakamōlale ʻoku tau hohaʻa ki aí, mahalo pē te tau lava ʻo toe fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui fakamōlale naʻe fakakaukau ʻetau ngaahi kuí naʻe fakapapauʻi mai ʻe he Konisitūtone [ʻo e ʻIunaiteti Siteití]. …

“… ʻOku fie maʻu ke fakatupulaki ʻe he tangataʻi fonua kotoa pē ʻoku tui fakalotu ʻi hotau puleʻangá ha fakaʻapaʻapa ki he kakai ʻo e tui fakalotu kehé mo ʻenau ngaahi tuí. ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau tali ʻenau ngaahi tuí, ka ʻe lava ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kakaí mo ʻiloʻi ʻoku lahi ange e meʻa ʻoku tau faitatau ai mo kinautolú ʻi he niʻihi ʻoku ʻikai tui fakalotu ʻi hotau fonuá ni. Kuo taimi ki he kau tangataʻi fonua kotoa pē kuo fakatukupaaʻi ʻenau moʻuí ki he tui fakalotú ke fāitaha ʻi heʻetau fehangahangai mo hotau filí.”4

Kuo pau ke ʻi ai ha faingataʻa ʻi hono ako ha meʻa foʻou ʻo kau ki ha taha kehe. ʻOku hanga maʻu pē ʻe he ngaahi fakakaukau foʻoú ʻo uesia ʻa e ngaahi fakakaukau motuʻá, pea ko ia ai kuo pau ke fai hano toe fakakaukauʻi, fokotuʻutuʻu, mo toe langalanga hake ʻetau mahino ki māmaní. ʻE hoko ha meʻa lelei mo ʻaonga kiate kitautolu ʻi he taimi te tau vakai atu ai ʻo fakalaka ʻi he lanu e kakaí, kulupu fakamatakalí, siakale fakasōsialé, siasí, fale lotú, fale lotu lahí, tuʻutuʻuní fakalotú, mo e fakamatala ʻo e tuí, pea fai hotau lelei tahá ke vakai totonu pe ko hai kinautolu —ko e fānau ʻo e ʻOtua tatau—ʻoku hoko ha meʻa lahi mo ʻaonga ʻi loto ʻiate kitautolu pea te tau toe vāofi ange ai mo e ʻOtua ko ia ʻoku hoko ko e Tamai kiate kitautolu kotoá.

ʻOku siʻisiʻi ke ʻi ai ha meʻa ʻe fie maʻu ʻi he māmani faingataʻa mo puputuʻu ko ʻení ka ko e tui faka-Kalisitiané, manavaʻofa faka-Kalisitiané, pea mo e mahino faka-Kalisitiané. Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita ʻi he 1843, ʻi ha taʻu nai ʻe taha kimuʻa peá ne pekiá: “Kapau te u pehē ʻoku fehalaaki e faʻahinga e tangatá, te u tuku hifo nai kinautolú? ʻIkai. Te u hiki hake kinautolu, ʻi he founga pē ʻanautolú, ʻo kapau ʻe ʻikai te u lava ke fakalotoʻi kinautolu ʻoku lelei ange ʻeku foungá; pea ʻe ʻikai te u fakamālohiʻi ha tangata ke tui ʻo hangē ko aú, kae tuʻunga pē he fakaʻuhingá, he ʻe kumi pē ʻe he moʻoní hono halá. ʻOkú ke tui kia Sīsū Kalaisi pea mo e Ongoongolelei ʻo e fakamoʻui naʻá Ne fakahaá? ʻOku pehē pē mo au. ʻOku totonu ke taʻofi ʻe he Kalisitiané ʻa e fefusiakí mo e fefakakikihiʻakí, pea fakatupulaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fāitahá mo e femaheniʻaki ʻi honau lotolotongá; pea te nau fai ia kimuʻa ʻi he nofo tuʻí pea maʻu ai ʻe Kalaisi Hono puleʻangá.”5

ʻOku ou fakaʻosi ʻaki ʻa e ʻofa kiate kimoutolu naʻe fakahā ʻe ha ongo tuʻukimuʻa ʻi heʻetau folofolá. Ko e ʻuluakí mei he tokotaha faʻu tohi ʻo e Kakai Hepeluú ʻi he Fuakava Foʻoú:

“[Fakatauange] ko e ʻOtua ʻo e monūʻiá, naʻá Ne toe omi mei he pekia ʻa hotau ʻEiki ko Sīsuú, ko e Tauhi Lahi ʻo e fanga sipí ʻi he taʻataʻa ʻo e fuakava taʻengatá,

“ʻOfa ke Ne ngaohi ʻa kimoutolu ke mou haohaoa ʻi he ngāue lelei kotoa pē, ke fai Hono finangaló, ʻo Ne fai ʻiate kimoutolu ʻa ia ʻoku leleí ʻi Hono ʻaó, ʻia Sīsū Kalaisi; ke ʻiate Ia ʻa e [langilangí] ʻo taʻengata pea taʻengata. ʻĒmeni” (Hepelū 13:20–21).

Pea ko e toʻo ʻeni mei he Tohi ʻa Molomoná, ko ha tohi ʻa ha tamai ki hano foha:

“Tui faivelenga kia Kalaisi … [pea] ʻofa [ke Ne] hiki hake koe, … [pea ke ʻi homou ʻatamaí] ʻa ʻene ngaahi mamahí mo e pekiá … mo ʻene ʻaloʻofá mo e kātaki fuoloá, pea mo e ʻamanaki lelei ki hono nāunaú mo e moʻui taʻengatá.

“Pea ʻofa ke ʻiate koe ʻa e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtua ko e Tamaí, ʻa ia ʻoku māʻolunga ʻa hono ʻafioʻangá ʻi he ngaahi langí, pea mo hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku ʻafio ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo hono māfimafí, kae ʻoua ke moʻulaloa kiate ia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, pea nofo ʻiate koe ʻo taʻengata. ʻĒmeni” (Molonai 9:25–26).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ko ha foʻi lea naʻe fakafeʻiloaki mai ʻi he Richard J. Mouw, Uncommon Decency: Christian Civility in an Uncivil World (1992).

  2. Vakai, Dallin H. Oaks, “Preserving Religious Freedom” (speech, Chapman University School of Law, February 4, 2011), newsroom.lds.org/article/elder-oaks-religious-freedom-Chapman-University.

  3. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 57.

  4. Tim LaHaye, The Race for the 21st Century (1986), 109.

  5. Joseph Smith, ʻi he History of the Church, 5:499.

Ko e ʻĪmisi ʻo Kalaisí, tā ʻe Heinrich Hofmann, ʻi he angalelei ʻa e C. Harrison Conroy Co.

Faitā e ngaahi fakatātā ʻe Howard Collett © IRI mo Ruth Sipus © IRI

Ko e Tutukí fai ʻe Harry Anderson © IRI; Kuó Ne Toe Tuʻu fai ʻe Del Parson