Tiepene Lap
Mongiong kan Ingihngpene
Kapokon Lap en Epreil 2021


Mongiong kan Ingihngpene

Ni amw pahn kasalehda mwahu, men sawas, oh limpoak, ih inoukiong uhk me ke pahn kolada pehrail kan me pwopwidier oh kamwahuila mongiong kan.

Kapehse

E sou kapwuriamwei mwomwen science ah kin ekei pak diarada mwekid kei me inenen mengei me duwehte apel ah kin pwopwisang tuhke?

Rahnwet, mweidohng ie ien ehukiwei dodohk en science ehu me wiawi sang ehu kisin pwihn en rapit kei.

Nan pahr 1970, soun roporop kan kawada dodohk ehu pwe en kasawih duwen apwali mongiong soumwahu kan. Mwurin soupwong kei, irail kamwenge pwihn en rapit koai mehn katikala-kirihs oh kasawih arail inta laud, oh mwekid en mongiong, oh soumwahu kan nan paliwar.

Ni kasikpe, pali tohto en rapit kan kasalehda duwen laudlahn wih nan arail wasahn kainen pihl oh pil mwenge kan. Ahpw kaidehn ihte met! Soun roporop kan pil diarada mehkot me pil sohte wehwe mwahu. Mendahte rapit kan a laudla wih nan arail wasahn kainen kan, ehu pwihno ahneki laud ehu me mih ni persent 60 sang mehteiko. E mwomwen me irail kilekilang pwihn en rapit riau.

Ong scientist kan, sohngen mwekid wet kak karehda sohla kak moair. Ia mwomwen ah kak wiawi? Rapit kan koaros songen mwohmw ehu te oh kohsang New Zealand, sang ni wasa ehu me inenen duwepenehte. Irail koaros kin ale songen sosohng en mwenge tehieu.

Ia wewehn met?

Songen mwekid wet koasonsuwedihla arail onop o? Mie sapwungala ehu nan arail onop o?

Scientist kan ahneki kahpwal laud en wehweki songen mwekid wet!

Eri, irail sohpeiong irail ako me wia dodohk o. E pahn kak mehlel ma tohn dodongko kak wia mehkot me pahn karehda songen mwekid kapwuriamwei o en pwarada? Ni arail wonlahte mwowe, irail diarada me rapit koaros me sohte nohn laud wih nan ah wasahn kainen mihmi pahn tohn dodohk emente. E kin kamwenge nah rapit ko ki songen mwenge tehieu duwehte koaros. Ahpw, nin duwen en emen scientist ah repwohtki, “e wia lih mwahu men oh kin inenen kesempwaliki aramas.” Ansou me e kin kamwenge rapit kan, “e kin kosoiong irail, pwolehdi irail, oh kin damwur irail seli. … ‘E kin inenen pereniki. Ih mwomwen lih en men.’”1

Kilel
Sounonopki rapit kadek men

E kin inenen apwalih irail laud ni e kin kamwenge rapit kan. E kiong irail limpok!

Keieun kasawih, e mwomwen me ih mwekid wet me wia karepen wekidekla laud me mioa, pwe pwihn en roporop o sohte kak kilangada ehu kahrepe torohr.

Eri irail pwurehng kapwurehiong dodoko—ahpw met irail song en tehk wasa koaros ni keneinei. Ansou me irail kasawih dahme pwarada kan, sohngohte pil wiawi! Rapit kan koaros me mih pahn tohn dodohk me inenen dodohk mwahu o pil alehdi songohte me sang ni limpok oh ngong.

Scientist ko intingihdi dahme pweidahn arail onpiki mwekid wet nan ehu pwuhk Science2

Sounpar kei mwuri dioaroakdahn dodohk wet inenen kesempwal ong nan wasahn roson mwahu nan kouson o. Nan sounpar kei, Dr. Kelli Harding intingiada pwuhk ehu oralapki The Rabbit Effect me wa edehu sang ni dodohk kesempwal o. Liho kaimwsekla kosoia: “Ale emen rapit me sohte ahneki roson mwahu. Kosoiong ih. Koledi ih. Kasalehiong me ke poakohng. … Ehupenehu pahn kawekila. … Keieu kesempwal,” e kaimwsekihla, “dahme kin lelohng pali roson en kitail ni songen mwohmw tohto pahn kak kohsang ni mwomwen atail kin ehu ong emenemen, mwomwen atail kin momour, oh mwomwen atail kin medewe ia mwomwen aramas.”3

Nan sampah wet, piris me kin kihpene science ong rongamwahu mehlel o kin ekei pak mwomwen malaulau oh dohla. Ni atail wia Souleng kei, werek en Sises Krais, Souleng en Imwin Rahn-akan dahme pwarada sang ni ropirop wet pahn kak wia mehkot me wehwe mwahu sang mehkoat kapwuriamwei ehu. Ong ie, met koasonedier ehu takai nan pahson en kadek me pahsone, padahk en kakehlail nan rongamwahuo—ehu me kak kamwahuwiala mohngiong kan, palingehn, oh, ihme sansalehr, paliwar.

Mongiong kan Ingihngpene

Kalelepeko dene, “Maing Sounpadahk, mehnia kosonned nan pelien kosonnedo me keieu kesempwal?” Sounkomouro sapeng en, “Poakohng Kauno omw Koht sang nan kapehdomw unsek,” oh iangahki, “Ke pahn poakohng mehn mpomw duwen omw kin poakohg pein uhk.”4 Sapwelimen Sounkomouro pasapengo utungada atail dodohk en nanleng. Soukohp en mahs akan kekehlik ki me “sohte uhpene en wiawi ong emenemen, ahpw [kitail] en kilengwei mwowe … , ale atail mongiong kan oh ingidpene ni ehupene oh limpok ong emenemen.”5 Kitail kasukuhl kiehr me “manaman de mwekid wet … pahn wiawi … sang ni keneinei oh karakarahk, … sang kadek, … ahpw kaidehn kailohk,”6

Ih kamelele me mwekid wet kohioang kitail koaros Souleng en Imwi Rahn-akan, me lahud kan, pwulopwul, oh pil seri kan koaros.

Sang ni kahrepe wet, mweidohng ie iehn kosoiwei ong kowe seri me mi nan Sounpar-en Praimeri kan ansou et.

Ke eseier ia woahn kesempwal en wia seri mwahu men. Chorus en ehu koul e Praimeri kan kosoia, “Ih Songosong en Duwehla Sises,” padahngki:

Poakoahng emenemen nin duwen Sises ah poahkoahng uhk.

Song en kasalehda mwahu ni sohng koaros me ke kin wia.

Ahneki mwahu oh limpok ni mwkid oh pil madamadau,

Pwehki iei ih met akan me Sises padahngki.7

Ahpw ni ansouohte, mioa ansou kei me ke pahn kin ahneki kahpwal. Mioa kisin soai kis me kak sewese iuk me pidada duwen kisin pwutak Praimeri men adaneki Minchan Kim me kin kousoan Pali Kapi en Korea. Ah peneinei iangala Mwomwodiso wet sounpar weneu samwalahro.

Kilel
Minchan Kim

“Ehu rahno ni ihmwen sukuhlo, iengei tohn sukuhl kan kin kapailoke emen tohn sukuhl sang ni arail kin eker ki songesongen ahd kei. E mwomwen kaperen, eri nan wihk kei I kin iang irail kapailoke.

“Mwurin wihk kei, kisin pwutako padahkiong ioa me mendahte ah kin wiahda te me e sohte katapaneki arail kin kapailokehu, e kin inenen medengkihla arail kosoi kan, ih eri kin sengiseng nihpwong kan. Ih kereniong sengiseng ki ansou me e indahng ie. Ih inenen poakehla oh men sewese ih. Mwurin rahno I kohla reh koledi oh poakimahk ong ih kosoia, ‘Menlau mahkiong ie ahi kin iang kapailoke iuk.’ E itik mongehu ki ai kosoio, oh pilen mese keredi.

“Ahpw seri teiko wie kapkaplokehte ih. Eri, ngehi tamanda dahme ih koledihsang nan pere en Praimeri, duwen pilada me pwung. Ngehi eri padahkiong iengei tohn sukuhl ko en uhdi. Palilaud en irail sohte men wekila oh re inenen lingeringer pahi. Ahpw emen kisin pwutangko pekimahk, eri kiht meh silimeno wiahla ehu.

“Mendahte ah miehte aramas ekei me kin kapailoke ih, e insenamwahula pwehki e kompokepahn ki kiht.

“I pilada me mwahu sang ni ai sewesehda kompokepahi men me anahne sawas.”8

Kilel
Kilel en Minchan Kim

E sou wia karasaras mwahu ehu ken song en duwehla Sises?

Eri met, ong pwutak pwulopwul kan oh serepein pwulopwul kan, ni amwail pahn keirda, kapailoke mehteikan kak wiahda mehkot keper laud. Ineng, pepehm en insensuwed, oh mehkot sohte mwahu kan wia kompokepahn wiahda mehkot sohte mwahu de suwed. “Ansou en kapailoke emen sohte wia mehkot kapw, mwekid en ansou et oh pil misihn en mehn kepehse teikan wahdo tiahk sohte mwahu kan ni ehu dake laud. E kin wie pwurpwurohng, mehkot-keper ansouet—mwekid en tiahksuwed laud.”9

E inenen sansal, me pali suwed o wie dodohngki met pwe en kawehla dih en ansou et. Sohte wasa ehu nan amw irair en madamadau, mehn impomw kan, nan sukuhl kan, nan pwihn akan, oh nan pereh kan. Menlau wia woan ahmw kak en wiahda wasa koaros en mwahu oh sohte keper. Ma kumwail kin mwasahn de iang towehda nan ekei mwekid pwukat, I sohte ese ehu kaweid likin dahme Elder Dieter F. Uchtdorf kaweidkier:

“Ni ansou me kailok, lipahned, soukautih, wiakauwe, pilepilen pahnmweli, de men kamedeki, menlau wia mepwukat:

“Kawuhdi!”10

Kumwail rong mwo? Kawuhdi! Ni amw pahn kasalehda mwahu, men sawas, oh limpok, ih inoukiong uhk me ke pahn kolada pehrail kan me pwopwidier oh kamwahuila mongiong kan.

Ni ai kosoiongehr Seri en Praimeri kan oh me pwulopwul kan, met ih men kihwei ai sawas ong me laud akan en Mwomwodiso, Kitail ahneki pwukoahn praimeri ehu ong ni atail pahn kin kosonehdi ngihl oh mwomwen atail mwekid en wia me mwahu, kin patoahng, oh ehu iong—pwe en doulahte oh padahk ni mwomwen Krais ong dih kan koaros me pahn kohdo sang ni dahme kitail kosoia oh ni mwomwen atail mwekid. E udahn kesempwal ni atail kin kawawih rahn akan me kosondier sang irail pwihnen kou kosened akan, ehupene teikan, oh pil kerenieng an emenemen ah kin pein wiahda ah kosoned akan.

Presiden M. Russell Ballard pil padahngki me Souleng en Imwin Rahn akan sohte pahn kin mwahu ong te pein irail, apw pahn mwahu ong mehn imperail koaros. E kasawih: “Ekei pak I kin rong tohn mwomwodisoh ah kin kansensued ih tohn mwomwodiso teikan sang ni arail kin sohte tehk irail oh kin pohn sehse irail. Song pwukat kak wiawi nan kouson tikitik kan wasa me mwomwodiso wet toweh kan me tohto. I pil kin rong pahpa oh nohno me epwel sapahrek me kin padahkieng neirail seri kan en kin dehr mwadongehng seri teikan pwe arail peneinei sohte iang Mwomwodiso wet. Songen mwekid wet sohte rasoang sapwellimen Sises Krais kosonned akan. I sohte kak wehwehki ia mwomwen tohn Mwomwodiso wet ah kin kak mweidehng song pwukat en wiawi. … I saikinte rongada tohn Mwomwodiso wet ah songen kaweidiki emen mehkot likin limpoak, kadek, impahi, oh kak patehng mehteikan oh pil tohn mwomwodiso teikan.”11

Kauno kupwurki kitail en kin padahngki duen ehupene pwe e wia mehkot mwahu ong kihpene aramas oh ehupene wet kin laudla.

Sang ni atail kin idawehn Sises Krais, kitail kin insensuedla ansou me kitail kin rongada duen sapwellimen Koht serihkan ah kin epwel sapahrek pwehki arail wia tohn ehu wasa tohrohr. Kitail kin insensued kihla mwekid sued me kin wiawi ong me tontol, Eisian, Latino, de sohte lipilipil. Lipilipil ki mwomwen aramas, de kahpwal pahn sohte kak mih rehn mehn impatail kan, wasahn kouson kan, de nan Mwomwodisoht.

Emenemen kitail, sohte lipilipil kitail sounpar depe, en nantiong wia wen atail kak.

Poakohng Amwail Imwintihti Kan

Mendahte ma ke songosong en kalaudehla amw limpok, wahu, oh kadek, ke udahn pahn ahneki medek de aramas pahn uhwong uhk sang ni pilipil sohte mwahu kan en aramas teikan. Dahme kitail pahn wia mahs? Kitail idawehn peneu en Kauno pwehn poakohng amwail imwintihti kan … oh kapakap kin irail me kin mwamwahlkin kumwail.”12

Kitail kak wia woahn me kitail kak en kalowehdi kahpwal kan me kin kodohng kitail. Kitail kin nantiong dadaurete lel ni imwi, nan ansou koaros kitail en kin kapakap pwe limen Kauno pahn wekidala irair kan koaros me kitail mih loale. Kitail kihwei kaping ong irail akan me E kin ketikihdo pwe en kin sewese kitail nan kahpwal kan.

Kilel
Mwekid manaman nan Quincy, Illinois

I pwuriamweila ki karasaras en mwekid wet sang ni poadoapoad en Mwomwodiso wet. Nan winter en 1838–1839 Joseph Smith oh ekei lapalap en Mwomwohdiso wet soalidi nan Liberty Jail ansou me Souleng en Imwi Rahn-akan poakous sang nan arail wasahn kouson akan nan state en Missouri. Souleng kan sohla ahneki kopworopwor, sohte kompokepahrail, oh lokolok laud sang lomwulomwur oh sohte itar en dipwisou en dodohk. Tohn kouson en Quincy, Illinois, kan kilangada woahn kahpwal laudo me re mihloale oh sewese irailda.

Wandle Mace, tohn kouson en Quincy, kosoia duen ah kilang souleng kan limwahn Pillap en Mississippi nan kisin nimwarail me re wiahda kan: “Ekei kihpesengte tehikan pwe en wia arail wasahn rokila sang kisiniengo, … serikan wie rerer limwahn kisinieio wasa kisinieng wie ipihpir me sohte nohn mie katepe. Souleng ko ahniki kahpwal laud.”13

Sang ni kahpwal laud me souleng mihmi loale, tohn Quincy kan kohpene pwe ren sawas, ekei sewese wahla koampoakeparailoko apali pihlo. Mace doula: “[Irail] kihda sawas ni saledek; sounnetinet kan kin siaiki ihs me pahn kihda keieu laud … iangahki … uduk, … suke, … suht oh likou, mehkoaros me irail me semwehmwe lekidekla kan anahne.”14 Sohte pwand, irail me lipada kan tohtohsang ehr tohn Quincy, me langahieng irail nimwarail akan oh ehukieng irail arail kepwehkan ni meirong laud.15

Tohto souleng kan mourla nan ansou kepeuo pwehki limpoak oh sawas sang tohn Quincy kan. Tohnleng pwukat ritingada arail mohngiong oh nimwarail kan, me sewesehla arail mour, kakarakarih irail, oh—me keioun kesempwal—re kieng sawas ong irail souleng kan ni ansou en anahn. Mendahte arail kouson nan Quincy ah mwotomwot, Souleng ko sohte manokehla arail pweipwand ong men imperail akan, oh Quincy adanekihla “sapwen sawas.”16

Ni ansou me uhpene oh kahpwal kin mihla pohtail sang ni sohte ehupene, pil kasuwedpe, pil duehte mwekid sakanakan, kitail kak pilada en koapwoaroapwoar ki Krais. Koapwoaroapwoar wet kosang ni sapwellime luhk oh inou o me “ken ahniki popohl, pwe I pahn kahluwa iuk”17 oh Eh pahn karasawihla amw kapwal kan pwehn wia kamwahu pemw.18

Silepen Sihpw Mwahuo

Na kitail kaimwsekla wasa kitail tepda ie: sounepwel kadek men, sapankihda pein ih ki ineng en kakairada, oh pweida ehu me sohte kasikpe—kakehlakahda mohngiong kan en mahn akan me liho apwali. Pwehda? Pwehki ih mwomwen liho mwo!

Ni atail kin kasawih atail mour nan rongamwahu wet, kitail kin esehda me kitail pil mihmi pahn epwel pen soun epwel mwahu men, me kin kak ketikihda pein Kahlepe pwe en apwalih kitail ni popohl oh epwel mwahu. Silepen sihpw Mwahuo mwahngi eden emenemen kitail oh kin nsenohkin kitail.19 Pein Kauno Sises Krais mahsani: “Ngehi me silepen sihpw mwahu, oh ese nei sihpw kan. … Oh I [pahn] tounmeteikihla ei mour pwehki irail.”20

Kilel
Raprapahki sihpw me salongala

Ni Ihster sarawi wet, I diarada meleilei ni ai ese me “Kauno wia ai silepen sihpw”21 oh e ketin mwahngi emenemen kitail oh kitail mihmi pahn epwel pe. Ni ansou me kitail kin mih nan kisinieng oh keteu mosul, soumwahu oh ohla, Kauno—atail silepen sihpw—pahn apwalih kitail ni limpoak oh kadek. E pahn kamwauhila atail mongiong kan oh kapwurehdo ngenitail kan.

Met I kadehde—oh pwehki Sises Krais atail Sounkomour oh Soundor—ni mwaren Sises Krais, amen.

Ireh kan

  1. Kelli Harding, The Rabbit Effect (2019), xxiii–xxiv.

  2. Kilang Robert M. Nerem, Murina J. Levesque, and J. Frederick Cornhill, “Social Environment as a Factor in Diet-Induced Atherosclerosis,” Science, vol. 208, no. 4451 (Suhn 27, 1980), 1475–76.

  3. Harding, The Rabbit Effect xxiv, xxv.

  4. Tehk Madiu 22:36–39.

  5. Mosiah 18:21; miehte me pahn kapatpat ieng .

  6. Doctrine and Covenants 121:41–42

  7. “I Songosong en Duwehla Sises,” Pwuhk en Koul en Seri, 79.

  8. Alahldi sang Minchan K., “The Apology,” Friend, Sanuweri 2020, 35.

  9. Frances Dalomba, “Social Media: The Good, the Bad, and the Ugly,” Lifespan, lifespan.org.

  10. Dieter F. Uchtdorf, “The Merciful Obtain Mercy,” Liahona, Mei 2012, 75.

  11. M. Russell Ballard, “Doctrine of Inclusion,” Liahona, Sanuweri 2002, 41.

  12. Luhk 6:27–28

  13. Wandle Mace, Autobiography, circa 1890, typescript copy, 32–33, Church History Library, Salt Lake City.

  14. Wandle Mace autobiography, 33; spelling and capitalization standardized.

  15. Tehk Richard E. Bennett, “‘Quincy—the Home of Our Adoption’: A Study of the Mormons in Quincy, Illinois, 1838–40,” Mormon Historical Studies, vol. 2, no. 1 (Spring 2001), 110–11.

  16. Tehk Susan Easton Black, “Quincy–A City of Refuge,” Mormon Historical Studies, vol. 2, no. 1 (Spring 2001), 83–94.

  17. Doctrine and Covenants 78:18

  18. Tehk 2 Nihpai 2:2

  19. Tehk James E. Talmage, Jesus the Christ (1916), 417.

  20. Sohn 10:14, 15.

  21. Melkahka kan 23:1