Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 17: Ko e Ivi Fakamālohia ʻo e Tuí


Vahe 17

Ko e Ivi Fakamālohia ʻo e Tuí

Ko e tuí ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻEikí ʻoku fakafou mai ai hono fakamālohia ʻo e kakai anga māʻoniʻoní ke fakahoko ha ngaahi meʻa fakaofo.

Mei he Moʻui ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá

ʻI he kei hoko ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita ko e mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, naʻe ui ia ʻi he 1919 ke hoko ko e palesiteni ʻo e Misiona ʻIulopé. ʻI haʻane pōpoaki ki he Kāingalotu ʻo e fonuá hili pē ha taimi nounou mei heʻene tūʻuta ki aí, naʻá ne lea ki he ngaahi tuʻunga faingataʻa ʻi ʻIulopé, ʻa ia ne kei fakaakeake mei he ngaahi haʻahaʻa ʻo e ʻUluaki Tau Lahi ʻa Māmaní: “ʻOku ou ʻilo ʻoku tau moʻui ʻi ha vahaʻataimi mahuʻinga ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní. ʻI he ngaahi tuʻunga foʻou mo faingataʻa ʻoku fehangahangai mo e ngaahi puleʻangá, mo e ongoʻi ʻo e ngāngāʻehu ʻoku meimei ke ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá ʻi he feituʻu kotoa pē, ko ia ʻoku ou ongoʻi ʻa e fatongia mamafa ke feʻiloaki mo kinautolu, mo ha fie maʻu fakamātoato ʻo ha tataki fakalangi ʻi hono fakahoko hoku ngaahi fatongiá.” Naʻe tui ʻa Palesiteni Sāmita neongo e ngaahi faingataʻa ne nau fehangahangai mo iá, ʻe ola lelei e ngaahi ngāue ʻa e kāingalotú mo e kau faifekaú: “ ʻI he tokoni ʻa e kau ngāue lelei mo lavameʻa ʻi he hetikuota ʻo e [misioná], mo e kau tangata mo e kau fefine faivelenga ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú, ʻoku ou ʻamanaki fiefia ki ha ututaʻu ola lelei ʻo ha ngaahi laumālie faitotonu.”1

Ko e taha ʻo e ngaahi fatongia fakavavevave taha ʻo Palesiteni Sāmita heʻene hoko ko e palesiteni fakamisioná ko hono fakatokolahi ʻo e kau faifekau ʻi ʻIulopé. Ne ʻoatu ʻe he Siasí ha kau faifekau tokosiʻi ʻaupito ki ʻIulope lolotonga e taú, pea tupu mei he nounou fakameʻakaí mo e ngaahi palopalema fakaʻekonōmika kehe pē, naʻe ʻikai fie tuku atu ai ʻe he kau ngāue ʻa e puleʻanga ʻIulopé ha visa ki ha kakai muli. Ko e ngāue faingataʻa ʻa Palesiteni Sāmitá ko hono fakalotoʻi e kau ngāue ko ʻeni ʻa e puleʻangá ke fakangofua e kau faifekaú ke nau hū ange ki honau ngaahi fonuá. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sāmita ʻi haʻane tohi ki hono ʻofefine ko ʻEmelií ʻo kau ki heʻene ʻalu ki Lonitoni koeʻuhí ko e taumuʻa ko ʻení.

“Naʻe fuʻu angaʻofa ʻaupito hotau ʻAmipasitoa ʻAmeliká ʻo ne aleaʻi haʻaku ʻinitaviu mo ʻEiki Lōpete Hoane, ko e Minisitā Ngāue maʻa Pilitānia Lahí. ʻI heʻema hū atu ki hono ʻōfisí, naʻá ma ʻoange ki heʻene sekelitalí ʻema tohi mei he ʻAmipasitoá, peá ne ʻeke mai pe ʻe lava ke toloi e meʻa naʻá ma ō ange aí he ʻi ha ngaahi miniti siʻi ʻe ʻalu hono pulé ki Sikotilani ʻi ha uike ʻe tolu. Ne u talaange ʻe hounga ʻaupito ke mau talanoa ʻi ha miniti ʻe nima he naʻe ʻikai ke ma nofo ʻi Lonitoni pea ko e meʻa fakavavevave. Ne hū e sekelitalí kia ʻEiki Lōpeti peá ne foki vave ange pē ʻo talaange ʻe kaniseli ʻe ʻEiki Lōpeti ʻene ʻalú ka mau talanoa he taimi faá he ʻaho ko iá. Ne u lotu fakamātoato he pongipongi ko iá ke fakafaingamālieʻi ʻema fonongá pea ʻi hono fakaafeʻi kimaua ke ma toe foki angé, ne u ongoʻi loto-houngaʻia moʻoni ki heʻetau Tamai Hēvaní.”

Naʻe fakaafeʻi atu ʻa Palesiteni Sāmita mo kinautolu naʻa nau oó ki he ʻōfisi mavahe ʻo ʻEiki Lōpeti Hoané. “Naʻa mau feinga ke fakahā ange e meʻa ne mau fie maʻú pea fakapapauʻi ange ʻoku fie maʻu ʻe Pilitānia Lahi ʻa e meʻa naʻa mau kolé. Naʻá ne fakafanongo fakalelei ki he konga ʻo e hisitōlia ʻo e Siasí mo e meʻa ʻoku tau tui ki aí, mo e ngaahi meʻa kehe pē, ʻi he meimei houa ʻe taha mo e konga.

“ ʻI he ʻosi ʻeku fakamatalá naʻá ne toe ʻeke mai pe ko e hā koā e meʻa naʻa mau fie maʻú, pea ʻi heʻemau talaange naʻa mau fie maʻu ʻa e faingamālie ke toe fakatokolahi ʻetau kau faifekaú ki he toko uangeau nimangofulú, ʻa ia ko e tokolahi tatau pē ia naʻe ʻi ai kimuʻa he taú, naʻá ne talamai ʻe fiefia ke fakahā ki heʻene potungāué ke fakangofua e tokolahi ko iá ke hū mai ki he fonuá ʻi he vave taha ʻe lavá. Naʻa mau fiefia lahi pea ʻi heʻemau mavahé, naʻa mau talaange kuo mahuʻi atu ha fuʻu kavenga lahi mei homau ʻatamaí.

“ʻOku ou ongoʻi fakapapau kuo hoko ʻa e taha ʻo e kau tangata mafai lahi taha ʻo ʻIngilaní ko homau kaumeʻa pea he ʻikai te u momou ke ʻalu ki ai ʻi ha taimi pē ʻe fie maʻu ai.”2

Naʻe toki pehē kimui ʻe Sēmisi Kani Makei, ko e taha ʻo e kau faifekau ʻa Palesiteni Sāmita naʻe ʻi he fakataha mo ʻEiki Lōpeti Hoané: “Vakai ange ki he ngāue fakaʻofoʻofa kuó ne faí. Naʻe tokosiʻi pē e kau ʻeletā aí [ʻi he misioná]. Hangē naʻe fakafaingataʻaʻiaʻi e halá, ka ne ueʻi ia ʻe he laumālie ʻo e ʻEikí peá ne lava ʻo fetuʻutaki mo e kau ngāue fakapuleʻangá ke nau falala ange kiate ia; pea naʻe faifai pē ʻo maʻu ʻa e ngaahi faingamālie naʻa mau fie maʻú, ke haʻu e kau ʻeletaá ʻo hoko atu ʻenau ngāué mo fakakakato ʻenau ngāue fakafaifekaú ʻi hono ʻunuaki ki muʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá mo fakakakato ʻene ngāué, pea ʻi he founga ko iá naʻá ne fakapapauʻi ai kiate kimautolu ha fakamoʻoni ʻoku tataki ʻe he ʻOtuá ʻa e ngāue ko iá.”3 Naʻe fakalāngilangiʻi ʻe ʻEletā Makei ʻa e lavameʻa ʻa Palesiteni Sāmitá ʻo pehē ko e tupu mei heʻene “tui mo e moʻui līʻoa mo e ʻofa faka-Kalaisi kiate kinautolu naʻa nau ngāue fakatahá.” Naʻá ne pehē, “Ne u ngāue fakataha mo ia. Ne u feongoongoi mo ia; ne u lotu mo ia, pea ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku lahi tatau pē ʻene tuí mo ʻene faitotonú mo e moʻuí.”4 [Vakai, fokotuʻu 1 he peesi 202.]

Ngaahi Akonaki ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá

ʻOku hā mahino ʻi he folofolá ʻa e mālohi ʻo e tuí.

ʻOku talamai he ʻikai ke tau lava ʻo fakahōifua ki he ʻOtuá taʻe kau ai ʻa e tuí [vakai, Hepelū 11:6]. Ko e meʻa ia ʻokú ne fakatupu hono fai ʻo e ngāue kotoa pē, pea ʻoku fonu e Folofolá ʻi he ngaahi fakamoʻoni ki he mālohi ʻo e tuí. Ko e tui ʻa Noá naʻe lava ke ne foʻu ai e ʻaʻaké, pea tupu mei heʻene talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá naʻe fakahaofi ai ia mo hono fāmilí, ka ko kinautolu naʻe ʻikai tuí naʻa nau melemo ʻi he fuʻu lōmakí [vakai, Sēnesi 6:13–22; 7:1–24].

Ko e tuí, naʻe fakahaofi ai ʻa Lote mo kinautolu ʻo hono fāmilí ʻi hono tutu ʻe he afi mei he langí ʻa Sōtoma mo Komolá, pea fakaʻauha ai e kakai naʻe ʻikai ke nau tuí [vakai, Sēnesi 19:12–25].5

Ko e tuí, naʻe tataki ai ʻe Mōsese ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí mei he nofo hopoaté, ʻo nau fou atu ʻi he tahi Kulokulá ʻo hangē pē ha kelekele mōmoá, kae melemo ai e kau tau ʻa ʻIsipité ʻi heʻenau feinga ke fai e meʻa tataú. Naʻe fafanga ʻa e kakaí ʻaki ʻa e mā mei langi. ʻI hono taaʻi ʻe Mōsese ʻa e maka ʻi Hōlepí, naʻe puna mei ai ʻa e vai ke fakafiemālieʻi ʻenau fieinuá; pea nau fou atu ʻi he maomaonganoá ʻo aʻu ki he fonua ʻo e talaʻofá. [Vakai, ʻEkesōtosi 14:21–31; 16:14–15; 17:5–6.]6

ʻI he hokohoko atu e lotu fakahāhā ʻa Taniela ki he ʻOtua ʻo ʻIsilelí, ʻa ia ne fepaki ʻeni mo e tuʻutuʻuni naʻe teuteuʻi ʻe hono ngaahi filí ko e fakataumuʻa ke fakaʻauha iá, naʻe lī ia ki he ʻana ʻo e fanga laioné ʻo ne nofo ai he poó kakato. Naʻá ne ʻiloʻi ʻe fakahaofi ia ʻe heʻene Tamai Hēvaní pea naʻe ʻikai faʻa ueʻi ʻene falalá. Ne ʻalu hengihengia atu e tuʻí he pongipongi hono hokó ʻo ʻilo naʻe moʻui pē ʻa Taniela. Naʻe ʻikai fai ki ai ʻe he fanga laioné ha meʻa koeʻuhi ko ʻene tuí pea tupu ai ʻa e falala ʻa e tuʻí kiate ia. [Vakai, Taniela 6:4–28.]

Naʻe lī ʻa e kau Hepelū ʻe toko tolu, ko Seteleki, Mēsake mo ʻApetenikō ki ha fuʻu afi kakaha naʻe liunga fitu hono velá ʻi he vela angamahení, koeʻuhí ko ʻenau fakafisi ke hū ki ha meʻa fakatātā koula naʻe fokotuʻu ʻe Nepukanesa. Naʻa nau falala ki he ʻOtua moʻuí pea naʻe fakapaleʻi ʻenau tuí ʻaki hono fakahaofi ʻenau moʻuí. [Vakai, Taniela 3:8–28.]

ʻI he tuí, naʻe ui ai ʻa e Palōfita ko ʻIlaisiaá ke tō mai ha afi mei langi ʻo tutu ʻene feilaulaú, pea naʻe tui ai e tuʻí mo e kakaí ko e ʻOtuá ʻa e ʻOtua ʻo ʻIsilelí kae ʻikai ko Peali [vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 18:36–40].

Ko e tuí, naʻe kei maʻu ai ʻe he tokoua ʻo Sēletí mo hono kau muimuí ʻa e lea ʻa ʻenau ngaahi tamaí lolotonga hono fakamoveteveteʻi e ngaahi leá ʻi he Taua ʻo Pēpelí, pea ʻomai kinautolu ki he Feituʻu Fakahihifó ni [vakai, ʻEta 1:33–43]. … Ko e tui tatau pē naʻe lava ke ʻomi ai ʻe Līhai hono fāmilí ʻo nau kolosi he tahí pea tūʻuta ʻi he fonua ko ʻení, ʻa ia naʻe lelei hake ʻi ha toe ngaahi fonua kehe.

Ko e tuí, naʻe lava ai ke kātakiʻi ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú honau fakatangaʻí, pea neongo e fakafepaki ʻa e kau Siú, naʻe lava ke nau fokotuʻu ʻa e ongoongolelei naʻe foaki ʻe he Fakamoʻuí kiate kinautolú.7

Ko e tuí, naʻe lava ke fakahoko ai ʻe he Huhuʻi ʻo māmaní ʻa e ngaahi meʻa mana kotoa pē, pea ʻe kinautolu naʻe ō holo mo Iá. Ko e tokotaha tui faivelengá pē ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi mei he ʻOtuá talu meí he kamataʻanga ʻo taimí ʻo aʻu mai ki he taimí ni.8 [Vakai, fokotuʻu hono 2 he peesi 202.]

ʻOku hā mahino ʻa e mālohi ʻo e tuí ʻi he moʻui ʻa e Kāingalotu angamāʻoniʻoni ʻi he kuonga fakakosipelí ni.

ʻI he tui taʻeveiveiua ʻa e tamasiʻi palōfitá [Siosefa Sāmita] ʻi he kuonga fakakosipeli kimui ní, naʻá ne ʻalu ai ki he vao ʻakaú peá ne tūʻulutui ʻo lotu, peá ne maʻu ai ʻa e ʻuluaki fakahā fakalangi naʻe fai kiate iá, ʻa ia naʻe toe fakahā ai ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ʻulungāanga ʻo e Toluʻi ʻOtuá. Ko e tuí naʻe lava ai ke ne ʻalu ki he moʻunga ko Komolá ʻo maʻu mei he nima ʻo e ʻāngeló ʻa e ngaahi lekooti toputapu ko ia naʻá ne liliu kimui ʻaki ʻa e meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá. Ko e tuí naʻá ne tataki ai hono kakaí mei Ketilani ki he fonua ko Mīsulí pea toe foki ki ʻIlinoisí, pea neongo hono toutou ʻohofi mo kapusi kinautolu mei honau ngaahi ʻapí, naʻa nau kei maʻu pē ʻa e tui naʻe fakatō ki honau lotó, pea naʻa nau ʻiloʻi naʻe kei manatuʻi kinautolu ʻe he ʻOtuá. Ko e tuí naʻe fokotuʻu ai ʻa e kolo ko Nāvuú ʻi he fakahinohino ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá; pea ko e tuí naʻá ne maʻu ai ʻa e ngaahi moʻoni nāunauʻia ʻoku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

ʻI he tuí, naʻe tataki ai ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e kakaí ki he feituʻu fakahihifo ʻo e fonuá [ʻa e Teleʻa Sōlekí]; pea ʻi heʻene aʻu hake ki he tumuʻaki ʻo e moʻungá ʻo vakai atu ki he teleʻá, naʻe fakahā kiate ia ʻe he ʻOtuá ko e feituʻu ʻeni naʻe totonu ke fokotuʻu ai ʻa ʻIsilelí. … Ko e tuí, naʻe fakatoka ai ʻe he kakaí ʻa e makatuliki ʻo e Temipale fakaʻofoʻofá ni [ʻa e Temipale Sōlekí], lolotonga ʻenau vaivaí mo e masivá, ʻi heʻenau tui ʻe teuteuʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e founga mo ʻomai ʻa e ngaahi nāunau ke lava ʻo kakato hono langá. Ko e tuí naʻe aʻu atu ai ki he kakaí e ʻaloʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, pea lolotonga ʻenau faingataʻaʻiá, naʻa nau mamata ki hono kai ʻenau ngoué ʻe he fanga heʻé pea ʻikai ke nau lava ʻo taʻofí, pea ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, naʻe tali ʻenau ngaahi lotú, pea naʻa nau fakamoʻoniʻi ia ʻi he haʻu ʻa e fanga talá ʻo fakahaofi ʻenau ngoué ʻo nau hao ai mei he fiekaiá. …

… Ko e tuí, naʻe ueʻi ai ʻa e kau tangata naʻe taki ʻi he ngāué ni mei he taimi ki he taimi ke fai ʻa e ngaahi fakahinohino naʻa tau fie maʻú. Ko e tuí ʻoku fakamāmaʻi ai kitautolu … ʻe kinautolu ʻoku ngāue ʻi he huafa ʻo e ʻEikí, pea ʻoku fakaake ʻe he Fakafiemālié ʻa ʻenau mahinó, ʻo ʻai ke nau manatuʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e kuo hilí mo fakahā kiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko maí; ʻo fakamoʻoniʻi ai ʻa e laumālie ʻo e fakahaá.9

Ko e tuí naʻe laka atu ai e kaumātuʻa ʻo ʻIsilelí, pea tuku honau ʻapí mo kinautolu naʻa nau ʻofa aí, pea kātakiʻi e fakaanga ʻa māmaní, ke fakamoʻoniʻi ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ko Sīsū ʻa e Kalaisí, pea ko Siosefa Sāmitá ko e palōfita ia ʻa e ʻEikí. Ko e tuí kuo fakamoʻui ai hoʻomou kau mahakí, kuo fokotuʻu hake ai ʻo moʻui hoʻomou kau pekiá. Kapau naʻe maʻu e ngaahi lekooti ʻo e ngaahi mana naʻe hoko ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí ni … , ko ha fakamoʻoni ia ki he mālohi ʻo e ʻOtuá, fakafou ʻi he tuí, pea ʻikai toe laka hake ai ha taimi ʻi he māmaní.

ʻE hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ko e tefitoʻi moʻoni ʻeni ʻokú ne fakahinohino hotau hala ki langí, ʻokú ne ʻomai ʻa e ʻamanaki leleí kiate kitautolu ʻi he feinga tau ʻo e moʻuí. ʻI he taimi ʻoku tau puputuʻu ai, pea fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻoku hangehangē he ʻikai ke tau lavaʻí, kapau ʻoku tau tui ki he Huhuʻi ʻo māmaní, ʻe lava ke tau kole kiate ia pea ʻe tali ʻetau ngaahi lotú ʻo lelei maʻatautolu.10 [Vakai, fokotuʻu hono 3 he peesi 202.]

Kuo lahi hono fai ʻo e fehuʻí ni: ʻOku malava nai ke loto fiemālie ʻa e fānau tangata mo e fefine, kau talavou mo e kau finemui kuo tupu hake ʻi he toʻu tangata ko ʻeni ʻo e Siasí ke foua e ngaahi faingataʻa, masiva mo e ngaahi ʻahiʻahi ne kātakiʻi ʻe heʻenau ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé koeʻuhi pē ko e ongoongoleleí? Te nau tuku nai honau ngaahi ʻapi ʻoku nau fiemālie aí kae nofoʻi ha fonua foʻou koeʻuhí pē ko ʻenau tuí?

ʻOku ou talaatu kapau kuo ʻosi fakatō ʻi honau lotó ʻa hono ʻiloʻi ʻo e faka-ʻOtua ʻo e ngāué ni ʻo hangē ko ia ʻoku tau ʻiló, kapau kuo nau maʻu ʻa e tuí koeʻuhi ko ʻetau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, kapau kuo akonekina kinautolu ke ʻiloʻi ko Sīsū ʻa e Kalaisí pea ko Siosefa Sāmita ko e palōfita ia ʻa e ʻEikí, pea ʻoku ou talaatu, ʻIo! te nau fai ʻa e meʻa kuo fai ʻe heʻenau ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé, ʻo fakakakato honau ngaahi fatongiá ʻi he lotolotonga ʻo ʻIsileli ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Kapau ʻe hoko ai ha fakamasiva, kapau ʻe hoko ai ha mahamahaki pe faingataʻaʻia, naʻa mo ha tuli mei ʻapi, ʻoku laungeau mo lauiafe hotau ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine te nau fakamaʻu ʻenau fakamoʻoní ʻaki ʻenau moʻuí ʻo ka fie maʻu ʻi heʻenau ʻiloʻi ko e ongoongolelei ʻeni ʻo Kalaisí.11 [Vakai, fokotuʻu hono 2 he peesi 202.]

ʻE fakaava ʻe he ʻEikí ʻa e founga ke tau fai ʻaki ʻa ia ʻokú Ne kole maí ʻo kapau te tau ngāue ʻaki e tuí.

ʻOku ou manatu ki ha ʻaho ʻe taha ne u ongoʻi ai ke u lea ki ha faifekau naʻe ʻalu ki ha kolo naʻe ʻikai fakangofua ke fai ai ʻemau ngaahi pō malanga he halá:

“Manatuʻi ke ʻoange ha faingamālie ʻo e ʻEikí. ʻOku ʻai ke fai haʻo kole. ʻOange ha faingamālie ʻo e ʻEikí. Kole ange ke ne fakaava mai ʻa e halá.”

Naʻe ʻalu e talavoú ki he koló, hū ki he ʻōfisi ʻo e pule koló, pea kole pe ʻe lava ke sio ki ai. Naʻe teu ke ne kole ange pe ʻe lava nai ke nau liliu e tuʻutuʻuní.

ʻI heʻene aʻu atú, naʻe ʻikai ke ʻi ai e pule koló. Naʻe hū mai e talavoú mei he ʻōfisí, hanga atu ki he holó peá ne sio ki he matapā ʻi he ngataʻanga ʻo e holó naʻe tohiʻi ai ʻa e “ ʻŌfisi ʻo e Pule Polisí.” Naʻe ʻai ʻene kiʻi tuʻu, mo e ʻi ai e meʻa naʻe pehē ange ki ai: “ ʻOange ha faingamālie ʻo e ʻEikí.” Naʻá ne ʻalu atu ki he ʻōfisi ʻo e pule polisí ʻo talaange e meʻa naʻe haʻu aí. ʻI he ʻosi ʻene talaangé naʻe pehē ʻe he tangatá:

“ Ko e tuliki hala fē te ke fie maʻú?”

Naʻá ne pehē ange: “ ʻOku ʻikai ke u ʻilo ʻe au e koló ni ʻo hangē ko koé. ʻOku ʻikai ko ʻeku kolé ha tuliki he ʻikai ke feʻunga pe taʻofi ai e feʻaluʻaki ʻa e ngaahi meʻalelé. Te ke loto pē ke ta ō ʻo fili ha tuliki?”

Fakakaukau ange koe ki ha faifekau ʻoku kole ki he pule polisí ke ne fili ha tuliki ke malangaʻi ai e ongoongoleleí!

Naʻe pehē ange e ʻōfisa polisí:

“ʻIo, te u ʻalu mo koe.”

Naʻá na maʻu ha taha ʻo e ngaahi tuliki lelei taha he koló ʻi he miniti pē ʻe hongofulu mā nima, mo ha fakangofua ke malangaʻi ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi ha feituʻu naʻe ʻikai malangaʻi ai ʻi he ngaahi halá talu mei he taimi ki muʻa he taú [ʻUluaki Tau Lahi ʻa Māmaní]. …

ʻOku ʻi ai pē founga ʻa e ʻEikí ke fakahoko ʻaki e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo faí, pea ʻoku ʻikai ʻaupito te ne kole mai ke tau fai ha meʻa kae ʻikai te ne ʻomi ha founga ke lava ai. Ko e meʻa ia naʻá ne folofola ʻaki ʻo fakafou mai ʻia Nīfaí. He ʻikai ke ne tala mai ha meʻa ke fai kae ʻikai te ne teuteu ʻa e founga ke fakahoko ai.

Pea naʻe hoko ʻo pehē ko au, Nīfai, naʻá ku pehē ange ki heʻeku tamaí: “Te u ʻalu ʻo fai ʻa e ngaahi meʻa kuo fekau ʻe he ʻEikí, he ʻoku ou ʻilo ʻoku ʻikai tuku mai ʻe he ʻEikí ha fekau ki he fānau ʻa e tangatá kae ʻikai te ne teuteu ha hala maʻanautolu ke nau lava ai ʻo fai ʻa e meʻa kuó ne fekau kiate kinautolú.” 1 Nīfai 3:7.

Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku kole pe ʻamanaki mai e ʻEikí ke fai pea ʻikai ke ke ʻiloʻi pe ʻe fakahoko fēfeeʻi, fai ho lelei tahá. Fai fakatatau pē mo e meʻa ʻoku totonu ke faí; falala ki he ʻEikí, ʻoange hano faingamālie, pea he ʻikai te ne teitei liʻaki koe.12

Meʻa fakaʻofoʻofa moʻoni ke ʻiloʻi ʻe lava ke tau piki ki he toʻukupu ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, ʻo kapau te tau loto ki ai, pea te ne tataki kitautolu. ʻOku ʻikai mo ha toe kakai ʻi he māmaní ʻoku nau ʻiloʻi fakapapau ʻeni ka ko e falukunga kakaí ni.13 [Vakai, fokotuʻu hono 4 he peesi 202.]

ʻOku foaki ʻe he ʻOtuá ʻa e tuí ko ha meʻafoaki ki he kakai angamāʻoniʻoní.

ʻOku makatuʻunga ʻetau tuí ʻi heʻetau moʻui angamāʻoniʻoní. He ʻikai lava ke tau moʻui taʻetaau pea maʻu ʻa e tuí ʻo hangē ʻoku totonu ke tau maʻú, ka kapau te tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, ʻe lava ke tau maʻu ʻa e tuí, pea ʻe tupulaki ia ʻo toe lahi ange ʻi he taimi ʻe toe lahi ange ai ʻetau angamāʻoniʻoní.14

Kapau ʻoku ʻi ai hatau niʻihi ʻoku ʻikai tui ki he ngāué ni, ʻoku tupu ia mei he ʻikai ke tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Kapau ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai ke nau ʻilo ko e ngāue ʻeni ʻa ʻetau Tamaí, ʻoku tupu ia mei he teʻeki ai fai honau fatongiá. ʻOku ou ʻilo ʻo hangē ko ʻeku ʻiloʻi ʻoku ou moʻuí ko e ngāue ʻeni ʻa e ʻEikí, pea ʻoku maʻu ʻa e ʻilo ko iá ko e tupu mei hono tauhi ʻo ʻEne ngaahi fekaú.15

ʻOku tau ʻiloʻi ko e tuí ko ha meʻafoaki ia ʻa e ʻOtuá; ko e fua ia ʻo e moʻui angamāʻoniʻoní. ʻOku ʻikai ke tau fekauʻi atu pē pea maʻu ia, ka ko e ola ia ʻo hono fai e finangalo ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. Kapau ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e tuí, tau vakavakaiʻi angé kitautolú pe ʻoku tau tauhi ʻEne ngaahi fekaú, pea kapau ʻoku ʻikai, tau fakatomala leva ʻoua ʻe toe tatali. …Fakatauange ke fakatupulaki ʻe he ʻEikí ʻetau tuí, pea ʻofa ke tau moʻui taau ke maʻu ia.16

ʻOku ou ʻamanaki pē ʻoku moʻui taau ʻa kinautolu kuo nau maʻu e meʻafoaki fakaʻofoʻofa ko ʻeni ʻo e tuí ke nau tauhi maʻu ia.17 [Vakai, fokotuʻu hono 5 he peesi 202.]

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení lolotonga hoʻo ako e vahé pe teuteu ke akoʻí. Ki ha toe tokoni makehe, vakai ki he peesi vii–ix.

  1. Kumi ʻa e ngaahi fakamoʻoni ki he tui ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá ʻi he talanoa he peesi 193–94. Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo e kau faifekau ʻa Palesiteni Sāmitá naʻe hanga ʻe heʻene ngaahi lavameʻá ʻo “fakapapauʻi kiate kimautolu ha fakamoʻoni ʻoku tataki ʻe he ʻOtuá ʻa e ngāue ko iá” (peesi 195). Kuo tākiekina fēfē nai koe ʻe he tui ʻa ha niʻihi kehe, hangē ko ha mēmipa ho fāmilí pe ko hao kaumeʻa ofi?

  2. Toe fakamanatu e ngaahi sīpinga ʻo e tuí ʻi he peesi 195–97. Ko e hā mo ha toe ngaahi sīpinga kehe ʻo e tuí ʻoku mātuʻaki mahuʻingamālie kiate koe? Te ke lava fēfē ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi sīpinga ko ʻení ke tokoniʻi ʻaki ha taha ʻokú ne fakaʻaongaʻi e tuí ka kuo teʻeki ai ke ne maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ko ia ʻokú ne holi ki aí?

  3. Kuo ʻoatu fēfē ʻe hoʻo tuí ha “ ʻamanaki lelei ʻi he feinga tau ʻo e moʻuí”? ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he tuí ke tau ikunaʻi ʻa e manavaheé pe “ngaahi faingataʻa [kehe] ʻoku hangehangē he ʻikai ke tau lavaʻí”? ( peesi 197).

  4. Lau ʻa e talanoa ʻoku kamata he peesi 197 pea fakafehoanaki ia mo e talanoa “Mei he Moʻui ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá.” Ko e hā ha ngaahi meʻa kuó ke aʻusia ʻoku faitatau mo e ngaahi meʻá ni? ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e “ʻoange ha faingamālie ʻo e ʻEikí”?

  5. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sāmita ko e “tuí ko ha meʻafoaki ia ʻa e ʻOtuá” pea “ ʻoku ʻikai ke tau fekauʻi atu pē pea maʻu ia” (peesi 201). ʻOku kaunga fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoní ni ki he founga ʻokú ke feinga ʻaki ke fakatupulaki hoʻo tuí pea ueʻi mo e niʻihi kehé ke nau tuí? Ko e hā ha ngaahi meʻa pau ʻe lava ke tau fai ke “tauhi maʻu” ʻa e meʻafoaki ʻo e tuí? (vakai, ʻAlamā 32:35–43).

Ngaahi Potufolofola Fekauʻakí: Hepelū 11:1–11, 17–34; Sēmisi 2:17–24; ʻAlamā 32:26–43; ʻEta 12:6–22; Molonai 7:27–39; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:42

Tokoni fakafaiakó: “Ke tokoniʻi e kau akó ke tali ha ngaahi fehuʻi, te ke lava ʻo fakahā [kiate] kinautolu kimuʻa pea lau pe fakamatalaʻi ha meʻá, te ke fai ange ha ngaahi fehuʻi… . Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo pehē ange, ‘Fakafanongo ʻi heʻeku lau ʻa e potufolofola ko ʻení ke ke lava ʻo vahevahe mai ʻa e meʻa ʻokú ke mahuʻingaʻia taha aí’ pe ‘ ʻI hono lau e potufolofola ko ʻení, vakai angé pe ʻoku mahino [kiate] koe e meʻa ʻoku fakahā mai ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e tuí’” (ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó, 77).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Greeting,” Millennial Star, July 10, 1919, 440–41.

  2. ʻI he Glenn R. Stubbs, “A Biography of George Albert Smith, 1870 to 1951” (PhD diss., Brigham Young University, 1974), 142–43.

  3. James Gunn McKay, ʻi he Conference Report, Oct. 1921, 156.

  4. James Gunn McKay, ʻi he “A Biography of George Albert Smith,” 160.

  5. ʻI he Conference Report, Apr. 1923, 75–76.

  6. ʻI he Conference Report, Oct. 1913, 102.

  7. ʻI he Conference Report, Apr. 1923, 75–76.

  8. ʻI he Conference Report, Oct. 1913, 102.

  9. ʻI he Conference Report, Oct. 1913, 102–3.

  10. ʻI he Conference Report, Oct. 1913, 102–3.

  11. “As to This Generation,” Improvement Era, Feb. 1949, 73.

  12. “Give the Lord a Chance,” Improvement Era, July 1946, 427.

  13. ʻI he Conference Report, Apr. 1947, 164.

  14. ʻI he Conference Report, Oct. 1950, 6.

  15. ʻI he Conference Report, Oct. 1915, 27–28.

  16. ʻI he Conference Report, Oct. 1913, 103.

  17. ʻI he Conference Report, Apr. 1923, 77.

“ ʻOku fonu e Folofolá ʻi he ngaahi fakamoʻoni ki he mālohi ʻo e tuí… . “ ʻI he tuí, naʻe ui ai ʻa e Palōfita ko ʻIlaisiaá ke tō mai ha afi mei langi ʻo tutu ʻene feilaulaú.”

“ ʻI he tuí naʻe tataki ai ʻe Mōsese ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí mei he nofo hopoaté, ʻo nau fou atu ʻi he tahi Kulokulá ʻo hangē pē ha kelekele mōmoá.”

“ ʻI he tuí, naʻe tataki ai ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e kakaí ki he [Teleʻa Sōlekí].”