Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 20: Fakahaofi Fakasino ʻo Kitautolu mo e Niʻihi Kehé


Vahe 20

Fakahaofi Fakasino ʻo Kitautolu mo e Niʻihi Kehé

Kapau te tau muimui ʻi he faleʻi ʻa e ʻEikí, ʻe lava lelei ange ke tau feau ʻetau ngaahi fie maʻu fakasinó pea tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku tau feohí.

Mei he Moʻui ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá

Naʻe hoko ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita ko e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he fakaʻosiʻosi ʻo e Tau Lahi ʻa Māmani hono II. Ne lahi e maumaú ʻi he ngaahi puleʻanga lahi tupu mei he taú, pea naʻe lauiafe ʻa e kakai naʻe ʻikai haʻanau meʻakai mo e ngaahi meʻa kehe pē. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sāmita ʻi heʻene lea ʻi ha konifelenisi lahi ʻe taha kau ki heʻenau faingataʻaʻiá mo naʻinaʻi ki he Kāingalotú ke nau tokoni ke feau ʻenau ngaahi faingataʻaʻiá: “Ko e fānau kotoa kinautolu [ʻa e ʻOtuá]. ʻOku nau fie maʻu ʻetau tokoní; ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻenau fie maʻu ʻetau poupoú mo ʻetau akonaki fakalotú, ka ʻoku nau fie maʻu ha meʻakai mo e vala mo e meʻa ke mohe ai mo e faʻahinga tokoni kotoa pē, he ko e tokolahi ia ʻoku ʻikai pē haʻanau meʻa ʻe toe. Te mou loto-mamahi kapau naʻe lava ke mou sio ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi tohi ʻoku aʻu ange ki homau ʻōfisí mei he niʻihi ʻo e kakai masiva aí. ʻOku ʻi ai e kakai naʻe ʻave kinautolu mei honau ngaahi ʻapí ʻo pehē ʻe ʻi ai e feituʻu kehe ke nau nofo ai, fakafokifā pē kuo liʻaki kinautolu, pea ʻi heʻenau foki ki honau ngaahi ʻapí, kuo ʻosi kaihaʻasi ʻa e meʻa naʻa nau maʻú—ʻa e meʻa hono kotoa pē—pea naʻe ʻikai ke nau lava ʻo fai ha meʻa, ʻikai ha feituʻu ke ō ki ai.”1

Naʻe ʻosi mateuteu pē ʻa e Siasí ke tokoni ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení he kuo lau taʻu ʻene fai hono tokonaki ʻo e meʻakaí. Naʻe kamata e ngaahi ngāue ke fakahoko e tokoni pehení ʻi he ofi ki he fakaʻosinga ʻo e 1945, ʻi he ʻalu ʻa Palesiteni Sāmita ki Uasingatoni, D.C. ke aleaʻi mo Hale S. Tulumani, ko e palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití, hano ʻave ha meʻakai mo e vala ki ʻIulope. Naʻe talaange ʻe Palesiteni Tulumani ʻi he lolotonga ʻena talanoá, “Te mau fiefia ke tokoni atu ʻi ha founga pē ʻe lava. … Ko e hā hono lōloa haʻomou teuteuʻi ʻeni ke maau?”

Naʻe fakaʻohovaleʻi ia ʻe Palesiteni Sāmita ʻi heʻene pehē angé: “ ʻOku ʻosi maau ia. … [Kuo] mau langa ha ngaahi fale ʻo fakafonu keleni, pea fakatokolahi mo ʻemau ngaahi tākanga monumanú mo e fanga pulú, pea ko e meʻa ʻoku mau fie maʻu he taimi ní ko e ngaahi meʻalele mo e vaka ke ʻave ai ha meʻakai feʻunga, vala mo e nāunau mohenga ki he kakai ʻoku faingataʻaʻia ʻi ʻIulopé. ʻOku ʻi ai ʻemau kautaha ʻi he Siasí [ʻa e Fineʻofá] kuo nau ʻosi ngaohi ha ʻū kafu vavae ʻoku laka hake ʻi he ua afé.”

Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Sāmita ki he Kāingalotú “ko e kakai tokolahi naʻa nau maʻu ʻa e vala māfana mo e nāunau mohenga pea mo e meʻakai ʻi he vave tahá koeʻuhi ko e ngaahi meʻa ko ʻeni ne fakafolau atú. Ko ʻene maʻu pē ʻa e ʻū meʻalele mo e vaka ke ʻave aí, kuo ʻosi maau e ʻū meʻa ia ke ʻave ki ʻIulopé.”2

ʻI he meimei taʻu ʻe 15 kimuʻa aí, ʻi he kei hoko ʻa ʻEletā Sāmita ko e mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, naʻá ne lea ki he Fineʻofá ʻi ha toe taimi ʻe taha naʻe ʻi ai ai ha fuʻu fie maʻu lahi—ʻa e taimi ne Tō Lalo ai e Tuʻunga Fakapaʻangá. Naʻá ne akonaki ʻo pehē ʻoku ʻikai ko e tokoni fakatuʻasinó pē ʻoku fie maʻu ke tokoniʻi ai kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá; ʻoku fie maʻu foki mo e angaʻofa moʻoní pea mo e ʻofa faka-Kalaisí:

“ʻI heʻeku fakakaukaú, kuo ʻikai mo ha toe taimi ʻe fie maʻu lahi ange ai ʻa e angaʻofá ka ko e taimí ni. Ko e ngaahi ʻaho ʻeni ʻoku siviʻi ai e loto ʻo e kakaí, pea ʻahiʻahi ʻenau ongo fakaelotó. Ko e ngaahi ʻaho ʻeni ʻoku fehangahangai ai ʻa e tokolahi mo e fiekaiá pea mo e faingataʻaʻiá, naʻa mo e Kāingalotú pē. …

“… ʻOku ou tui ʻoku tuku mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní hatau faingamālie ke tau tupulaki ai. … Te tau ʻiloʻi heni pe ʻoku tau maʻu koā ʻa e ʻofa naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻoku totonu ke ʻi hotau lotó.”3 [Vakai, fokotuʻu 1 he peesi 238.]

Ngaahi Akonaki ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá

Kapau ʻoku tau fakapotopotoʻi e ngaahi meʻa ʻoku tau maʻú, te tau mateuteu ki he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá.

Ko e faleʻi ia ʻa e kau paionia ʻi muʻá ʻi he fakahinohino ʻa Palesiteni [Pilikihami] ʻIongí ke tokonaki ha meʻakai feʻunga mo ha taʻu ʻe taha, koeʻuhí ka maumau e fua ʻo e ngoue ʻa ha taha, ʻe lava pē ke ʻi ai ʻene meʻakai ʻo aʻu ki he faʻahitaʻu hokó. …

ʻE ngaahi tokoua mo e tuofāfine, te tau aʻusia ha ngaahi taimi faingataʻa, ka ʻe lava ke tau mateuteu ki ai, ʻo kapau te tau fakakaukau ki he taʻu mahu ʻe fitu mo e taʻu honge ʻe fitu ʻi he kuonga ʻo Feló pea tau palani ʻo hangē ko ia naʻa nau faí [vakai, Sēnesi 41]. ʻE lava pē ke toe hoko ha ngaahi taimi pehē. ʻOku ʻikai ke tau ʻilo ki ai, ka ʻoku tau ʻiloʻi naʻe faleʻi e kakaí ʻe he Kau Palesitenisī mo e kau taki ʻo e Siasi ʻi he ngaahi ʻaho naʻe kamakamata aí ke nau tokonaki ha meʻakai feʻunga ki ha taimi ʻe fie maʻu ai. Ko e meʻa leva naʻe hokó, ʻi heʻene nofo lelei pē ʻa e kakaí pea kamata ke fua e ngoué mo tokolahi ange ʻa e fanga pulú mo e ngaahi tākanga monumanú, naʻe ʻikai ha taha ia ʻe faingataʻaʻia fakameʻakai.4

ʻOku tau moʻui ʻi ha taimi fakatuʻutāmaki. ʻOku fakahoko e ngaahi meʻa ʻoku talamai ʻi he folofolá, pea hangē kiate au ko e kuonga ʻeni ʻe lava ai pē ke kākaaʻi ʻa e kakai filí. ʻOku mālie ʻene faingofua kiate kinautolu ʻoku holi ke fakalakalaka ʻenau tuʻunga fakapaʻangá he māmaní ke kumi ha faʻahinga ʻuhinga ke ʻoua naʻa nau tokanga ai ki he ngaahi akonaki mahinongofua ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo ʻetau moʻuí. Pea ʻoku faikehe kiate au ʻa e tokolahi ʻo e kakai ʻoku nau ʻulungāanga ʻaki ʻa e fakafanongo kiate kinautolu ko ia ʻoku nau talamai e ngaahi meʻa ʻoku fepaki mo e finangalo ʻo ʻetau Tamai Hēvaní ʻa ia kuo ʻosi fakahā maí. …

… Kuo fai ʻa e faleʻi ki he kakaí ni ke fakatolonga ʻenau ngaahi maʻuʻanga iví mo e ngaahi meʻa ʻoku nau maʻú. Kuo akonekina kitautolu ʻe he kakai kuo fokotuʻu hake ʻe he ʻEikí ke akoʻi kitautolú ʻoku totonu ke tau moʻui fakatatau pē ki heʻetau paʻanga hū maí, ke ʻoua naʻa tau muimui ʻi he ngaahi ākenga ʻa māmaní ʻo vave ange ʻaupito ʻetau fakamolé ʻi he paʻanga ʻoku lava ke tau ngāueʻi ʻo maʻú, ke tokangaʻi kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí.

ʻOku ou manavasiʻi he ʻoku ʻi ai e ngaahi taimi lahi ʻoku fakakuihi ai e Kāingalotú ʻe heʻenau ngaahi fie maʻu laulaunoá, ʻe heʻenau holi ke tatau mo māmaní; pea kuo ʻosi fakahā mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní kiate kitautolu ʻi he lea mahinongofua he ʻikai lava ke tau moʻui ʻo fakatatau ki māmani pea maʻu hono Laumālié.5

ʻOku ʻi ai ha niʻihi fakafoʻituitui … ʻoku nau fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau maʻú pea fakamoleki ʻenau paʻangá ʻi he ngaahi meʻa taʻeʻaonga, pea ʻi heʻene hoko mai ʻa e ngaahi taimi faingataʻá, he ʻikai lava ke feau honau ngaahi fatongiá.

ʻE lava ke tau ako ha lēsoni mei he loó. ʻOkú ne tānaki ʻene meʻakaí ʻi he taimi ʻoku maʻu aí pea tauhi ia ki he ʻaho he ʻikai lava ʻo maʻu aí. Ko hono olá ko e fonu maʻu pē ʻene tukuʻanga meʻakaí. ʻOku ʻikai pehē ʻa e heʻé, ʻa ia ko e ʻinisēkite ia ʻoku lalahi ange. ʻOku ʻikai te ne tokonaki ha meʻa ki he ngaahi taimi faingataʻá, ka ʻokú ne fakafalala pē ki he meʻa ʻokú ne maʻu he taimi ko iá, pea ko e meʻa ʻoku hokó ko e mate fiekaia ʻa e fanga heʻe tokolahi.

ʻOku ou manavasiʻi he ʻoku ʻi ai ha kakai ʻe niʻihi ʻoku nau tatau mo e heʻé ʻo ʻikai ke nau fakaʻaongaʻi honau ngaahi faingamālié ʻi ha founga ʻaonga. Kapau te nau ako mei he loó, te nau tokonaki ʻa e meʻakai ʻoku nau fie maʻú pea ʻe lahi maʻu pē ʻenau meʻakaí.6 [Vakai, fokotuʻu hono 2 he peesi 238.]

Kuo fakahinohino kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau ngāue ke maʻu ai haʻatau moʻui.

Kuo maʻu ʻe ha kakai tokolahi ha fuʻu paʻanga lahi ʻo faʻa ongoʻi ai ʻe he toʻu tupú he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai fie maʻu pe ʻaonga ia ke nau ngāue he ʻoku maʻu faingofua pē paʻangá ia. Ka ʻoku ou fiemālie pē kuo ʻikai ha kakai kuo moʻui ʻi he māmaní ʻo ʻikai maʻu ʻenau moʻuí ʻi he angatonu mo e faʻa ngāue, kuo teʻeki ai ke ʻauha.

Kapau ʻe tupu fakapikopiko hake ʻetau fānaú, oku tau ʻiloʻi ʻoku ʻikai hōifua ki ai ʻa e ʻEikí.7

ʻE toe lelei ange ʻetau moʻuí ʻi haʻatau fai ha ngāue ʻaonga.8

Naʻe folofola fuoloa ʻaupito ʻetau Tamai Hēvaní …, ʻoku ʻi ai ha kau nofo noa ʻi Saione, … peá ne folofola, “Ko ia ia ʻoku fakapikopikó ʻe ʻikai ke kai ʻe ia ʻa e mā pe tui ʻa e ngaahi kofu ʻo e tangata ngāué.” [T&F 42:42.] ʻOku ou mahalo naʻe ʻikai ʻuhinga ia kiate kinautolu ʻoku ʻikai lava ke maʻu haʻanau ngāué, pea ʻoku nau lolotonga feinga ke tauhi kinautolú. ʻOku ou mahalo naʻá ne ʻuhingá ki he ʻulungāanga ʻaki ʻe ha kakai ʻa e fakafalala ke tauhi kinautolu ʻe honau kaungāʻapí. … ʻOku ou ongoʻi kuo ʻikai fakatonuhiaʻi ha tangata ʻi he māmaní ke ne ongoʻi ʻe lava ke ne fakafalala pē ki ha taha kehe ke ne tauhi ia. ʻI heʻeku kei siʻí naʻe ʻikai ke u ongoʻi ʻe au ʻe fakamālohiʻi ha taha ke ne tauhi au. Kuo foaki kiate au ʻe he ʻEikí ʻa e ʻatamai potó. Naʻá ne fakahinohino mai ʻoku totonu ke u ngāue, pea ne u kamata ngāue pē ʻi hoku taʻu hongofulu mā uá, pea naʻá ku fiefia ai, peá u ngāue ʻo u maʻu moʻui mei ai mo tokoniʻi ha niʻihi kehe ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe nimangofulú.

ʻOku ou fakamālō ki he ʻOtuá koeʻuhí ko e ngāué, ki he fiefia ko ia ʻoku maʻu mei hono fai ʻo e ngaahi meʻa ʻi he māmaní. ʻOku ʻikai ke u lau ha faʻahinga ngāue pau kae kehe pē ʻoku fakahoko ia ʻi he founga faitotonu. Ka kuo talamai ʻe he ʻEikí ʻoku totonu ke tau faʻa ngāue. Naʻá ne folofola he kuonga muʻá ʻoku totonu ke tau maʻu hotau tauhí ʻi he kakava hotau matá [vakai, Sēnesi 3:19].9 [Vakai, fokotuʻu hono 3 he peesi 238.]

ʻOku ʻikai totonu ke tuku ʻe he kakai tuʻumālié pe masivá honau lotó ʻi he ngaahi koloá.

“ ʻE malaʻia ʻa kimoutolu ʻa e kau tangata koloaʻiá, ʻa ia ʻoku ʻikai ke fie foaki hoʻomou ngaahi koloá ki he masivá, he ʻe fakakoviʻi ʻe hoʻomou ngaahi koloá ʻa homou laumālié; pea ʻe hoko ʻeni ko hoʻomou tangilaulau ʻi he ʻaho ʻo e tauteá, mo e fakamāú pea mo e houhaú: Kuo ʻosi ʻa e utu-taʻú, kuo ngata ʻa e faʻahitaʻu māfaná, pea ʻoku ʻikai ke fakamoʻui ʻa hoku laumālié!” (T&F 56:16.)

Ko e folofola ia ʻa e ʻEikí ki he kakai tuʻumālie ʻoku ʻikai ke fie foaki ʻenau koloá kiate kinautolu ʻoku masivá. Ka ʻoku mamafa tatau pē ʻa ʻene folofola ki he tangata masiva ʻoku ʻikai fai hono lelei tahá. ʻOkú ne folofola:

“ ʻE malaʻia ʻa kimoutolu ʻa e kakai masiva, ʻa ia ʻoku ʻikai ke mafesifesi ʻa homou lotó, ʻa ia ʻoku ʻikai ke fakatomala homou laumālié, pea ʻoku ʻikai ke fiemālie ʻa homou keté, pea ʻoku ʻikai ke taʻofi ʻa homou nimá mei he ala ki he ngaahi koloa ʻa e kakai kehé, ʻa ia ʻoku fonu ʻa homou matá ʻi he mānumanu, pea ʻoku ʻikai te mou fie ngāue ʻaki homou nima ʻomoutolú!” (T&F 56:17.) …

… Naʻe toe hoko atu ʻene folofolá, “Ka ʻoku monūʻia ʻa e kakai masiva ʻa ia ʻoku loto-maʻá.” ʻOku ʻi ai e fuʻu faikehekehe lahi ai, “… ʻoku monūʻia ʻa e kakai masiva ʻa ia ʻoku loto-maʻá, ʻa ia ʻoku mafesifesi ʻa honau lotó, pea ʻoku fakatomala ʻa honau laumālié, he te nau mamata ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻoku haʻu ʻi he mālohi mo e nāunau lahi ke fakahaofi ʻa kinautolu; koeʻuhí he te nau maʻu ʻa e mahu ʻo e māmaní.” (T&F 56:18.)

Ko kinautolu ko ia ʻoku ʻikai te nau maʻu ʻa e koloa ʻo e māmaní ka ʻoku nau kei maʻu ʻa e moʻuí mo e sino mo e ʻatamai poto, pea ʻoku nau vēkeveke ke fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku finangalo e ʻEikí ke nau faí. …

ʻE ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻoku fakatou ʻi ai ʻa e tuʻumālié mo e masivá ʻi heʻetau ngaahi houalotú. Kapau ʻoku tau masiva, ʻoku lava pē ke tau moʻui taau ʻo hangē ko hono fakahā heni ʻe he ʻEikí. ʻE lava ke tau loto-maʻa pea fai hotau lelei tahá, pea he ʻikai te ne tuku ke faingataʻaʻia ʻa kinautolu ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku fai honau lelei tahá ke maʻu ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí. …

ʻOku ou ʻamanaki pē he ʻikai ke tau ʻita koeʻuhí ko e tuʻumālie ʻa ha kau tangata mo ha kau fefine. Kapau ʻoku tau tuʻumālie, ʻoku ou ʻamanaki he ʻikai ke tau siokita mo taʻe fie tokanga ki he ngaahi fie maʻu ʻa e fānau kehe ʻa ʻetau Tamaí. Kapau ʻoku tau faingamālie ange ʻiate kinautolu, ʻoku totonu ke tau hoko ko ha ngaahi tokoua mo e tuofāfine moʻoni, kae ʻikai fakangalingali. ʻOku totonu ke tau maʻu ʻa e holi ke fakatupulaki ʻi he māmaní ha kautaha pehē, koeʻuhí ke mamata ʻa e kakai kehé ki heʻetau ngaahi ngāue leleí pea ueʻi ai kinautolu ke fakalāngilangiʻi ʻa e huafa ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. …

Kuo pau ke ʻoua naʻa tau maʻu ʻa e ngaahi ʻulungāanga kovi ʻo e kakai kehé. Kuo pau ke ʻoua naʻa tau fakakaukau ke ala ki he meʻa ʻoku maʻu ʻe he tangata kehé. Toe vakai ki he fekau ʻe hongofulú, pea te ke ʻilo ai ha palakalafi nounou ʻe taha, “ ʻOua naʻá ke mānumanu.” [ʻEkesōtosi 20:17.] …

Kuo pau ke ʻoua naʻa tau fakakaukau pehē. ʻE fai ia ʻe ha niʻihi kehe, ka kapau ʻoku tau maʻu ʻi hotau lotó ʻa e laumālie ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, he ʻikai kākaaʻi ʻa kitautolu ke fakakaukau pehē.

ʻOku fakahā mai he ʻikai lava ke tau tauhi ki he ʻOtuá mo ha pule kehe [vakai, Mātiu 6:24]. ʻE fie maʻu ke tau fili, pea kapau ʻoku tau loto ke tau hoko ko e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá mo e fānau ʻa ʻetau Tamai Hēvaní pea maʻu ʻene ngaahi tāpuakí, kuo pau ke tau fai ia ʻaki ʻa e fakaʻapaʻapa kiate ia mo tauhi ʻene ngaahi fekaú. Te u ngāue ʻaki ʻa e fakalea ko ʻení, ʻoku totonu ke tau ongoʻi pea tau ʻofa ki māmani hono kotoa ʻo tatau ai pē pe te nau tali pe ʻikai.10 [Vakai, fokotuʻu hono 4 he peesi 239.]

ʻOku tau tokoni ʻi he ngāue ʻa e Siasí mo fai tāpuekina ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá ʻo fakafou ʻi he vahehongofulú mo e ngaahi foaki kehé.

Kuo ʻomai ʻe he ʻEikí hotau faingamālie ke foaki ʻa e vahe hongofulu ʻe taha ʻo ʻetau tupú ki Hono Siasí, ki he fakalakalaka ʻo ʻEne ngāue ʻi he māmaní. ʻOku maʻu ʻe kinautolu ʻoku totongi vahehongofulú honau ngaahi tāpuakí. … He ʻikai lava ke tau ʻamanaki ki ha ngaahi tāpuaki taʻe te tau ngāue fakamātoato. ʻE fie maʻu ke tau fai ha ngaahi meʻa ʻe hangē ia ki ha niʻihi ko ha feilaulaú. Mahalo ʻoku fakakaukau e kakaí ʻoku nau feilaulau ʻi heʻenau totongi ʻenau vahehongofulú, ka ʻoku ʻikai; ʻoku nau foaki moʻoni ha paʻanga ʻe toe fakafoki mai ʻo nau maʻu ko ha ʻinasi taʻengata. ʻOku foaki mai ʻe heʻetau Tamaí ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻú. ʻOkú ne tuku ia ki hotau nimá, pea fakamafaiʻi kitautolu ke tau maʻu ʻa e vahe hongofulu ʻe hiva ʻo fakaʻaongaʻi ia ʻe kitautolu, peá Ne toki kole mai leva ke tau ʻave ʻEne vahe hongofulu ʻe tahá ki he feituʻu ʻokú Ne talamaí, ʻa ia ʻokú Ne ʻafioʻi te ne fakahoko ʻa e lelei tahá ʻi hono langa Hono Siasí.

ʻI heʻetau fanongo he pongipongí ni ki he ngaahi lipooti kau ki he Siasi maʻongoʻongá ni [lolotonga ha fakatahaʻanga ʻo e konifelenisi lahí], naʻá ku fakaʻofoʻofaʻia ʻaupito ʻi he lipooti fakapaʻangá—ke ʻiloʻi ʻoku ʻi ha tuʻunga ha fuʻu kautaha lahi hangē ko ʻení, mo hono kakai tokolahi, pea ngāue ʻi ha ngaahi founga lahi ʻi he lotolotonga ʻo e moveuveu mo e faingataʻaʻia ʻa e māmaní, ke lava ai ha taha ʻo e Kau Palesitenisī ʻo e Siasí ʻo tuʻu atu heni pea tala moʻoni mai kiate kitautolu ʻoku ʻikai ha moʻua ʻo e Siasí. Lolotonga ʻoku ʻi ai e moʻua ʻo e ngaahi puleʻangá mo e kakai tokolahi, ka naʻe tokangaʻi e Siasí ʻi ha founga ʻo ʻikai ai hano moʻua. Tau fakakaukau ki ai. Tau poupouʻi hotau kau takí. Tau muimui ʻi he kau taki ngāue mālohi ʻo e Siasí. Tau moʻui ʻi ha founga ʻe lava ke tāpuakiʻi ai kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo hangē ko ʻEne tāpuakiʻi e Siasí.11

Kapau kuó ke totongi vahehongofulu totonu, te u talaatu taʻeveiveiua kuo hoko ʻa e vahe hongofulu ʻe hivá ko ha tāpuaki lahi ange kiate kinautolu naʻa nau totongí ʻi he peseti ʻe teaú kiate kinautolu naʻe ʻikai ke nau totongí. Ko e ngāue ia ʻa e ʻEikí. … He ʻikai lava ke fai ʻeni ʻe ha tangata. ʻI hoʻomou angaʻofá pea mo hoʻomou foakí kotoa, ʻi hoʻomou ngāue fakafaifekaú kotoa, mo hoʻomou tokangaʻi ʻo e masivá, … ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē kuo mou foaki, te u fakamoʻoni atu ko e meʻa kotoa pē ʻoku toe ʻiate kimoutolú, ʻokú ne ʻomi ʻe ia ʻa e fiefia lahi ange, nonga lahi ange, fiemālie lahi ange pea pau ange mo e moʻui taʻengatá ʻi ha toe meʻa ʻe fiefia ai ha kakai ʻi māmani he ʻahó ni.12

ʻOku ou ʻilo pau ʻoku ʻofa ʻa e ʻEikí ʻi he kakai loto-fakatōkilalo mo faivelenga ʻoku nau fie vahevahe mo e niʻihi kehe ʻoku faingataʻaʻiá, pe ko e meʻakai pe vala pe nāunau mohenga pe angaʻofa he ko e konga ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.13 [Vakai, fokotuʻu hono 5 he peesi 239.]

Kapau te tau fie foaki mei heʻetau ngaahi koloá, he ʻikai ha taha ʻe masiva.

ʻOku ʻikai totonu ke masiva ha tangata, fefine, pe fānau ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, he ʻoku fokotuʻutuʻu e Siasí ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻaonga ʻi he moʻuí. ʻOku lahi e meʻá maʻá e kakai kotoa pē, pea toe. … Kuo fakangofua ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá ke nau ngāue ke nau tuʻumālie, pea kapau naʻa nau maʻu ia ʻi ha founga ʻoku totonu, ʻoku ʻanautolu ia, pea te ne tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻi heʻenau fakaʻaongaʻi iá ʻo kapau te nau fakaʻaongaʻi totonu.14

ʻOku lahi ʻetau tokanga ki māmaní ʻo ngalo ai ʻiate kitautolu ʻa e kakai ʻoku faingataʻaʻiá ʻa ia ʻe lava ke tau tokoniʻí ʻi he ngaahi meʻa lahi.15

Fakakaukau ki he kakai tangata kuo ʻikai haʻanau ngāué pea pehē foki ki he kakai fefiné. … Fakakaukau ki he tokolahi ʻo e fānau ʻa ʻetau Tamaí ʻokú Ne ʻofa lahi ai ʻo hangē pē ko ʻene ʻofa ʻiate kitautolú ʻa ia ʻoku nau faingataʻaʻiá. Fakakaukau angé ki heʻenau mamahí ʻo kapau he ʻikai ke tau foaki ʻe kitautolu ʻoku tau faingamālie angé mei he koloa kuo tuku ʻe he ʻOtuá ʻi hotau nimá—ʻikai ko e koloá pē, ka kapau he ʻikai ke tau ʻoange ha lea fakalotolahi mo tokoni pea ʻikai ʻaʻahi ki he ngaahi ʻapi ʻoku tokolahi ai ʻa e kakai faingataʻaʻiá pea foaki ʻa e meʻa ʻoku lava ʻe kitautolu takitaha ke foakí. Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻoku foaki mai kotoa ʻa e ngaahi faingamālié ni kiate kitautolu ke tau tuʻumālie ai mo fakatupulaki hotau ngaahi ʻulungāangá pea ke tau lava ʻo tokonaki maʻatautolu ha koloa ʻi he langí ʻa ia ʻe ʻikai kai ʻe he ané mo e ʻumeʻumeá, pea ʻikai hae ʻe he kaihaʻá ʻo kaihaʻasi [vakai, Mātiu 6:20]. ʻOku foaki mai e ngaahi faingamālie ko ʻení ʻe ha Tamai poto aoniu ʻokú ne ʻafioʻi ʻa e ngataʻangá mei he kamataʻangá ʻo ne folofola mai: “Ko ʻeni ʻa e halá, ke ke fou aí.”

Tau … vakavakai takai holo ʻi hotau kaungāʻapí—ʻoua naʻa tuku ia ki he Pīsopé mo e Fineʻofá, ka tau takitaha hoko ko ha kau tokoni ʻofa kiate kinautolu ʻoku fie maʻu lahi ʻetau tokoní. Pea ko e hā pē ha meʻa te tau fai, ʻoua muʻa naʻa tau ʻai ke ongoʻi ʻe kinautolu ʻoku fie maʻu tokoní ʻoku nau hangē ha kau masivá. Tau foaki ʻa e meʻa ʻoku tau maʻú ʻo hangē ko ha meʻa pē ia ʻanautolú. He kuo foaki ia ʻe he ʻOtuá kiate kitautolu. Taimi ʻe niʻihi ʻoku hangē ʻa e tōʻonga ʻa kitautolu ʻoku ʻi ai ʻetau koloá ko e meʻa pē ia ʻatautolu. ʻOku foaki mai ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻú, ʻetau meʻakaí, hotau valá, hotau falé, hotau ʻapí mo hotau ngaahi faingamālié kiate kitautolu ko ha kau tauhi ʻi he Siasí mo e puleʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, pea kapau te tau … foaki ʻetau koloá neongo ʻe hangē pē ko e foʻi paʻanga ʻa e fefine uitoú, te tau maʻu meiate ia ʻoku ʻafio ʻi he langí ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tau fie maʻu ʻi he kuonga ko ʻeni ʻoku tau ʻi he māmaní aí, pea ka hokosia ʻa e taimi ke tau hoko atu ai ki he moʻui kahaʻú, ʻe fakatatali mai kiate kitautolu ʻa e tāpuaki ʻa ha Tamai ʻofa naʻe hounga kiate ia ʻa ʻetau ngaahi ngāué.16

Kapau ʻoku tau loto ke kau ʻi he puleʻanga ʻo hotau ʻEikí, ʻa e puleʻanga fakasilesitialé, ko hotau faingamālie ʻeni ke teuteu ai,—ʻi he ʻofa taʻemālualoi, ʻi he faʻa ngāue, ʻi he fakapotopoto, ʻi he kātaki fuoloa, ʻi ha holi ke fai ʻa ia ʻoku tau lavá ke faitāpuekina e niʻihi kehé, ke foaki atu—ke ʻoua naʻa tau ongoʻi maʻu pē kuo pau ke tau maʻu mai, ka e maʻu ʻa e holi ke foaki atu, he ʻoku ou pehē atu kiate kimoutolu: “ ʻOku monūʻia lahi hake ʻa e foaki atú ʻi he maʻu ʻa e foaki maí.” [Ngāue 20:35.] Ko e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha ongoongolelei ia ʻo e foaki atu, ʻo ʻikai ko ʻetau koloá pē ka ko ʻetau moʻuí, pea ʻoku ou fakamālō ki heʻeku Tamai Hēvaní ʻoku ou kau ki ha kautaha kuo fakahinohinoʻi pehē.17 [Vakai, fokotuʻu hono 6 he peesi 239.]

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení lolotonga hoʻo ako e vahé pe teuteu ke akoʻí. Ki ha toe tokoni makehe, vakai ki he peesi vii–ix.

  1. Naʻe fakahā ʻe Siaosi ʻAlipate Sāmita ki he Kāingalotú lolotonga e Tōlalo ʻa e Tuʻunga Fakapaʻangá, “ ʻOku ou tui ʻoku tuku mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní hatau faingamālie ke tau tupulaki ai” (peesi 227–29). Ko e hā nai ʻene ʻuhinga kiate koé? Ko e hā e ngaahi founga ʻoku tau “tupulaki” ai ʻi heʻetau tokoni kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá?

  2. ʻI hoʻo lau e konga ʻuluaki ʻo e ngaahi akonakí (peesi 230–32), fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻe lava ke ke fai ke kamata pe fakaleleiʻi ʻaki hoʻo meʻakai ʻoku tokonakí mo e ngaahi maʻuʻanga tokoní. Ko e hā ha ngaahi fakatātā ʻo ha ngaahi meʻa ʻe hoko fakatuʻupakē pe ngaahi tūkunga ʻoku totonu ke ke teuteu ki ai? Ko e hā e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e Fineʻofá ke tokoniʻi e kāingalotú ke nau teuteu ki he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻe hoko fakatuʻupakeé?

  3. Toe fakamanatu e konga ʻoku kamata he peesi 232 pea lau e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:31. ʻOkú ke pehē ko e hā nai hono ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ʻe he ʻEiki ke tau ngāue ke tauhi ʻaki kitautolú? Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻaonga ke akoʻi ai ki he fānaú ʻa hono mahuʻinga ʻo e ngāué?

  4. Lau e fakatokanga ʻa Palesiteni Sāmita ki he kakai tuʻumālié mo e masivá ʻi he peesi 233–34. Ko e hā e ngaahi nunuʻa hono tuku hotau lotó ki he koloá? Ko e hā e meʻa ʻe lava ke tau fai ke fakaʻehiʻehi ai mei heni?

  5. Lau e konga ʻoku kamata he peesi 234, ʻa ia ʻoku fakamatala ai ʻa Palesiteni Sāmita ki he ngaahi tāpuaki ʻo e totongi vahehongofulú mo e ngaahi foaki kehé. Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻaonga ke akoʻi ʻaki e toʻu tupú pe kāingalotu foʻoú fekauʻaki mo e ngaahi tāpuakí ni?

  6. ʻI hoʻo ako e konga fakaʻosi ʻo e ngaahi akonakí (peesi 236–38), fakakaukau ki ha meʻa pau ʻe lava ke ke fai ke tokoni ai ki he pīsopé mo e kau taki kehe ʻo e uōtí ke feau e ngaahi fie maʻu ʻa e kakai ʻi homou uōtí pe tukui koló. Ko e hā nai ʻene ʻuhinga kiate koe ʻa e pehē “ ʻikai ko ʻetau koloá pē ka ko ʻetau moʻuí”?

Ngaahi Potufolofola Fekauʻakí: ʻEfesō 4:28; Sēmisi 1:27; 2 Nīfai 5:17; Sēkope 2:17–19; Mōsaia 4:22–25; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 104:13–18

Tokoni fakafaiakó: “Te ke lava pē ʻo tokoniʻi e fakafoʻituituí, neongo ʻokú ke akoiʻi ha kakai tokolahi he taimi pē ʻe taha. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo tokoniʻi e niʻihi fakafoʻituituí ʻi hoʻo feʻiloaki fakatāutaha mo kinautolu ʻi he kamataʻanga ʻo e kalasí… . Te ke lava foki ʻo tokoni ʻi he taimi te ke ʻai ai ke fakamānakoa mo malu e kau mai ki he kalasí” (ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó, 37).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, Apr. 1948, 181.

  2. ʻI he Conference Report, Oct. 1947, 6.

  3. “To the Relief Society,” Relief Society Magazine, Dec. 1932, 706.

  4. ʻI he Conference Report, Apr. 1947, 162, 165.

  5. ʻI he Conference Report, Apr. 1929, 30.

  6. ʻI he Improvement Era, Aug. 1946, 521.

  7. “Some Warning Signs,” Improvement Era, July 1948, 425.

  8. ʻI he Conference Report, Oct. 1949, 171.

  9. ʻI he Conference Report, Oct. 1934, 49–50.

  10. ʻI he Conference Report, Oct. 1949, 170–72.

  11. ʻI he Conference Report, Apr. 1941, 25, 28.

  12. ʻI he Conference Report, Apr. 1948, 16–17.

  13. ʻI he Conference Report, Apr. 1947, 162.

  14. ʻI he Conference Report, Oct. 1949, 169, 171.

  15. ʻI he Conference Report, Apr. 1948, 181.

  16. “Saints Blessed,” Deseret News, Nov. 12, 1932, Church section, 8.

  17. ʻI he Conference Report, Oct. 1934, 52.

Ko e ʻaʻahi ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita mo ha kau taki kehe ʻo e Siasí ki ha fale tauhiʻanga koloa ʻa e kau pīsopé. Naʻe mateuteu e Siasí ke tokoniʻi ʻa kinautolu naʻe faingataʻaʻia ʻi he hili ange ʻa e Tau Lahi hono II ʻa Māmaní koeʻuhí he naʻá ne tokonaki ʻa e meʻakai.

“ʻE ngaahi tokoua mo e tuofāfine, te tau aʻusia ha ngaahi taimi faingataʻa, ka ʻe lava ke tau mateuteu ki ai.”

“Kuo ʻomai ʻe he ʻEikí hotau faingamālie ke foaki ʻa e vahe hongofulu ʻe taha ʻo ʻetau tupú ki Hono Siasí, ki he fakalakalaka ʻo ʻEne ngāué.”