Liahona
Ko e Fakamoʻui ʻo e Tokotaha Kotoa, ko ha Ongoongolelei maʻá e Tokotaha Kotoa
Māʻasi 2024


“Ko e Fakamoʻui ʻo e Tokotaha Kotoa, ko ha Ongoongolelei Maʻá e Tokotaha Kotoa,” Liahona, Māʻasi 2024.

Ko e Fakamoʻui ʻo e Tokotaha Kotoa, ko ha Ongoongolelei Maʻá e Tokotaha Kotoa

ʻOku faitāpuekina ʻe he ongoongolelei, Fakalelei, mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Kalaisi mo ha tangata mahaki tete

Kalaisi mo ha Tangata Mahaki Tete, tā ʻa J. Kirk Richards, ʻoua naʻa hiki hano tatau

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, ko e ʻuluaki, mahuʻinga taha, mo lauikuonga tahá ia, ko e tupuʻanga ʻo e fiefiá, nonga moʻoní, mo e nēkeneká maʻá e taha kotoa pē ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ko e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he ongoongoleleí pea mei he angalelei taʻe-fakangatangata ʻa Kalaisí naʻe ʻikai teitei fakataumuʻa ia ki ha niʻihi tokosiʻi pē kuo fili, ʻi he kuonga muʻá pe ʻi onopooni.

Neongo pe ko e hā ʻa e lahi ʻo ʻetau ongoʻi taʻe-tāú, pea neongo ʻa e ngaahi angahala te ne ala fakamavaheʻi fakataimi kitautolu meiate Iá, ʻoku fakapapauʻi mai ʻe hotau Fakamoʻuí “ʻoku mafao [mai] ʻa hono toʻukupú kiate [kitautolu] ʻi hono kotoa ʻo e ʻahó” (Sēkope 6:4), ʻo fakaafeʻi kitautolu kotoa ke tau haʻu kiate Ia mo ongoʻi ʻEne ʻofá.

Ngaahi Tāpuaki ʻo e Ongoongoleleí maʻá e Māmaní Kātoa

Kuo fakafoki mai ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he “ngaahi ʻaho kimui ní ke feau ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e puleʻanga, faʻahinga, lea, pea mo e kakai kotoa he funga ʻo e māmaní.”1 ʻOku mahulu hake ʻa e ongoongoleleí ʻi he matakali mo e lanu kotoa pea mo fakalaka atu ʻi he ngaahi fakangatangata fakamatakali kotoa ke akoʻi “ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” (2 Nīfai 26:33).2 ʻOku hoko ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni fakaofo ʻo e moʻoni ko ʻení.

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he lekooti maʻongoʻongá ni ʻoku manatuʻi ʻe Kalaisi ʻa e puleʻanga kotoa (vakai, 2 Nīfai 29:7) pea te Ne fakahā “ia kiate kinautolu kotoa pē ʻoku tui kiate iá, … [mo fakahoko] ʻa e ngaahi mana lalahi, mo e ngaahi fakaʻilonga, mo e ngaahi meʻa fakaofo, ʻi he lotolotonga ʻo e fānau ʻa e tangatá” (2 Nīfai 26:13). ʻOku kau ʻi he ngaahi mana, ngaahi fakaʻilonga, mo e ngaahi meʻa fakaofó ni ʻa hono fakamafola ʻo e ongoongoleleí. Ko ia, ʻoku tau ʻoatu ai ʻa e kau faifekaú ki he funga ʻo e māmaní ke nau fakamoʻoni ki hono ongoongo fakafiefiá. ʻOku tau toe vahevahe foki ʻa e ongoongoleleí mo kinautolu ʻoku tau feohí. ʻOku fakapapauʻi ʻe hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki kuo fakafoki maí ki he kakai moʻuí mo e pekiá, ʻe ʻatā ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí ki he foha mo e ʻofefine kotoa pē ʻo ʻetau ongomātuʻa fakalangí—ʻi he kuohilí, lolotongá, pe kahaʻú.

Ko e uho ʻo e ongoongoleleí ni—ʻa e tefitoʻi pōpoaki ʻa e palōfita mo e ʻaposetolo kotoa pē kuo ui ki he ngāué—ko Sīsū ʻa e Kalaisí pea naʻá Ne hāʻele mai ke tāpuakiʻi ʻa e tokotaha kotoa pē. ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau talaki ai ko ʻEne feilaulau fakaleleí ʻoku maʻá e māmaní kotoa ia.

Ko e Fiemaʻu ʻo ha Fakalelei Taʻefakangatangata mo Taʻengatá

ʻI heʻeku fononga takai ʻi he māmaní, ʻoku ou fakahoko ha ngaahi ʻinitaviu mo ha kāingalotu kehekehe ʻo e Siasí. ʻOku ueʻi au ke u fanongo ki he founga ʻoku nau ongoʻi ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi heʻenau moʻuí, ʻo aʻu ki he taimi ʻoku nau vete ai ha ngaahi angahala fuoloá. Hono ʻikai fakaʻofoʻofa ʻo e ʻatā maʻu pē kiate kitautolu kotoa ʻa e fakafiemālie fakahaohaoa ʻo ʻEne Fakaleleí!

Naʻe pehē ʻe ʻAmuleki, “Kuo pau ke fai ha fakalelei, pe ʻe malaʻia ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.” Te tau “hinga mo mole [ʻo taʻengata] … tuku kehe pē ʻo kapau ʻe fou ʻi he fakaleleí,” ʻa ia naʻe fiemaʻu ki ai ha “feilaulau taʻe-fakangatangata mo taʻengata.” He “ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha meʻa ʻe siʻi hifo ʻi ha fakalelei ʻoku taʻe-fakangatangata ʻa ia ʻe feʻunga ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní” (ʻAlamā 34:9, 10, 12).

Naʻe toe akoʻi foki ʻe he palōfita maʻongoʻonga ko Sēkopé koeʻuhí “kuo hoko ʻa e maté ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, … ʻoku tonu ke ʻi ai ha mālohi ʻo e toetuʻú” ke ne ʻomi kitautolu ki he ʻao ʻo e ʻOtuá (2 Nīfai 9:6).

Naʻe fiemaʻu ke ikunaʻi ʻa e angahalá mo e maté fakatouʻosi. Ko e misiona ʻeni ʻo e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá Ne fakakakato loto-toʻa maʻá e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Kalaisi ʻi Ketisemani

Ketisemani, tā ʻa J. Kirk Richards, ʻoua naʻa ʻai hano tatau

Ko e Feilaulau ʻa Hotau Fakamoʻuí

ʻI he pō fakaʻosi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he moʻui fakamatelié, naʻá Ne hāʻele ai ki he Ngoue ko Ketisemaní. Naʻá Ne tūʻulutui ai ʻi he lotolotonga ʻo e ʻulu ʻōlivé pea kamata ke hifoaki ki ha mamahi lahi fau he ʻikai ke ta teitei lava ʻo foua.

Naʻá Ne kamata ʻi ai ke toʻo kiate Ia ʻa e ngaahi angahala ʻo e māmaní. Naʻá Ne ongoʻi ʻa e mamahi mo e loto-mamahi kotoa pē, pea naʻá Ne kātekina ʻa e mamahi mo e faingataʻaʻia kotoa pē ʻoku foua ʻe koe, mo au, pea mo e tokotaha kotoa pē kuo moʻui pe ʻe moʻui. Ko e mamahi lahi mo taʻefakangatangata ko ʻení “naʻe langaki ai ʻa [ʻEne] tetetete [ʻAʻana], … ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahí, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo [Hono] kilí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18). Ko Ia toko taha pē te Ne lava ke fai ʻeni.

[Naʻe ʻikai ha toe taha ʻe lelei feʻunga

Ke totongi huhuʻi ʻa e angahalá.

Ko Ia pē te Ne lava ʻo fakaava ʻa e matapā

ʻo e langí mo fakahū kitautolu ki loto].3

Naʻe ʻave leva ʻa Sīsū ki Kālevale, pea ʻi he mōmeniti fakamamahi taha ʻi he hisitōlia ʻo e māmani ko ʻení, naʻe tutuki Ia. Naʻe ʻikai mei lava ʻe ha taha ke toʻo ʻEne moʻuí meiate Ia. ʻI heʻene hoko ko e ʻAlo pē Taha ʻo e ʻOtuá kuo Fakatupú, naʻá Ne maʻu ʻa e mālohi ki he mate fakaesinó. Naʻe mei lava pē ke Ne lotu ki Heʻene Tamaí, pea naʻe mei fakaʻauha ʻe ha kau ʻāngelo taʻefaʻalauá ʻa Hono kau fakamamahí mo fakahaaʻi ʻa ʻEne pule aoniu ki he meʻa kotoa peé. Naʻe fehuʻi ʻe Sīsū ʻi Hono lavakiʻi Iá, “Ka ʻe fakamoʻoniʻi fēfē ʻa e ngaahi [folofolá], ʻa ia ʻoku fakahā ai ʻe peheni pē?” (Mātiu 26:54).

ʻI he talangofua haohaoa ʻa Sīsū ki Heʻene Tamaí—mo ʻofa haohaoa kiate kitautolú—naá Ne foaki loto-fiemālie ai ʻEne moʻuí mo fakakakato ʻEne feilaulau fakalelei taʻefakangatangata mo taʻengatá, ʻa ia ʻoku foki ʻi taimi ki he kuohilí pea toe aʻu ki he nofo taʻengatá.

Ko e Ikuna ʻa Hotau Fakamoʻuí

Naʻe fekau ʻe Sīsū ʻEne kau ʻAposetoló ke nau hoko atu ʻEne ngāué ʻi he hili ʻo ʻEne pekiá. Te nau fakahoko fēfē ia? Ko honau niʻihi ko ha kau tangata toutai pē, pea naʻe ʻikai akoʻi ha taha ʻi he ngaahi fale lotú ki he ngāue fakafaifekaú. ʻI he mōmeniti ko iá, naʻe hangē ʻe mate ʻa e Siasi ʻo Kalaisí. Ka naʻe maʻu ʻe he kau ʻAposetoló ha mālohi ke fakahoko honau uiuiʻí mo fakatonutonu ʻa e hisitōlia ʻo māmaní.

Ko e hā e meʻa naʻá ne fakatupu ke maʻu ʻa e mālohí mei he faʻahinga vaivai mataʻāʻā peheé? Naʻe pehē ʻe ha taki mo ha tangata poto ʻo e siasi ʻIngilaní ko Feletiliki Falā: “ʻOku taha mātē pē ʻa e tali ʻe lava ke faí—ko e toetuʻu mei he maté. Naʻe tupu ʻa e fuʻu liliu lahi kotoa ko ʻení mei he mālohi ʻo e toetuʻu ʻa Kalaisí.”4 ʻI he hoko ʻa e kau ʻAposetoló ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻEiki kuo toetuʻú, naʻa nau ʻilo ai he ʻikai ha meʻa te ne lava ʻo taʻofi ʻa e ngāué ni mei heʻene laka ki muʻá. Naʻe hoko ʻenau fakamoʻoní ko ha maʻuʻanga tokoni ʻo e mālohí he naʻe ikunaʻi ʻe he Siasí ʻi he kamataʻangá ʻa e meʻa kotoa pē.

ʻI he faʻahitaʻu Toetuʻu ko ʻení, ʻi heʻeku hoko ko e taha ʻo ʻEne kau fakamoʻoni kuo fakanofó, ʻoku ou fakahā ai naʻe toe tuʻu ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi ha pongipongi Sāpate fakaʻofoʻofa ʻe taha, mei he maté ke fakamālohia kitautolu mo maumauʻi ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté maʻá e tokotaha kotoa pē. ʻOku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi! Koeʻuhí ko Ia, ʻoku ʻikai hoko ai ʻa mate ko hotau ngataʻangá. Ko e Toetuʻú ko e meʻaʻofa taʻe-totongi mo fakalūkufua ia ʻa Kalaisi ki he tokotaha kotoa pē.

ʻĪmisi
Kalaisi mo Mele Makitaline ʻi he fonualotó

Kalaisi mo Mele ʻi he Fonualotó, tā fakatātaaʻi ʻe Joseph Brickey

Haʻu kia Kalaisi

ʻOku maʻá e tokotaha kotoa pē ʻa e ongoongolelei mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí—ʻa ia ko e, toko taha kotoa. Ko e founga pē taha ʻoku tau aʻusia ai ʻa e ngaahi tāpuaki kakato ʻo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ko ʻetau tali fakafoʻituitui ʻa ʻEne fakaafe: “Haʻu kiate aú” (Mātiu 11:28).

ʻOku tau haʻu kia Kalaisi ʻi heʻetau tui kiate Ia mo fakatomalá. ʻOku tau haʻu kiate Ia ʻi heʻetau papitaiso ʻi Hono huafá pea maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku tau haʻu kiate Ia ʻi heʻetau tauhi e ngaahi fekaú, maʻu e ngaahi ouaú, tauhi e ngaahi fuakavá, pukenimā ʻa e ngaahi aʻusia ʻi he temipalé, pea moʻui ʻaki e tōʻonga moʻui ʻoku moʻui ʻaki ʻe he kau ākonga ʻa Kalaisí.

ʻI he taimi ʻe niʻihi, te ke fehangahangai ai mo e loto-foʻí mo e siva ʻa e ʻamanakí. Mahalo ʻe mamahi ho lotó ʻiate koe pē pe ʻi ha taha ʻokú ke ʻofa ai. Mahalo ʻe fakamafasiaʻi koe ʻe he ngaahi angahala ʻa ha niʻihi kehe. Ko e ngaahi fehālaaki kuó ke faí—mahalo ʻoku nau mamafa—te nau ala fakatupu haʻo manavasiʻi naʻa kuo mavahe fakaʻaufuli ʻa e nongá mo e fiefiá meiate koe. ʻI he taimi peheé, manatuʻi ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono toʻo ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kavenga ʻo e angahalá ka ʻokú Ne toe “kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahí mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē” (ʻAlamā 7:11), kau ai mo haʻaú! Koeʻuhí ko e meʻa naʻá Ne foua maʻaú, ʻokú Ne ʻafioʻi fakataautaha ai ʻa e founga ke tokoniʻi koe ʻi hoʻo tali ʻEne fakaafe liliu moʻui: “Haʻu kiate aú.”

ʻOku Talitali Lelei ʻa e Taha Kotoa

Kuo fakamahinoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻoku maʻu ʻe he fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní ʻa e totonu tatau ki he ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne ongoongoleleí mo e Fakaleleí. ʻOkú Ne fakamanatu mai “ʻoku maʻu ʻa e faingamālie [ʻo e] kakai fulipē, ʻo tatau ʻa e tangata taki taha, pea ʻoku ʻikai taʻofi ha taha” (2 Nīfai 26:28).

“ʻOkú ne fakaafeʻi ʻa kinautolu kotoa pē ke nau haʻu kiate ia ʻo maʻu ʻi heʻene angaleleí; pea ʻoku ʻikai te ne taʻofi ha tokotaha ʻoku haʻu kiate ia, pe ko ha ʻuliʻuli pe hinehina, pe ko ha pōpula pe tauʻatāina, pe ko ha tangata pe fefine” (2 Nīfai 26:33).

“ʻOkú ne fakaafeʻi ʻa kinautolu kotoa pē”—ʻoku ʻuhinga ia kiate kitautolu kātoa! ʻOku ʻikai totonu ke tau ʻai ha ngaahi fakahingoa fakangalingali mo ha ngaahi fakamāvahevahe ʻoku ʻikai moʻoni kiate kitautolu pe niʻihi kehé. ʻOku ʻikai totonu ke tau teitei fokotuʻu ha faʻahinga ʻā vahevahe ki he ʻofa ʻa e Fakamoʻuí pe maʻu ha faʻahinga fakakaukau ʻoku ʻikai ke Ne lava ʻo tokoni mai kiate kitautolu pe ko e niʻihi kehé. Hangē ko ia kuó u ʻosi lea ʻaki kimuʻá, “He ʻikai malava ke taʻe aʻu atu [ki ha taha] ʻa e maama taʻe ngata ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí.”5

Kae hangē ko ia ne u akoʻi mo Sisitā Hōlani ʻi ha ngaahi māhina siʻi pē kimuʻa peá ne pekiá, kuo fekauʻi kitautolu ke tau maʻu ʻa e “manavaʻofá, pea ko e manavaʻofa ko iá ʻa e ʻofá” (2 Nīfai 26:30).6 Ko e ʻofa ʻeni ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he Fakamoʻuí, “ʻOku ʻikai te ne fai ha meʻa ʻo kapau ʻe ʻikai ʻaonga ia ki he kakai ʻo e māmaní; he ʻokú ne ʻofa ki he māmaní, ʻio, ʻo aʻu ki heʻene tuku hifo ʻa ʻene moʻui ʻaʻaná koeʻuhí ke ne tohoaki kiate ia ʻa e kakai fulipē” (2 Nīfai 26:24).

ʻOku ou fakamoʻoni ko e ongoongoleleí mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻoku maʻá e kakai kotoa pē. ʻOku ou lotua ke mou maʻu ʻi he fiefia ʻa e ngaahi tāpuaki ʻokú Ne foaki maí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Howard W. Hunter, “The Gospel—A Global Faith,” Ensign, Nov. 1991, 18.

  2. Vakai, Howard W. Hunter, “All Are Alike unto God“ (Brigham Young University fireside, Feb. 4, 1979), 1–5, speeches.byu.edu.

  3. ʻOku ʻi ai ha Fonua,” Ngaahi Himi, fika 103.

  4. Frederick William Farrar, The Life of Christ (1994), 656.

  5. Jeffrey R. Holland, “Ko e Kau Ngāue ʻi he Ngoue Vainé,” Liahona, Mē 2012, 33.

  6. Vakai, Jeffrey R. mo Patricia T. Holland, “Ko Ha Kahaʻu Fonu ʻi he ʻAmanaki Lelei” (fakataha lotu fakaemāmani lahi maʻá e kakai lalahi kei talavoú, 8 ʻo Sānuali 2023), broadcasts.ChurchofJesusChrist.org.