Faifekau Ngāue Tokoní
4. Tuʻunga Lelei Fakatuʻasino mo Fakaelotó


“4. 4. Tuʻunga Lelei Fakatuʻasino mo Fakaelotó,” Ngaahi Tuʻunga Moʻui Fakafaifekau maʻá e Kau Ākonga ʻa Sīsū Kalaisí—Ngāue Fakafaifekau Tokoní (2021)

“4. 4. Tuʻunga Lelei Fakatuʻasino mo Fakaelotó,” Ngaahi Tuʻunga Moʻui Fakafaifekau maʻá e Kau Ākonga ʻa Sīsū Kalaisí—Ngāue Fakafaifekau Tokoní

ʻĪmisi
Ko e Fakamoʻuí, tā ʻe J. Kirk Richards

4

Tuʻunga Lelei Fakatuʻasino mo Fakaeloto

4.0

Talateu

ʻE lava pē ke fakatou fakafiefia mo fakamafasia ʻa e ngāue fakafaifekaú. ʻE tokoni atu ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he konga ko ʻení mo e Ko e Fakaangaanga ki he Moʻui Fakafaifekau Tokoní ke teuteuʻi ho ʻatamaí mo ho sinó ke tokoni lelei ange ki he ʻEikí. Toutou fakamanatu ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ko ʻení ʻi he kotoa hoʻo ngāue fakafaifekaú.

4.1

Moʻui Lelei Fakaesinó

‘Oku mahuʻinga ho‘o moʻui leleí mo hoʻo malú. Pukepuke ho tuʻunga moʻui leleí koeʻuhí ke ke lava ʻo tokoni ʻaki ho lotó, iví, ʻatamaí, mo e mālohí.

Te ke fatongia ʻaki mo ho fāmilí hoʻo ngaahi fiemaʻu fakafaitoʻó. Ko e ʻaʻahi ki ha toketā pe kau palofesinale ʻoku nau tokangaʻi ʻa e moʻuí ʻoku totonu ke fakafekauʻaki kei taimi ia mo hoʻo kau supavaisá.

4.1.1

Ngaahi Fakahinohino Angamaheni ki he Meʻatokoní

Kātaki ‘o ngāue ʻaki ‘a e ngaahi fakahinohino fakameʻatokoni angamaheni ko ʻení, mo hono ngaahi fetongitongí ʻo ka fie maʻu:

  • Inu fakaʻaho ha vai feʻunga. Te ke ala fie maʻu ha vai mo ha māsima lahi ange kapau te ke pupuha lahi ange ʻi he ʻahó pe lolotonga hoʻo fakamālohisinó.

  • Kai ha meʻatokoni palanisi ʻo kau ai e vesitapoló, fuaʻiʻakaú, kēlení, ngako fakatupu moʻui leleí, mo e polotīní.

  • Fakasiʻisiʻi e meʻakai ʻoku ‘ikai fakatupu moʻui leleí, inu ʻoku kasá, meʻakai faʻo kapá, mo e meʻakai falekaí.

  • Muimui ʻi he faleʻi mei homou kau mataotao fakafaitoʻó fekauʻaki mo e meʻakai makehé, faitoʻó, pe ha ngaahi toe founga fakafaitoʻo makehe ki hoʻo ngaahi fiemaʻú.

4.2

Fakamālohisino

ʻOku tokoni e fakamālohisinó ke ke moʻui lelei mo tokoni ai ʻi hono holoki ʻo e mafasiá. Fokotuʻu e fakamālohisinó ke hoko ko ha konga hoʻo ngaahi meʻa ʻoku fakahoko fakaʻahó ʻo fakatatau mo ho ngaahi tūkungá.

4.3

Moʻui Lelei Fakaelotó

Ko e ngāue fakafaifekaú ʻoku vivili hono ngaahi fiemaʻú. Ko ha meʻa angamaheni pē ke ongoʻi mafasia mei he taimi ki he taimi. Te ke lava ʻo teuteu ho sinó mo ho ʻatamaí ke ne fuesia lelei ange ʻa e loto mafasiá ʻaki haʻo ngāue ʻaonga ʻaki e poupou ho fāmilí. Te ke toe lava foki ʻo teuteu ʻaki haʻo ako fakahoko e ngaahi tōʻonga ʻo e kai e meʻatokoni fakatupu moʻui leleí, fakamālohisino maʻu pē, mo e ngaahi ʻekitivitī fakalaumālié (kau ai ʻa e lotú, fakalaulaulotó, mo e akó).

Faka‘aongaʻi ʻi hoʻo ngāué kotoa ʻa e Ko e Fakaangaanga ki he Moʻui ʻa e Faifekau Tokoní ke tokoni ke ke mapuleʻi ʻa e loto mafasiá. Kapau ‘okú ke ongoʻi ʻoku faingataʻa ke ke mapuleʻi ʻa e loto mafasiá, pe hoko ha meʻa fakatuʻutāmaki fakaeʻatamai pe fakaeloto kiate koe, fetuʻutaki ki ho kau taki fakafaifekau tokoní.

Kapau naʻe tuʻutuʻuni atu ke ke fakaʻaongaʻi ha faitoʻo ki he loto-hoha‘á pe ha toe tuʻunga pe puke, muimui ki he tuʻutuʻuni mo e fakahinohino hoʻo toketaá.

4.4

Tokangaekina Fakafaitoʻó

ʻAi ke mahuʻinga moʻoni ho tuʻunga moʻui lelei fakatuʻasinó mo fakaelotó. Fakapapau‘i ʻokú ke maʻu ha poupou pē ʻoku fie maʻu mei hoʻo mātuʻá pe kau tauhí ʻi haʻo faʻahinga palopalema fakafaitoʻo (hangē ko ha faitoʻo ʻokú ke lolotonga fakaʻaongaʻi, meʻa ʻoku kovi kiate koe, pe ngaahi ʻekitivitī ʻoku totonu ke ke fakaʻehiʻehi mei ai). Te ke lava foki ke vahevahe ha fakamatala fakafaitoʻo ʻe niʻihi mo ho kau taki fakafaifekau tokoní pe kau supavaisa fakahoko ngāué ʻi hano fie maʻu.

Kapau ʻe hoko ha meʻa fakatuʻutāmaki fakaemoʻui kiate koe, fai hoʻo fakakaukau lelei tahá ke ke hao pe malu. Telefoni ki he ngaahi potu ngāue tokoni fakavavevavé (hangē ko e 911 ʻi he ʻIunaiteti Siteití) tuku kehe kapau ne ʻosi ʻoatu ha ngaahi fakahinohino kehe. Fetuʻutaki ʻi he vave tahá ki ho kau taki fakafaifekau tokoní.

Kapau te ke fie maʻu ha tokoni fakafaitoʻo ʻoku ʻikai fakavavevave, telefoni ki hoʻo mātuʻá pe tauhí ʻi he vave tahá. Te nau tala atu e me‘a ke faí. Feinga ke ke fakataimi-tēpileʻi kei mamaʻo ʻa e ngaahi meʻa kehe ʻoku ʻikai fakavavevavé ke ʻoua naʻá ne uesia hoʻo ngāué pe taimi tēpilé.

4.5

Ngaahi Tūkunga Fakatuʻutāmakí mo Tuʻu Fakatuʻutāmakí

ʻE lava ke taʻofi ha ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki lahi ʻe ala hoko ʻaki haʻatau fakakaukau lelei mo tauhi e ngaahi tuʻunga moʻui fakafaifekaú. Neongo ia, ʻe ala feinga ʻa e kakaí ke fakalaveaʻi koe neongo hoʻo feinga ke ke malú. Kapau ʻoku ʻi ai ha palopalema, lipooti ʻi he vave tahá ki ho kau taki fakafaifekau tokoní.

Mavahe ʻi he vave tahá kapau ʻoku ʻikai ke ke ongoʻi fiemālie fekauʻaki mo ha feituʻu, taha, pe faʻahinga tūkunga. Fakafanongo ki he ngaahi ueʻi fakalaumālié.

4.6

Nofoʻangá

Tokoni ʻo tokangaʻi homou ʻapi fakafāmilí pea fakahoko hoʻo tafaʻakí. Tauhi ho lokí ke maau mo maʻa. Tauhi hoʻo ngaahi meʻa fakataautahá, kau ai hoʻo ngaahi meʻa fakaʻilekitulōniká ke ngāue lelei.

4.7

Fefonongaʻakí

Muimui maʻu pē ki he ngaahi tuʻutuʻuni mo e lao fakalotofonua ʻo e fefonongaʻaki meʻalelé, pea mo e ngaahi anga fakafonuá ʻi hoʻo fonongá. Kapau te ke fakaʻuli, peá ke fakaʻuli fakapotopoto.

ʻOku faʻa maʻamaʻa ange e ngaahi meʻalele fefonongaʻaki fakatokolahi maʻá e kakaí ʻi heʻete ʻalu heʻete meʻalele pē ʻaʻatá. Fakakaukau ke ke fakaʻaongaʻi e ngaahi me‘alele fakatokolahi maʻá e kakaí ʻi hoʻo fefonongaʻaki ʻi hoʻo ngāue fakafaifekaú.

Fakakaukau lelei, fakatokangaʻi ho ʻātakaí, pea ʻai ke ke maheni mo ho feituʻú. Muimui ki he ngaahi tu‘unga malu angamaheni ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení.

4.7.1

Ko e fakaʻulí

Kapau ‘e lava pē ʻi he ngaahi tūkunga ʻo e fāmilí, te ke lava pē ke fakaʻuli hoʻo meʻalele fakataautahá pe meʻalele ʻa e fāmilí ki hoʻo ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi ʻekitivitií. ʻOku ʻa e kau faifekau ngāue tokoní ʻa e fatongia ki he ngaahi fakamole kotoa ʻi he fononga meʻalelé, kau ai e ʻutú, ngaahi ʻo e meʻalelé, pea mo e maluʻí.

ʻE fua kotoa ʻe he kau faifekau ngāue tokoní mo honau fāmilí ʻa e ngaahi meʻa kotoa ʻe ala hoko ai ha fakatuʻutāmaki ʻi he taimi ʻoku nau fakaʻuli aí. He ʻikai fakaʻaongaʻi ʻe he kau faifekau ngāue tokoní ʻa e ngaahi meʻalele ʻa e Siasí ʻi he lolotonga ʻo ʻenau ngāué. ʻE fie maʻu ha ngaahi palani fakahinohino kapau te ke fakaʻaongaʻi ha ngaahi meʻalele ʻa ha kautaha ʻa e koló pe kautaha ʻofa ʻi he lolotonga hoʻo ngāue tokoní.

4.8

Paʻanga Fakafoʻituituí pe Paʻanga he Pangikeé

‘Oku poupouʻi atu ke ke patiseti mo fakaʻaongaʻi fakapotopoto hoʻo paʻanga fakafoʻituituí. Manatu‘i maʻu pē ‘a e tefitoʻi mo‘oni ʻo e totongi vahehongofulú mo e ngaahi foakí pea mo e pa‘anga fakafoʻituitui ʻi he pangikeé.

ʻOku fakafofongaʻi ʻe he paʻanga ʻokú ke ngāue ʻaki ʻi hoʻo ngāue fakafaifekaú ʻa e ngaahi feilaulau naʻá ke fakahokó, feilaulau hoʻo fāmilí, mo ha niʻihi kehe. ʻOua naʻá ke kole ha paʻanga ke tokoniʻi fakafoʻituitui fakapaʻanga koe pe maʻá e kautaha ʻokú ke tokoni ki aí.

4.9

Ngaahi Fakatuʻutāmakí

Kapau te ke kau ʻi ha fakatamaki lolotonga haʻo fakaʻuli pe foki mei hoʻo ngāué, ngaahi fakatahá pe konifelenisi, telefoni ki he kau polisí pe potungāue ki he meʻa fakatuʻutāmakí fakatatau mo e fie maʻú. Fetuʻutaki foki ki hoʻo fāmilí ʻi he faingamālie vave tahá. Hili ia pea fetu‘utaki ki hoʻo kau taki ngāue fakafaifekau tokoní mo e kau supavaisa ngāué.

Kapau te ke kau ʻi ha fakatamaki lolotonga hoʻo ngāue fakafaifekaú, talanoa mo hoʻo supavaisa ʻi ho ngāueʻangá. ʻE telefoni ʻa e tokotaha ko iá ki he kau polisí pe potungāue tokoni fakavavevavé ʻo ka fie maʻu. Toe fetuʻutaki foki ki ho kau taki ngāue fakafaifekau tokoní mo ho fāmilí, ʻi he vave taha ʻe lavá. ʻE toe fetuʻutaki foki hoʻo palesiteni fakasiteikí ki ho fāmilí.

4.10

Fōtunga ʻo e Faifekau Tokoní

ʻE hanga ʻe hoʻo fakafōtunga ko e faifekau tokoní ʻo takiekina e founga fakakaukau ʻa e kakaí kiate koé mo e Siasi ʻo e ʻEikí pea ʻe ala tokoni ke maluʻi koe mei ha fakatuʻutāmaki. Ko ho fōtungá ʻoku meimei ko e fuofua pōpoaki ia ʻoku maʻu ʻe he niʻihi kehé kau kiate koé, pea ʻoku totonu ke ne poupouʻi ʻa e meʻa ʻokú ke lea ʻaki mo fakahokó.

Ko hono ngāue ʻaki ko ia ʻo e teunga mo e teuteu ʻoku tāú, ko ha taukei mahuʻinga ia ʻo e moʻuí ʻe toe tokoni atu ʻi he hili hoʻo ngāue fakafaifekaú. Tui ‘a e vala ʻoku taau mo hoʻo ngāué peá mo feʻunga mo ho uiuiʻi toputapú.

4.10.1

Maʻá e Kau Faifekau Kotoa Pē

ʻAi ke ke maau mo maʻa. Kaukau fakaʻaho. Fufulu maʻu pē ho nifó. Fakaʻaongaʻi ʻa e ʻotolonó. Fanofano kakato maʻu pē ho ongo nimá, tautautefito ʻi he hili hono fakaʻaongaʻi e falemālōloó. ʻAi ho valá ke maʻa, monomono, pea mo maau. ʻOua naʻa teitei tuku ho fōtungá pe ʻulungāngá ke ne tohoakiʻi e tokangá ke mavahe mei ho uiuiʻí.

Tauhi maʻu pē ha tuʻunga fakaʻakiʻakimui ʻoku māʻolunga. Fakaʻehiʻehi mei he vala ʻoku:

  • Fuʻu manoʻo pe fuʻu kōkō.

  • ʻOku manifi pe aata ʻi ha faʻahinga founga

  • ʻOkú ne tohoakiʻi e tokangá ki ha faʻahinga kupu ʻo e sinó

  • ʻOku fakalālāfua‘a pe fakaākenga

Fakahā hoʻo fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí peá mo koe ʻaki haʻo teuteu taau ki he ngaahi houalotu mo e ngaahi ʻekitivitī ʻo e Siasí, tautautefito ki he houalotu sākalamēnití.

4.10.2

Maʻá e Kau ʻEletaá

  • Louʻulú. Uku maʻu pē ho ʻulú. ʻAi ke nonou pea mo kosi fakalelei. ʻOku ʻikai taau ʻa e ākenga ʻoku tōtuʻa, hangē ko e fakavana ʻa e louʻulú, fakamingimingi (permed) pe fakalanulanu. ʻOku ʻikai totonu ke toe lōloa hifo ʻa e velivelí ʻi he vaeua ʻo e telingá. ‘Oku totonu ke ke tele maʻa ʻo ʻikai toe ʻi ai ha fulufulu he fofongá ʻi he ʻaho kotoa pē tuku kehe kapau ʻe fie maʻu ʻi ha tuʻunga fakafaitoʻo.

  • Siuelí. ‘Oua ʻe tui ha hau pe kahoa he kiá. ʻOku ʻikai tali ha hau ʻi he ihú pe fakaava ha kupu e sinó. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo tā-tatau, ʻoku totonu ke kofukofuʻi kinautolu ʻi he feituʻu ʻe lava aí.

4.10.3

Ki he Kau Sisitaá

  • Louʻulú. Uku maʻu pē ho ʻulú. ‘Oku ʻikai totonu ke taki ʻe he sīpinga, lanu, mo e loloa ho louʻulú ha tokanga ki ai.

  • Fanga kiʻi Meʻa Teuteú. Ko e siuelí mo e fanga kiʻi meʻa teuteú ʻoku totonu ke iiki mo fakapalofesinale. ʻOua te ke tui ha hau ʻo lahi ange he tahá ki he telinga. ʻOku ʻikai tali ha hau ʻi he ihú pe fakaava ha kupu ʻo e sinó. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo tā-tatau, ʻoku totonu ke kofukofuʻi kinautolu ʻi he feituʻu ʻe lava aí. ʻOku totonu ke molumalu pē ʻa e valivali matá, vali ʻulú, mo e vali ngeʻesi nimá.