Konifelenisi Lahi
Ko Hotau Fakamoʻui Fakatāutahá
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2021


Ko Hotau Fakamoʻui Fakatāutahá

ʻOku maʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mālohi ke fakamaʻa, fakamoʻui, mo fakamālohia fakataautaha kitautolu, koeʻuhi ko ʻEne feilaulau fakaleleí.

ʻOku ou fakamālō ʻi heʻeku ʻi heni mo kimoutolu ʻi he pongipongi Toetuʻu fakaʻofoʻofa ko ʻení. ʻI heʻeku fakakaukau ki he Toetuʻú, ʻoku ou manako ke fakakaukauloto ki he lea ne fai ʻe he ongo ʻāngeló kiate kinautolu ne ʻi he Ngoue ʻo e Fonualotó: “Ko e hā ʻoku mou kumi ai ʻa e moʻuí ʻi he potu ʻo e maté? ʻOku ʻikai ʻi heni ia, ka kuo tuʻu hake.”1 ʻOku ou fakamoʻoni kuo toetuʻu ʻa Sīsū ʻo Nāsaletí pea ʻokú Ne moʻui.

Ko e Hā Homou [Fakakaukau] kia Kalaisí?

ʻI he taʻu ʻe tolungofulu-mā-fā kuohilí, naʻá ma fakataha ai mo hoku hoa faifekaú ke akoʻi ha tangata poto ʻa ia naʻá ne hoko ko ha tangata faʻu tohi ki ha nusipepa fakalotofonua ʻi Tavao Siti, Filipaini. Naʻá ma fiefia ʻi hono akoʻi iá koeʻuhí he naʻe lahi ʻene fehuʻí pea naʻá ne fakaʻapaʻapaʻi ʻaupito ʻema tui fakalotú. Ko e fehuʻi fakangalongataʻa taha naʻá ne ʻeké ko e, “Ko e hā homou [fakakaukau] kia Kalaisí?”2 Naʻá ma matuʻaki fiefia ke vahevahe ʻema ongó mo fai ʻema fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. Naʻá ne pulusi kimui ha fakamatala ʻi he kaveinga tatau ʻa ia naʻe ʻi ai ha ngaahi lea mo e kupuʻi lea fakaofo fekauʻaki mo e Fakamoʻuí. Ne u manatuʻi ʻeku fakaʻofoʻofaʻia ai kae ʻikai ha ongoʻi tupulakí. Ko ha fakamatala lelei ka naʻe ongo mamaha mo ʻikai ke ʻi ai ha mālohi fakalaumālie.

Fakatupulaki Lahi e ʻIlo Kiate Iá

“Ko e hā homou [fakakaukau] ki he Kalaisí?” ʻOku ou fakatokangaʻi ʻa hono hanga ʻe heʻeku ʻiloʻi lelei ʻa e Fakamoʻui ʻo tākiekina lahi ʻeku lava ke fanongo kiate Iá, mo e anga ʻeku fakafeangaí. ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí ne fai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ha fehuʻi ko ha konga ʻo ʻene leá: “ʻOku tau ʻilo nai ki he Fakamoʻuí, pe ʻoku tau fakatupulaki lahi ʻetau feinga ke ʻiloʻi Iá? ʻOku founga fēfē ʻetau ʻiloʻi e ʻEikí?”3

ʻOku ou fakatokangaʻi lelei ʻi heʻeku ako mo fakalaulaulotó ʻa e fuʻu siʻisiʻi ʻeku ʻilo ki he Fakamoʻuí mo e anga ʻeku ʻiloʻi moʻoni Iá. Naʻá ku loto leva ke fai ha meʻa lahi ange ke ʻiloʻi Ia. ʻOku ou houngaʻia ʻi he folofolá mo e ngaahi fakamoʻoni ʻa e kau ākonga tangata mo fafine tui faivelenga ʻo Sīsū Kalaisí. Kuó u fonongaʻia mai ʻi he ngaahi taʻu sʻi kimuí ni maí ʻi ha ngaahi halanga kehekehe ʻo e akó mo e ʻiló. ʻOku ou lotua ke lava ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻo ʻoatu kiate kimoutolu he ʻahó ni ha pōpoaki ʻoku mahuʻinga ange ʻi he ngaahi lea siʻi kuó u tohí.

ʻUluakí, ʻoku fie maʻu ke tau ʻiloʻi ko e meʻa mahuʻinga taha ke tau fekumi ki ai ʻi heʻetau moʻuí ko hono ʻiloʻi ʻo e Fakamoʻuí. ʻOku totonu ke fakamuʻomuʻa ia ʻi ha toe faʻahinga meʻa pē.

“Pea ko ʻeni ʻa e moʻui taʻengatá, ko ʻenau ʻilo koe ko e ʻOtua moʻoni pē taha, mo Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ke fekaú.”4

“Pea talaange ʻe Sīsū kiate ia, Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui: ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí, kae ʻiate au.”5

“Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí.”6

Uá, ʻi he lahi ange ʻetau ʻilo ki he Fakamoʻuí, ʻoku toki mahuʻinga mālie leva kiate kitautolu e ngaahi potufolofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá pea nau hoko leva ko ʻetau mataʻikoloa. ʻOku ʻikai ko hono faʻifaʻitakiʻi pē e ngaahi leá, ongó, mo e ngaahi aʻusia ʻa e niʻihi kehé ka ko haʻatau ʻiloʻi lelei pē, ʻi haʻatau founga makehe, ʻaki hono ʻahiʻahiʻi ʻo e folofolá7 mo maʻu ha fakamoʻoni mei he Laumālie Māʻoniʻoní. Pea hangē ko e lea ʻa e palōfita ko ʻAlamaá:

“ʻIkai ʻoku mou ʻamanaki ʻoku ou ʻiloʻi ʻe au ʻa e ngaahi meʻá ni? Vakai, ʻoku ou fakamoʻoniʻi kiate kimoutolu ʻoku ou ʻiloʻi ko e ngaahi meʻá ni ʻa ia kuó u lea ki aí ʻoku moʻoni ia. Pea ʻoku mou pehē ʻoku fēfē ʻeku ʻiloʻi honau moʻoní?

Vakai, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu kuo fakahā ia kiate au ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. Vakai, kuó u ʻaukai mo lotu ʻi he ngaahi ʻaho lahi koeʻuhí ke u ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻá ni ʻe au. Pea ko ʻeni ʻoku ou ʻiloʻi ʻe au ʻoku moʻoni ia; he kuo fakahā ia ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá kiate au ʻaki hono Laumālie Māʻoniʻoní; pea ko e laumālie ia ʻo e fakahā ʻoku ʻiate aú.”8

Tolú, ʻe tokoni ʻa hono maʻu ha mahino lahi ange ki hono fakaʻaongaʻi fakataautaha mo fakafoʻituitui e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ki heʻetau ʻiloʻi Iá. ʻOku faʻa ʻi ai e taimi ʻoku faingofua ange ke tau fakakaukau mo lea ʻaki fakalūkufua e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻo ʻikai ke fakatokangaʻi hono mahuʻinga fakataautaha ki heʻetau moʻuí. ʻOku taʻe-fakangatangata mo taʻengata e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea ʻoku mākupusi kotoa ʻe hono maaukupú mo e lolotó ʻa e ngaahi ola fakataautaha mo fakafoʻituituí. ʻOku maʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mālohi ke fakamaʻa, fakamoʻui, mo fakamālohia fakataautaha kitautolu, koeʻuhi ko ʻEne feilaulau fakaleleí.

Talu mei he kamataʻangá, ko e finangalo pē ʻo e Fakamoʻuí, mo ʻEne taumuʻá ke fakahoko e finangalo ʻo e Tamaí. Ko e finangalo ʻo e Tamaí kiate Ia ke tokoni ʻi hono “[fakahoko] e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá”9 ʻaki ʻetau hoko ko e “fakalelei ki he Tamaí.”10 Ko ia ai, “neongo ko e ʻAló ia, ka naʻe akonekina ia ke talangofua ʻe he ngaahi meʻa naʻá ne kātakí; pea kuo fakahaohaoa ia, peá ne hoko ko e tupuʻanga ʻo e moʻui taʻengata kiate kinautolu kotoa pē ʻoku talangofua kiate iá.”11

“Pea te ne hāʻele atu ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahí mo e ngaahi faingataʻá mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē. …

“Pea te ne toʻo kiate ia ʻa e maté, koeʻuhi ke ne vete ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté ʻa ia ʻoku haʻihaʻi ʻa hono kakaí; pea te ne toʻo kiate ia ʻa honau ngaahi vaivaí, koeʻuhi ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofa, … koeʻuhí ke ne ʻafioʻi ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí. …

“… ʻE mamahi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻo fakatatau ki he kakanó koeʻuhi ke ne lava ʻo toʻo kiate ia ʻa e ngaahi angahala ʻa hono kakaí, koeʻuhi ke ne lava ʻo fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi maumau-fonó ʻo fakatatau ki he māfimafi ʻo ʻene fakamoʻuí.”12

ʻOku ou fie vahevahe ha aʻusia ʻokú ne fakatātaaʻi e faingataʻa ʻoku tau faʻa foua he taimi ʻe niʻihi ke tali ʻa e natula fakataautaha ʻo e Fakalelei ʻa e ʻEikí.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, naʻe fakaafeʻi au ʻe hoku takí ke u lau e Tohi ʻa Molomoná ke ʻosi pea fakaʻilongaʻi e ngaahi veesi ʻoku ʻasi ai e Fakalelei ʻa e ʻEikí. Naʻe toe fakaafeʻi foki ʻe hoku takí ke u teuteuʻi ha fakamatala fakanounou peesi ʻe taha ʻo e meʻa ne u akó. Ne u pehē loto pē, “Peesi ʻe taha? Sai, ʻoku faingofua pē ia.” Neongo ia, ka naʻá ku ʻohovale hono ʻiloʻi ko e ngāue ia ʻoku fuʻu faingataʻa peá ne ʻikai te u lava ʻo fai ia.

Talu mei ai kuó u ʻiloʻi naʻá ku taʻemalavá koeʻuhí he naʻe ʻikai te u muimui he fakahinohinó pea hala mo ʻeku maʻú. ʻUluakí, naʻá ku ʻamanaki ʻe fakalaumālie e fakanounoú ki he taha kotoa pē. Naʻe fakataumuʻa pē ʻa e fakamatala fakanounoú kiate au kae ʻikai ki ha toe taha kehe. Naʻe fakataumuʻa ia ke ne fakahaaʻi ʻeku ongo mo e fakakaukau ki he Fakamoʻuí mo e meʻa kuó Ne fai maʻakú koeʻuhi ko e taimi kotoa pē ʻoku ou lau ai iá, ʻe hoʻata ki tuʻa ʻa e ngaahi aʻusia fakaofo, ongo moʻoni mo fakalaumālie fakatāutahá.

Uá, ne u ʻamanaki ko e fakamatala fakanounoú ʻe fakalata mo mahino lelei pea ʻe kau ai ha ngaahi foʻi lea mo e kupuʻi lea ʻiloa. Naʻe ʻikai fie maʻu ia ke ngāue ʻaki ha ngaahi fuʻu lea mamafa. Naʻe fakataumuʻa pē ia ki ha fakamatala ʻoku mahino, faingofua mo fakalotoa. “He ʻoku fiefia ʻa hoku laumālié ʻi he meʻa mahinongofuá; he ʻoku anga pehē ʻa e ngāue ʻa e ʻEiki ko e ʻOtuá ʻi he fānau ʻa e tangatá. He ʻoku foaki ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa e maama ki he ʻatamaí.”13

Ko hono tolú, ne u fakatetuʻa ke haohaoa ia, ko ha fakamatala fakanounou ke ne lakasi e ngaahi fakamatala kotoa pē—ko ha fakamatala fakanounou aofangatuku he ʻikai pea ʻikai totonu ke toe fai hano fakalahi—kae ʻikai ko ha ngāue ʻoku lolotonga fakahoko ʻa ia ʻe lava ke u tānaki ha foʻi lea pe ko ha kupuʻi lea ʻi he matuʻotuʻa ange ʻa ʻeku mahino ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisi.

Fakamoʻoni mo e Fakaafe

Ne u ako lahi ʻi heʻeku kei talavoú mei heʻeku ngaahi fepōtalanoaʻaki mo ʻeku pīsopé. ʻI he ngaahi taʻu pelepelengesi ko iá, ne u ako ke manako ʻi he ngaahi lea ʻo ha himi manakoa:

ʻOku fakaofo ʻa e ʻofa ʻa Sīsū

ʻI he kelesi kuó Ne foaki maʻaku

ʻI heʻeku ʻilo ne kalusefai Ia

ʻO Ne pekia koeʻuhi ko e angahala,

ʻOku fakaofo ʻa ʻEne pekia

koeʻuhi ko au,

ʻOku fakaofo kiate au.14

Naʻe fakaafeʻi mai ʻe he palōfita ko Molonaí: “Pea ko ʻeni, ʻoku ou fie naʻinaʻi kiate kimoutolu ke mou fekumi ki he Sīsū ko ia ʻa ia kuo tohi ki ai ʻa e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló.”15

Naʻe talaʻofa mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni “kapau te [tau] hokohoko atu ʻo ako ʻi he lahi taha te [tau] lava fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi, … ʻe fakalakalaka ʻa [ʻetau] malava ke sītuʻa mei he faiangahalá. ʻE tupulaki ʻa [ʻetau] holi ke tauhi ʻa e ngaahi fekaú.”16

ʻI he Sāpate Toetuʻu ko ʻení, pea hangē pē ko e tuʻu mai ʻa e Fakamoʻuí mei Hono faʻitoka maká, fakatauange te tau ʻā hake mei he mohe fakalaumālié ʻo mahiki hake mei he ʻao ʻo e veiveiuá, ʻa e maʻunimā ʻe he tailiilí, ʻa e hīkisia kuo tōtuʻá, pea mo e fakalelulelu ʻo e fakafiefiemālié. ʻOku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi mo e Tamai Hēvaní. ʻOku ou fakamoʻoni ki Heʻena ʻofa haohaoa ʻiate kitautolú. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.