2008
Mūsika Taau, Ngaahi Fakakaukau Taau
‘Epeleli 2008


Mūsika Taau, Ngaahi Fakakaukau Taau

Naʻe toʻo mei ha lea ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa ʻo e 1973.

ʻĪmisi
President Boyd K. Packer

ʻI heʻeku kei siʻí, naʻa mau nofo ʻi ha ʻapi naʻe takatakaiʻi ʻe ha ngoue ʻakau fua. Ne hangē naʻe ʻikai ha taimi ia ʻe feʻunga ai e vaí maʻá e ʻuluʻakaú. Naʻe huo foʻou maʻu pē ʻa e ngaahi luó ʻi he faʻahitaʻu failaú, ka naʻe taimi siʻi pē kuo vaoa ia. ʻI he ʻaho ʻe taha, ʻi he taimi ke mau fakaʻaongaʻi ai e fakatafé, naʻe tuku mai kiate au ke u tokangaʻi, pea naʻá ku fetaulaki ai mo ha kiʻi palopalema. ʻI he tafe hifo ʻa e vaí ʻi he ngaahi ʻotú kuo mapunipuni he vaó, naʻe tafe noaʻia pē ia ki ha feituʻu kehekehe. Ne u ngāue he pelepelá hono feingaʻi ke tanu hake e tafaʻakí. Ko ʻene malu pē e tafaʻaki ʻe tahá kuo ava hake ʻa e tafaʻaki kehe ia ʻe taha ʻo tafe ai e vaí. Naʻe fou mai hamau kaungāʻapi he ngoue ʻakaú. Naʻá ne sio taimi siʻi pē peá ne keli takai holo ʻaki e sāvoló ʻo ne fakaʻataʻatā ʻa e luó kae tafe ʻa e vaí ʻi he halanga vai kuó ne kelí. Naʻá ne pehē mai, “Kapau ʻokú ke fie maʻu ke nofo maʻu pē ʻa e vaí he feituʻu ʻoku totonu ke tafe aí, ʻoku fie maʻu leva ke ke ʻai ha feituʻu ke tafe ai.”

Ne u ʻiloʻi māmālie ai ʻoku tatau pē ʻa e ngaahi fakakaukaú mo e vaí, ʻo nofo maʻu pē he halanga totonú ʻo kapau te tau fakaʻataʻatā ha feituʻu ke ʻalu ki ai. Ka ʻikai, ʻe muimui ʻetau ngaahi fakakaukaú ʻi he hala ʻe siʻisiʻi taha ai ʻa hono fakafepakiʻí, ʻo ne kumi maʻu pē ʻa e ngaahi feituʻu ʻoku māʻulalo angé. Mahalo ko e tukupā lahi taha mo e meʻa faingataʻa taha te ke fehangahangai mo ia ʻi he moʻui matelié ko hoʻo ako ko ia ke ke mapuleʻi hoʻo ngaahi fakakaukaú. ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú,” ko e mahalo ʻi hono lotó [ʻo e tangatá] ko ia ai pē ia” (Lea Fakatātā 23:7). Ko kinautolu ʻoku nau lava ʻo mapuleʻi ʻenau ngaahi fakakaukaú kuo nau ʻikunaʻi ʻa kinautolu pē.

ʻOku Hangē ʻa e ʻAtamaí ko ha Funga Siteisí

ʻI hoʻo feinga ke mapuleʻi hoʻo ngaahi fakakaukaú, te ke lava leva ke ikunaʻi ha ngaahi ʻulungāanga, ʻa e ngaahi ʻulungāanga māʻulalo fakafoʻituituí. Te ke lava ʻo maʻu ha loto-toʻa, lavaʻi ʻa e ilifiá, pea maʻu mo ha moʻui fiefia. ʻI heʻeku tupu haké, kuo tuʻo lahi ʻaupito hono talamai kuo pau pē ke mapuleʻi e ngaahi fakakaukaú, ka naʻe teʻeki ai talamai ʻe ha taha ʻa hono foungá. Kuó u fakakaukau ki ai ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí peá u pehē leva ʻoku hangē ʻa e ʻatamaí ko ha funga siteisí. ʻOku ngāue hotau ʻatamaí ʻi he momeniti kotoa pē ʻokú tau ʻā aí. ʻOku ʻi ai maʻu pē ha meʻa pe foʻi faiva ʻoku fai ʻi he funga siteisi ko iá. Mahalo pē ko ha foʻi faiva fakakata, fakamamahi, mālie pe taʻeoli, lelei pe kovi; ka ʻe ʻi ai maʻu pē ha faʻahinga meʻa ʻoku hoko ʻi he funga siteisi ʻo ho ʻatamaí.

Kuó ke fakatokangaʻi nai ʻe ala totolo mai mei he tafaʻakí ha fanga kiʻi fakakaukau taʻefeʻunga ʻo ne maʻu hoʻo tokangá lolotonga e meimei meʻa kotoa pē ʻokú ke fakakaukau ki aí, ka naʻe ʻikai te ke fakataumuʻa ke hoko? ʻE feinga e fanga kiʻi fakakaukau kovi ko ʻení ke toʻo hoʻo tokangá mei he ngaahi fakakaukau kehé. Kapau te ke fakangofua ʻeni ke hokohoko atu, ʻe mavahe leva mei ho ʻatamaí ʻa e ngaahi fakakaukau kotoa pē ʻoku leleí. ʻE maʻu leva koe ʻe he ngaahi fakakaukau ʻoku taʻemāʻoniʻoní he naʻá ke fakangofua ʻeni ke hoko. Kapau te ke fakavaivai ki he ngaahi fakakaukau ko ʻení, te nau fakahoko ʻi he funga siteisi ʻo ho ʻatamaí ha faʻahinga meʻa pē ʻe ʻikai te ke ala makātakiʻi. ʻE lava ke nau fakahoko ʻa e ngaahi meʻa te ne fakatupu ʻa e lotomamahí, fuaʻa, pe tāufehiʻá. Ko ha ngaahi meʻa ʻoku fakalielia, angaʻuli, pea aʻu pē ki heʻene fakatupu ʻauha. Ko ʻenau maʻu pē ho ʻatamaí, te nau faʻufaʻu ʻa e ngaahi founga olopoto tahá ke puke hoʻo tokangá, ʻo kapau te ke fakangofua ʻeni ke hoko. Te nau ʻai ke ke mālieʻia ai, aʻu pē ki haʻanau fakalotoʻi koe ke ke pehē pē ʻoku ʻikai hano kovi he ko e ngaahi fakakaukau pē kinautolu. Ko e hā e meʻa te ke fai ʻi ha taimi peheni, ʻi ha taimi kuo puleʻi ai ʻa e funga siteisi ʻo ho ʻatamaí ʻe he ngaahi fakakaukau ʻulí, pe ko ha ngaahi fakakaukau ʻoku hā ʻo meimei hangē pē ʻoku maʻá pe ko e ngaahi fakakaukau ʻuli ko ia ʻoku ʻikai pē ha fakaveiveiua ia ki aí? Kapau ʻe lava ke ke fakafonu ho ʻatamaí ʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku maʻa mo ʻaongá, he ʻikai leva ha feituʻu ia ai maʻá e fanga kiʻi fakakaukau ʻuli ko ʻení, pea te nau mavahe leva.

ʻOkú Ke Mapuleʻi Fēfē Hoʻo Fakakaukaú?

ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku faʻa faingataʻa ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní ke fakafonuʻaki ho ʻatamaí ha ngaahi fakakaukau ʻoku tāú. Kuo pau ke mapuleʻi fakalelei ʻeni. Neongo ia, ʻe lava pē ke fai ʻeni ʻi he taimi te ke faʻufaʻu ai ha feituʻu malu ke ʻalu ki ai hoʻo fakakaukaú. Kuó u ʻiloʻi ha founga ke faʻuʻaki ha feituʻu peheni, pea ʻoku ou loto ke vahevahe ia mo kimoutolu. ʻOku fekauʻaki ʻeni mo e mūsiká—ʻa e mūsika ʻoku tāú. Naʻe pehē ʻe ha tangata poto ʻe taha, “Ko e mūsiká ko e taha ia e ngaahi meʻa ngāue mālohi taha ke puleʻi ʻaki ʻa e ʻatamaí.” Pe ʻokú ne puleʻi ia ʻi ha founga lelei pe kovi, ʻoku fakafalala ia ki he meʻaʻ okú ne ʻomi ki he funga siteisi ʻo ho ʻatamaí. Kapau te ke lava ʻo talamai ʻoku fakalaumālie ha foʻi hiva pe ʻokú ne ueʻi ke ke vakai hifo kiate koe pē ʻi ha ʻilo ʻoku fakaʻeiʻeiki ange, ta ʻoku taau ʻa e mūsika ko iá. Kapau ʻokú ne fakafiefiaʻi pe langaki ho laumālié, ta ʻoku ʻi ai foki mo ha feituʻu ʻaonga maʻana. Ka ʻo kapau te ne ngaohi koe ke ke maʻu ia ʻi ha founga fakakakano pe ke ke maʻu ai ha ngaahi holi taʻemāʻoniʻoni, ta ʻoku totonu ke ke fakaʻehiʻehi mei he mūsika ko iá. ʻOku ʻikai taau ia.

ʻOku ʻi ai maʻu pē ha niʻihi ʻoku nau toʻo mai e ngaahi meʻa ʻoku fakaʻofoʻofá ʻo ʻai ia ke ʻuli. Kuo hoko ia ki natula; kuo hiki ia ki he ngaahi tohí, tulamá, ʻātí; pea kuo hoko foki ia ki he mūsiká. Kuo lau senituli lahi ʻene mahino mai hono fakaleaʻaki e ngaahi lea halá ʻa e ngaahi fasi ʻoku mālié, ko ha ʻū hiva te ne lava ke ne fakaheeʻi e tangatá. Pea ʻe lava ʻe he ngaahi fasí ʻataʻata pē, ʻi he founga ʻoku tā ʻakí, ʻi he vave ʻo e taimi ʻoku ngāueʻakí, ʻe he mālohi ʻo hono ongó, ʻo tāmateʻi ʻa e ongo ʻoku fakalaumālié.

ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku hoko ai ha liliu ki he anga ʻo e nofó ʻa ia ʻoku ʻikai ke loko ʻilonga ka ʻoku fuʻu mālohi ʻaupito. ʻOku fakaʻau pē ke lahi ange ʻa e ngaahi founga fakafiefia ʻokú ne talí. Ko e meʻa leva ʻoku hoko aí, kuo hangē ʻeni ia ʻoku lahi ange ʻa e fakataumuʻa ʻo e ngaahi fasi ʻoku fai ʻe he kau hiva manakoá ke ʻomi ha faʻahinga ongo hohaʻa kae ʻikai ko ha ongoʻi nongá. ʻOku hangē ʻoku ʻikai toe fakapulipuli ʻa hono fakaʻaiʻai ʻe ha kau hiva ia ʻe niʻihi ʻa e ngaahi fakakaukau mo e tōʻonga taʻemāʻoniʻoní.

Kau talavou, ʻoua naʻa mou fakafonuʻaki homou ʻatamaí ʻa e ngaahi fasi taʻefeʻunga ʻo hotau kuongá ni. ʻOku fakatuʻutāmaki ʻeni. ʻE lava ke ne ʻomi ki he funga siteisi ʻo hoʻo fakakaukaú ha ngaahi fakakaukau taʻefeʻunga ke ke muimui mo fai ki ai. ʻOkú ke tuku hifo pē koe ki lalo ʻi he taimi ʻokú ke fai ai ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku faʻa ō fakataha mo e ngaahi fasi ʻoku fuʻu tō atú—ʻa e teungá mo e fōtunga taʻemāú, ʻa e taʻeʻapasiá, ʻa e anga taʻemaʻá, mo e maʻunimā ʻe he ngaahi tōʻonga taʻefeʻungá. ʻOku ʻikai taau e faʻahinga fasi peheé ia mo koe.

Filifili ʻa e ngaahi fasi ʻokú ke fanongo ki ai mo faʻú. ʻE hoko pē ia ko hao konga. ʻOkú ne puleʻi ʻe ia ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú mo takiekina foki e moʻui ʻa e niʻihi kehé. ʻOku ou fokotuʻu atu ke ke sio ki he ngaahi fasi ʻokú ke maʻú pea siʻaki ʻa e ngaahi fasi ko ia ʻoku nau fakatupu ʻa e ngaahi fakakaukau koví. ʻOku ʻikai totonu ke maʻu ʻe he kau talavou ʻoku nau tokanga ki honau tupulaki fakalaumālié, ha ngaahi fasi pehē.

ʻOku ʻikai ke u ʻuhinga heni ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi fasi kotoa pē ʻo e kuonga ní ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku taʻefeʻungá. ʻOku ʻi ai ha ngaahi fasi he ʻahó ni ʻoku nau fakatupulaki ʻa e mahino ʻa e kakaí; ngaahi fasi ʻoku nau fakatupu ʻa e loto-lahí; ngaahi fasi ʻoku nau fakatupu ha ngaahi ongo ʻoku fakalaumālie, ʻo e ʻapasiá, fiefiá mo ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fakaʻofoʻofá.

Fili e Ngaahi Fasi ʻOku Fakatupulakí

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “He ʻoku fiefia ʻa hoku laumālié ʻi he hiva ʻo e lotó; ʻio ko e hiva ʻa e kau māʻoniʻoní ko e lotu ia kiate au, pea ʻe tali ia ʻaki ʻa e tāpuaki ki honau ʻulú” (T&F 25:12). Naʻe lea ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluaki ʻo e Siasí ʻo kau ki he mālohi ʻo e mūsiká ʻi heʻetau moʻuí, ʻo pehē: “ʻI he mūsiká, ʻoku malava ai ʻe he tangatá ke fakahā ʻa ʻene ngaahi ongó ʻo mahulu atu ia ʻi he mālohi ʻo e ngaahi fakangatangata ʻo e ngaahi lea ʻoku tau fakaʻaongaʻí. ʻE lava pē ke ngāueʻaki ʻa e mūsiká ke hakeakiʻi mo ueʻi fakalaumālie ha taha pe ke ʻomai ha ngaahi pōpoaki te ne ʻohifo kitautolu ki ha tuʻunga ʻoku māʻulalo pe fakatupu ʻauhá. Ko ia ʻoku mahuʻinga ai ke tau moʻuiʻaki maʻu pē ʻe kitautolu Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea fekumi ki he fakahinohino ʻa e Laumālié ʻi heʻetau filifili ko ia ʻa e ngaahi fasi ke tau fanongo ki aí.”1

Tuku ke u lea atu kiate kimoutolu kau taki kei talavoú, mātuʻaki tokanga ki he ngaahi fasi ʻoku mou palani ki hoʻomou ngaahi ʻekitivitií. Feongoongoi mo hoʻomou kau ʻetivaisá ʻi hono fili ʻo e ngaahi fasí. ʻOku mou fie maʻu ʻa e lelei ʻo e anga fakapotopoto ʻoku nau maʻú, he ʻoku vāmamaʻo ange ʻa e Siasí mo māmani ʻi hotau kuongá ni ʻi ha toe toʻu tangata ʻi he kuo hilí, ʻi he tafaʻaki ʻo e mūsiká.

Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí (1871–1961), ko e taha ʻo hotau kau taki tuʻukimuʻá, ʻo peheni: “ʻI hotau fatongiá, he ʻikai ke tau fakahoko pe fakangofua ha faʻahinga fakafiefia taʻetaau ʻaki haʻatau pehē kapau he ʻikai ke tau fakahoko ia ʻe ʻalu ʻa e toʻu tupú ia ki ha feituʻu kehe ke maʻu ai. He ʻikai ke tau fokotuʻu ʻi he falevaʻinga ʻo e Siasí ha tēpile pele paʻanga ke faiʻanga pele paʻanga ʻi haʻatau kumi ʻuhinga ʻo pehē kapau he ʻikai ke tau ʻomi ia ke vaʻinga ai hotau toʻu tupú, te nau ō kinautolu ki he fale faiʻanga pele paʻangá ʻo pele paʻanga ai. He ʻikai teitei lava ke tau pukepuke ʻa hotau toʻu tupú ʻi he founga ko iá.”

ʻOku ʻikai foki ko ha meʻa ʻoku totonu ke ʻomai ʻa e faʻahinga fasi mo e ʻātakai ko ia te ne tohoakiʻi ʻa e toʻu tupú ʻi māmaní. Kuo pau ke ke tuʻu ke maʻu pea ʻoua naʻa fetongiʻaki ha meʻa ʻa e meʻa ko ia ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku totonu mo leleí; kuo pau ke ke loto-toʻa ke fakaulo lahi hake ʻa e māmá pea tukutuku hifo ʻa e fasí ʻi he taimi ʻoku ʻikai te na tokoni ai ke fakatupu ha faʻahinga ʻātakai ʻokú ne ʻomi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku tāú; pea kuo pau ke ke fakapapauʻi ʻoku taau ʻa e teunga mo e tōʻonga ʻanautolu ko ia ʻoku nau fakahoko e fakafiefiá mo kinautolu foki ʻoku kau mai ki aí.

ʻOku ou faleʻi kimoutolu ke fakatupulaki homou ngaahi talēnití, pea kapau ʻokú ke talēniti mūsika, fakakaukau ki he meʻá ni: ʻOku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi fasi ke faʻú, lahi mo e ngaahi fasi ke tā mo hivaʻí. ʻE lava ke taau mo fakatupulaki hoʻo ngaahi fasí, ʻo ne fakamafola ʻa e ongoongoleleí, ongo ki he lotó, fakanonga mo ʻoange ha ivi ki he ʻatamai ʻoku taʻefiemālié.

ʻOku lahi ha ngaahi sīpinga ʻoku fakamoʻoni ki he ivi takiekina ʻo e ngaahi fasi ʻo e māʻoniʻoní, ʻo tatau pē ʻi he kuonga muʻá mo e kuongá ni. Naʻe mole atu ʻa e loto-foʻí pea fakafonuʻaki e ʻatamaí ʻa e nongá ʻi hono fakalotolahiʻi e kau paioniá ʻe he ngaahi lea ʻo e “Haʻu Kāinga ʻOua Manavaheé” ke nau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá. Kuo ueʻi foki ʻe he foʻi hiva tatau pē ʻa e loto ʻo ha tokolahi ʻi he ngaahi taʻu hokohoko ki mui ní. Ne u talanoa he taimi ʻe taha mo ha tangata pailate ne toki foki mai mei haʻane puna fakatuʻutāmaki moʻoni. Naʻá ma talanoa kau ki he loto-toʻá mo e ilifiá, peá u ʻeke ange pe naʻe anga fēfē ʻene kei malava ke nonga mo mapuleʻi ʻene ilifiá ʻi he meʻa naʻá ne fetaulaki mo iá. Naʻá ne talamai, “ʻOku ʻi ai ʻa e himi ʻoku ou manako ai, pea ʻi he taimi ko ē naʻe ʻikai mahino ai e meʻa ʻe hokó, ʻo siʻi ha ʻamanaki te mau toe lava ʻo foki maí, naʻá ku fakakaukau pē ki ai, pea naʻe hangē naʻe hivehivaʻi mai ia ʻe he mīsini ʻo e vakapuná kiate aú.”

Haʻu Kāinga,

ʻOua manavahē;

Ke tau fiefia.

Neongo e faingataʻa e fonongá,

Te tau maʻu ʻa e palé.2

Mei he himi ko ʻení, naʻá ne pikitai ai ki he tuí, ʻa e meʻa ko ia ʻe taha naʻe fie maʻu ke toʻa ai ʻa e lotó.

Naʻe mateuteu moʻoni mo e ʻEikí ki Hono ʻahiʻahiʻi taupotu tahá ʻo fakafou ʻi he ivi ʻo e hivá, he ʻoku pehē ʻi he folofolá, “Pea kuo hili ʻenau fasi hivá, naʻa nau ʻalu atu ki he moʻunga ʻo e ʻŌlivé” (Maʻake 14:26).

Fili ha Himi ʻOkú ke Manako Aí

ʻA e toʻu tupu, manatu, ʻoku ou loto ke mou takitaha manatuʻi ko homou Siasí ʻeni, pea ko homou ʻEiki mo e Fakamoʻuí ʻokú Ne tataki iá. ʻE lava ke mou maʻu maʻu pē ʻa ʻEne fakahinohinó mo ʻEne ueʻí ʻi he taimi te mou fakafonu ai ke fonu mahuohua ʻa homou ʻatamaí ʻi he ngaahi meʻa ʻoku lelei, fakaʻofoʻofa, mo fakalaumālié. Pea ko ha founga ʻeni ʻe taha ke faiʻaki ia. Fili ha himi pe foʻi hiva ʻokú ke manako ai, hangē ko ia ne fai ʻe hoku kaumeʻa ko e pailaté, ʻa ē ʻoku fakatupulaki ʻa hono ngaahi leá pea ongo ʻapasia ʻa hono fasí, ha himi pe hiva te ne ʻoatu ha ongo tatau mo hano ueʻi fakalaumālie koé. ʻOku lahi e ngaahi hiva fakaʻofoʻofa ke ke fili mei aí. Fekumi ki he fakahinohino ʻa e Laumālié ʻi hono fili ʻa e ngaahi hivá. Fakakaukau fakalelei ki he foʻi hivá. Ako maʻuloto ia. Neongo naʻe ʻikai te ke ako mūsika, ka te ke lava pē ʻo fakakaukau ki ha foʻi hiva faingofua. Fakaʻaongaʻi ia ko ha meʻa ke ʻalu ki ai hoʻo fakakaukaú. Fakaʻaongaʻi ia ko ha meʻa ke ke fakakaukau ki ai ʻi he taimi ʻo e fakatuʻutāmaki fakalaumālié.

Ko e taimi pē te ke ʻilo ai ʻoku tolotolo mai ha ngaahi meʻa ʻuli mei he tafaʻakí ki he funga siteisi ʻo ho ʻatamaí, fakakaukau ki he foʻi hiva fakalaumālie ko ia ne ke ako maʻulotó. Te ne fetongi kotoa e faʻahinga ongo te ke maʻú.

Tupu mei he fakatupulaki mo e maʻa ʻa e foʻi fasí, ʻe mole māmālie atu ʻa e ngaahi fakakaukau koví. Koeʻuhí ʻe ʻikai ō fakataha ʻa e ʻulungāanga maʻá mo e meʻa ʻoku ʻulí, he ʻikai faʻa nofo ʻa e koví ʻi he lotolotonga ʻo māmá. Pea te ke fakatokangaʻi leva ʻokú ke ngūngū loto ʻaki pē ʻa e foʻi hivá ke ne tuli ki tuʻa ʻa e ngaahi fakakaukau taʻefeʻungá. ʻI hoʻomou kau atu ko ia ki he ngaahi meʻa ʻoku māʻoniʻoni mo tāú, ʻe kau talavou, fakafonuʻaki homou ʻatamaí ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku tāú, he ko e ngaahi mahalo ʻo e loto ʻo ha tangata, ko ia ai pē ia, pea te mou lava ke fakakakato ʻa e ngaahi meʻa ko ia te ne ʻomi ʻa e fiemālié ki hoʻomou moʻuí.

Ko ha foha pe ʻofefine koe ʻo e ʻOtua Māfimafí. ʻOku ou fakamoʻoni ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamaí, ko ʻEne fānau kitautolu, ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu pea kuó Ne foaki mai ha ngaahi meʻa māʻongoʻonga mo nāunauʻia ʻi he moʻuí ni. ʻOku ou ʻilo ʻeni, pea ʻoku ou fakafetaʻi kiate Ia koeʻuhí ko e ivi tākiekina ʻo e ngaahi fasi leleí ke tau tupulaki ai, ʻa ia kuó ne tākiekina ʻeku ngaahi fakakaukaú ki he leleí mo fakatupulaki ʻa hoku laumālié.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Priesthood Bulletin, Aug. 1973, 3.

  2. Ngaahi Himí, fika 18.