Konifelenisi Lahi
Kuo Toetuʻu ʻa Kalaisi; ʻE Hiki e Ngaahi Moʻungá ʻi he Tui Kiate Iá
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2021


Kuo Toetuʻu ʻa Kalaisi; ʻE Hiki e Ngaahi Moʻungá ʻi he Tui Kiate Iá

Ko e tui kia Sīsū Kalaisí ʻa e mālohi maʻongoʻonga taha ʻoku malava ke tau maʻu ʻi he moʻui ní. ʻOku malava ʻa e meʻa kotoa pē kia kinautolu ʻoku tuí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku ou houngaʻia ʻi he faingamālie ke lea kiate kimoutolu ʻi he Sāpate Toetuʻú ni.1 ʻOku liliu taʻengata ʻe he feilaulau fakalelei mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ʻetau moʻuí fakataautaha. ʻOku tau ʻofeina Ia mo moihū ʻi he fakafetaʻi kiate Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní.

Ne tau fefaʻuhi ʻi he māhina ʻe ono kuohilí mo ha mahaki fakaʻauha fakaemāmani lahi. ʻOku ou ofo ʻi hoʻomou toʻá mo e mālohi fakalaumālie ke fehangahangai mo e puké, mole ha tahá, mo e māvahevahé. ʻOku ou lotua maʻu pē, ke mou ongoʻi mei he ngaahi meʻa kotoa ko ʻení ʻa e ʻofa taʻetūkua ʻa e ʻEikí kiate kimoutolú. Kapau naʻa mou tali ʻaki e ngaahi faingataʻá ha tuʻunga fakaākonga ʻoku mālohi angé, pea tā naʻe ʻikai ke taʻeʻaonga hoʻomou feinga ʻi he taʻu ko ʻeni kuo ʻosí.

Kuo tau fanongo ʻi he pongipongí ni mei he kau taki ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku nau nofo he konitinēniti nofoʻi kotoa pē ʻi he māmaní. ʻIo, naʻe fakataumuʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí ki he faʻahinga, lea, mo e kakai kotoa pē . Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ko ha siasi fakaemāmani lahi ia. Ko hotau takí ʻa Sīsū Kalaisi.

ʻOku tau fakamālō naʻe ʻikai ke hanga ʻe he mahaki fakaʻauha fakaemāmani lahí ʻo fakatuaiʻi e hokohoko atu e laka ki muʻa ʻa ʻEne moʻoní. ʻOku fie maʻu moʻoni ʻe he māmani puputuʻu, fetāufehiʻaʻaki, mo ongosia ko ʻení ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻi ai e totonu e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ke nau maʻu e faingamālie ke fanongo mo tali e pōpoaki faifakamoʻui mo huhuʻi ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai ha toe pōpoaki ʻe mahuʻinga ange ki heʻetau fiefiá—ʻi he taimí ni mo e taʻengatá.2 ʻOku ʻikai ha toe pōpoaki ʻe mahu ange ʻi he ʻamanaki leleí. ʻOku ʻikai ha toe pōpoaki te ne lava ʻo toʻo atu e fakakikihí mei hotau sosaietí.

Ko e tui kia Sīsū Kalaisí ʻa e fakavaʻe ki he tui kotoa pē mo hono maʻu ʻo e mālohi fakalangí. Naʻe pehē ʻe he ʻAposetolo ko Paulá, “Ka ʻi he taʻe maʻu ʻa e tuí ʻoku ʻikai mafai hono fakafiemālieʻi [e ʻOtuá]; he ko ia ʻoku haʻu ki he ʻOtuá, ʻoku totonu ke ne tui ʻoku ai ia, pea ʻokú ne totongi kiate kinautolu ʻoku kumi lahi kiate iá.”3

Ko e meʻa lelei kotoa pē ʻi he moʻuí—ʻa e tāpuaki kotoa pē ʻoku mahuʻinga taʻengatá—ʻoku kamata ʻaki e tuí. Ko hono fakaʻatā e ʻOtuá ke langilangiʻia ʻi heʻetau moʻuí ʻoku kamata ʻaki e tui ʻokú Ne finangalo ke tataki kitautolu. Ko e fakatomala moʻoní ʻoku kamata ʻaki e tui ʻoku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi e mālohi ke fakamaʻa, fakamoʻui, mo fakamālohia kitautolu.4

Naʻe pehē ʻe he palōfita ko Molonaí, “ʻOua naʻa mou fakaʻikaiʻi ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá, he ʻokú ne ngāue ʻi he mālohi, ʻo fakatatau ki he tui ʻa e fānau ʻa e tangatá.”5 ʻOku fakaava heʻetau tuí ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí.

Pea ʻe kei lava ke ngali fuʻu lahi hono ngāue ʻaki e tuí. ʻOku ʻi ai e taimi te tau fifili ai pe ʻoku tau malava ke maʻu ha tui feʻunga ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki ʻoku tau fuʻu fie maʻu moʻoní. Neongo ia, ka ʻoku hanga ʻe he ʻEikí ʻo tekeʻi atu e ngaahi tailiili ko iá ʻaki e ngaahi lea ʻa e palōfita ko ʻAlamaá mei he Tohi ʻa Molomoná.

ʻĪmisi
Tengaʻimūsita

ʻOku kole mai ʻe ʻAlamā kiate kitautolu ke ʻahiʻahiʻi e leá pea “ngāue ʻaki ha kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí, ʻio, kapau foki ʻoku ʻikai ke [tau] lava ʻo fai ha meʻa lahi ange ʻi he holi pē ke tuí.”6 ʻOku fakamanatu mai kiate au ʻe he kupuʻi lea ko e “kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí” ʻa e talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻi he tohi tapú ke “ʻai hoʻomou tuí ke hangē ko e foʻi tengaʻi mūsitá,” te tau lava ke “pehē ki he moʻungá ni, Hiki ʻi heni ki he potú na; pea ʻe hiki ia: pea ʻe ʻikai ha meʻa ʻe taha ʻe taʻe faʻa fai ʻe [kitautolu].”7

ʻĪmisi
Manupuna ʻi he tengaʻimūsitá

ʻOku mahino ki he ʻEikí hotau vaivai fakamatelié. ʻOku tau tō kotoa ʻi ha ngaahi taimi. Ka ʻokú Ne toe ʻafioʻi foki mo hotau ivi malava ke fai ha meʻa ʻoku maʻongoʻongá. ʻOku kamata siʻisiʻi e tupu ʻa e tengaʻimūsitá ka ʻoku tupu ia ʻo hoko ko ha fuʻu ʻakau lahi ke pununga e fanga manupuná ʻi hono ngaahi vaʻá. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he tengaʻimūsitá ha tui siʻisiʻi ʻoku tupu ʻo lahi.8

ʻOku ʻikai ke fie maʻu ʻe he ʻEikí ha tui haohaoa meiate kitautolu kae toki lava ke maʻu Hono mālohi haohaoá . Ka ʻokú Ne kole mai pē ke tau tui.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku ou kole kiate kimoutolu ʻi he pongipongi Toetuʻu ko ʻení ke mou kamata he ʻahó ni ke fakatupulaki hoʻomou tuí. ʻE fakatupulaki ʻe Sīsū Kalaisi hoʻo malava ke ikunaʻi e ngaahi faingataʻa ʻi hoʻo moʻuí makatuʻunga ʻi hoʻo tuí,9 neongo ʻe ngali fuʻu lahi hoʻo ngaahi faingataʻa fakatāutahá ʻo hangē ko e Moʻunga ko ʻEvalesí.

Mahalo ko ho ngaahi faingataʻá ko e ongoʻi liʻekiná, veiveiuá, mahamahakí, pe ko ha ngaahi palopalema fakataautaha kehe. ʻE kehekehe pē hoʻo ngaahi palopalemá, ka ko e tali ki hoʻo ngaahi faingataʻaʻia takitaha ko hono fakatupulaki pē hoʻo tuí. ʻOku fie maʻu ki ai ha ngāue. ʻE faingataʻa maʻu pē ki he kau ako fakapikopikó mo e kau ākonga fakamuʻomuʻanimá ke maʻu ha kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí.

ʻOku fie maʻu e ngāué ki hono fakahoko ha meʻa ʻoku leleí. ʻOku ʻikai ha toe fakatonuhia ʻi he hoko ko ha ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku fie maʻu ha ngāue kae tupulaki hoʻo tui mo e falala kiate Iá. Tuku muʻa ke u ʻoatu ha ngaahi fokotuʻu ʻe nima ke tokoni ki hono fakatupulaki hoʻo tuí mo e falalá.

ʻUluakí, ako. Hoko ko ha tokotaha ako mālohi. Ako fakamātoato e folofolá ke mahino lelei ange ʻa e misiona mo e ngāue ʻa Kalaisí. ʻIlo e tokāteline ʻo Kalaisí koeʻuhi ke mahino kiate koe hono mālohí ʻi hoʻo moʻuí. Fakamahuʻingaʻi e foʻi moʻoni ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻoku ʻaonga ia kiate koe. Naʻá Ne toʻo kiate Ia ʻa hoʻo mamahí, ʻa hoʻo ngaahi fehalākí, ʻa hoʻo vaivaí, mo hoʻo ngaahi angahalá. Naʻá Ne fai e totongi huhuʻí pea ʻomi mo e mālohi ke ke ikunaʻi e faingataʻa kotoa pē te ke fehangahangai mo iá. Naʻá ke maʻu e mālohi ko iá ʻi hoʻo tuí, falalá, mo e vilitaki ke muimui kiate Iá.

Mahalo ʻe fie maʻu ha mana ki hono ikunaʻi hoʻo ngaahi faingataʻá. Ako fekauʻaki mo e ngaahi maná. ʻOku hoko e maná mei hoʻo tui ki he ʻEikí. Ko e ʻelito ʻo e tui ko iá ʻa e falala ki Hono finangaló mo ʻEne taimi-tēpilé—ʻa e founga mo e taimi te Ne tāpuekina ai koe ʻaki ʻa e mana ʻokú ke fie maʻú. Ko hoʻo taʻetuí pē te ne taʻofi e ʻOtuá mei hono tāpuekina ʻaki koe e ngaahi mana ke ikunaʻi e ngaahi faingataʻa ʻi hoʻo moʻuí.10

Ko e lahi ange hoʻo ako ʻo kau ki he Fakamoʻuí, ko e faingofua ange ia ho falala ki Heʻene ʻaloʻofá, ko ʻEne ʻofa taʻe-fakangatangatá, mo Hono mālohi fakaiviá, faifakamoʻuí, mo e mālohi ke huhuʻí. ʻOku toe ofi ange e Fakamoʻuí he taimi ʻokú ke fehangahangai ai pe feinga ke ikunaʻi ha faingataʻa ʻaki e tuí.

Uá, fili ke tui kia Sīsū Kalaisi. Kapau ʻokú ke veiveiua ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, pe ko e moʻoni Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí pe ko hono moʻoni ʻo e uiuiʻi fakalangi ʻo Siosefa Sāmita ko ha palōfitá, fili ke tui11 pea tuʻu maʻu. ʻAve hoʻo fehuʻí ki he ʻEikí mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni falalaʻanga kehé. Ako ʻaki e holi ke tuí kae ʻoua te ke fakaʻamu ke lava ʻo maʻu ha fehalaaki ʻi he moʻui ʻa e palōfitá pe ko ha tōnounou ʻi he ngaahi folofolá. ʻOua ʻe fakalahi hoʻo veiveiuá ʻaki hoʻo toutou talanoaʻi ia mo e kakai kehe ʻoku veiveiuá. Tuku ke tataki koe ʻe he ʻEikí ʻi hoʻo fononga ki he ʻilo fakalaumālié.

Tolú, ngāue ʻi he tuí. Ko e hā naʻá ke mei faí kapau naʻá ke maʻu ha tui ʻoku lahi angé ? Fakakaukau angé ki aí. Tohi fekauʻaki mo ia. Pea maʻu [leva ha tui] ʻoku lahi angé ʻi hono fai ha meʻa ʻoku fie maʻu ki ai [ha tui] ʻoku lahi angé .

Faá, fakahoko e ngaahi ouau toputapú ʻi he moʻui taau. ʻOku fakaava ʻe he ngaahi ouaú ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ki hoʻo moʻuí.12

Pea ko e nimá, kole ha tokoni ki hoʻo Tamai Hēvaní, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku fie maʻu e ngāué kae maʻu e tuí. ʻOku fie maʻu e ngāué kae maʻu ha fakahā. Ka “ko ia kotoa pē ʻoku kolé; ʻokú ne maʻu; pea ko ia ʻoku kumí, ʻokú ne ʻilo; pea ko ia ʻoku tukitukí, ʻe toʻo kiate ia.”13 ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá e meʻa ʻe tokoni ke tupulaki ai hoʻo tuí. Kole, pea toutou kole.

Mahalo ʻe pehē ʻe he tokotaha taʻetuí ko e tuí ko e meʻa ia maʻanautolu ʻoku vaivaí. Ka ʻoku hanga ʻe he fakamatala ko ʻení ʻo taʻefakatokangaʻi ʻa e mālohi ʻo e tuí. Naʻe mei hokohoko atu nai hono akoʻi ʻe he kau ʻAposetolo ʻa e Fakamoʻuí ʻa ʻEne tokāteliné ʻi he hili ʻEne pekiá, ʻo tuʻu fakatuʻutāmaki ki heʻenau moʻuí, kapau naʻa nau veiveiua kiate Ia?14 Naʻe mei mate fakamaʻata nai ʻa Siosefa mo Hailame Sāmita ke maluʻi Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongolelei ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí kapau naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻana fakamoʻoni pau ʻoku moʻoni ia? Naʻe mei mate nai ha Kāingalotu ʻe meimei toko 2,000 ʻi he hala fononga ʻo e kau paioniá15 kapau naʻe ʻikai ke nau tui kuo fakafoki mai ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí? ʻOku mahino ko e tuí ʻa e mālohi ʻokú ne malava ke ʻai e meʻa ʻoku taʻemalavá ke malavá.

ʻOua naʻá ke fakasiʻia e tui kuó ke ʻosi maʻú. ʻOku fie maʻu ʻa e tuí ke kau ki he Siasí pea tuʻu maʻu. ʻOku fie maʻu ʻa e tuí ke muimui ki he kau palōfitá kae ʻikai ko e fakakaukau ʻoku manakoá mo e kau poto fakaʻatamaí. ʻOku fie maʻu e tuí ki he ngāue fakafaifekau lolotonga e mahaki fakaʻauha fakaemāmani lahí. ʻOku fie maʻu e tuí ke moʻui maʻa ʻi ha māmani ʻokú ne poupouʻi fefeka ko e fono ʻa e ʻOtuá ki he angamaʻá kuo ʻolokuonga. ʻOku fie maʻu e tuí ke akoʻi e ongoongoleleí ʻi ha māmani fakaʻatamai. ʻOku fie maʻu e tuí ke tautapa maʻa ha moʻui ʻa ha ʻofaʻanga, mo ha tui lahi ange ke tali ha meʻa ʻoku fakamamahi.

ʻI he taʻu ʻe ua kuoʻosí, ne ma ʻaʻahi ai mo Sisitā Nalesoni ki Haʻamoa, Tonga, Fisi mo Tahiti. Ne ʻuha lahi e ngaahi puleʻangá ni ʻi ha ngaahi ʻaho lahi. Naʻe ʻaukai mo lotu e kāingalotú ke ʻalomālie ʻenau ngaahi fakatahaʻanga ʻi tuʻá.

ʻI he kamata ko ia ʻa e ngaahi fakatahaʻangá ne tuʻu e ʻuhá ʻi Haʻamoa, Fisi, mo Tahiti. Ka naʻe ʻikai ke tuʻu e ʻuhá ia ʻi Tonga. Ne tō mai kimuʻa ha Kāingalotu faivelenga ʻe toko 13,000 ke maʻu hanau nofoʻanga, mo tatali fiemālie pē ʻi he fuʻu ʻuha lahí, pea tangutu pīponu ʻi ha fakataha houa ʻe ua.

ʻĪmisi
Kāingalotu Tonga ʻi he ʻuhá

Naʻá ma mamata ki he tui mālohi ʻa e kakai ʻo e ʻotu motú—ko ha tui ne feʻunga ke ne taʻofi e ʻuhá, mo e tui ke matuʻuaki e ʻuhá ʻi he taimi ne ʻikai ke tuʻu aí.

ʻOku ʻikai ke ikunaʻi maʻu pē e ngaahi faingataʻa ʻo ʻetau moʻuí ʻo fakatatau ki he founga pe taimi ʻoku tau loto ki aí. Ka ʻoku hanga maʻu pē ʻe heʻetau tuí ʻo ʻunuakiʻi kitautolu kimuʻa. ʻOku fakatupulaki maʻu pē ʻe he tuí ʻetau malava ke maʻu e mālohi fakaʻotuá.

Kātaki ʻo ʻiloʻi ʻeni: kapau ʻe liʻaki koe ʻe he meʻa kotoa pē mo e taha kotoa pē ʻi he māmaní ʻokú ke falala ki aí, he ʻikai pē ke teitei liʻaki koe ʻe Sīsū Kalaisi mo Hono Siasí. ʻOku ʻikai ke teitei tulemohe ʻa e ʻEikí, pe te Ne mohe.16 ʻOkú Ne tatau pē “ʻi he ʻaneafí, ʻaho ní pea [mo ʻapongipongí].”17 He ʻikai te Ne liʻaki ʻEne ngaahi fuakavá,18 ʻEne ngaahi talaʻofá, pe ko ʻEne ʻofa ki Hono kakaí. ʻOkú Ne fakahoko ha ngaahi meʻa mana ʻi he ʻahó ni pea te Ne fakahoko mo ha ngaahi mana ʻi he ʻapongipongí.19

Ko e tui kia Sīsū Kalaisí ʻa e mālohi maʻongoʻonga taha ʻoku malava ke tau maʻu ʻi he moʻui ní. ʻOku malava e meʻa kotoa pē ʻe kinautolu ʻoku tuí.20

ʻE ikunaʻi hoʻo ngaahi faingataʻá ʻi hoʻo tui lahi kiate Iá—ʻo ʻikai ko e ngaahi moʻunga maka ʻoku nau fakamatamataleleiʻi e māmaní ka ko e ngaahi moʻunga fakamamahi ʻi hoʻo moʻuí. ʻE tokoni hoʻo tui ʻoku tupulakí ke liliu hoʻo ngaahi faingataʻaʻiá ki he tupulaki mo e faingamālie taʻe-hano-tatau.

ʻI he ʻaho Sāpate Toetuʻu ko ʻení ʻoku ou ʻoatu ai ʻeku fakamoʻoni fakataha mo ʻeku ongoʻi ʻofa mo e houngaʻia moʻoni, kuo toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi. Kuó Ne toetuʻu ke tataki Hono Siasí. Kuó Ne toetuʻu ke tāpuekina e moʻui kotoa ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá, ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau ʻi ai. ʻE lava ke tau ikunaʻi e ngaahi faingataʻa ʻi heʻetau moʻuí, ʻaki e tui kiate Iá. Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI ha ngaahi feituʻu ʻi māmani, ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he kakaí ha founga makehe mo hāhāmolofia ke fefakafeʻiloakiʻaki ʻi he pongipongi Toetuʻú. ʻOku pehē mai he tokotaha ʻokú ne fai e fetapá ʻi heʻenau lea fakafonuá, “Kuo toe tuʻu ʻa Kalaisi!” ʻOku tali atu leva ʻe he tokotaha ne fai ki ai e fetapá, “Ko e moʻoni! Kuó Ne toe tuʻu!” Hangē ko ʻení, ko e fetāpaaki ʻi he Toetuʻú ʻa e kau lea faka-Lūsiá ʻoku kamata ʻaki e “Христос воскрес” (Kuo toe tuʻu ʻa Kalaisi [toetuʻu]!), pea tali mai “Воистину! воскрес!” (ʻIo! kuó Ne toe tuʻu!).

  2. Vakai, Mōsaia 2:41.

  3. Hepelū 11:6. ʻOku pehē ʻe heLectures on Faith ko e tuí “ʻa e ʻuluaki tefitoʻi moʻoni pule ʻoku ʻi ai e mālohi, pule, mo e mafai ki he meʻa kotoa pē” ([1985], 5).

  4. Vakai, Mātiu 11:28–30; ʻAlamā 7:12–13; ʻEta 12:27.

  5. Molonai 10:7; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  6. ʻAlamā 32:27; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  7. Mātiu 17:20, tānaki atu hono fakamamafaʻí; vakai foki, Hilamani 12:9, 13.

  8. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 78:17–18. Ko e pale ki hono liʻaki e tangata fakakakanó ko e hoko “ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí” (Mōsaia 3:19).

  9. Vakai, 1 Nīfai 7:12.

  10. Vakai, Molomona 9:19–21; ʻEta 12:30.

  11. Vakai, 2 Nīfai 33:10–11.

  12. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:20.

  13. Mātiu 7:8.

  14. Kapau naʻe ʻikai e mālohi ʻo e tuí, ʻe lava nai ʻa ʻApinetai ʻo matuʻuaki e mate ʻi he afí ʻi heʻene fakafisingaʻi ke fakaʻikaiʻi e meʻa naʻá ne ʻiloʻi ʻoku moʻoní? (vakai, Mōsaia 17:7–20). Kapau naʻe ʻikai ke ʻi ai e mālohi ko iá, ne mei lava nai ʻa ʻEta ʻo toitoi ʻi he ʻanaʻi maká (vakai, ʻEta 13:13–14) pea kātekina ʻe Molonai e ngaahi taʻu ʻo e ongoʻi liʻekiná (vakai, Molonai 1:1–3) ka naʻe mei fakafiemālie ange ʻena moʻuí kapau naʻá na fakaʻikaiʻi e meʻa ne na tui ki aí?

  15. Vakai, Melvin L. Bashore, H. Dennis Tolley, mo e BYU Pioneer Mortality Team, “Mortality on the Mormon Trail, 1847–1868,” BYU Studiesvol. 53, no. 4 (2014), 115.

  16. Vakai, Saame 121:4.

  17. Molomona 9:9.

  18. Vakai, ʻĪsaia 54:10; 3 Nīfai 22:10.

  19. Vakai, Molomona 9:10–11, 15.

  20. Vakai, Maʻake 9:23.