2016
Liliu ʻo e Folofolá: Ki he Lea ʻo e Lotó
April 2016


Liliu ʻo e Folofolá: Ki he Lea ʻo Hotau Lotó

ʻOku fakahaaʻi ʻe ha ngaahi aʻusia taʻefaʻalaua ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he ngāue ki hono liliu ʻo ʻEne ngaahi folofolá.

ʻĪmisi
scriptures and woman

Tā ʻo e ngaahi peesi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he lea faka-Siapaní, faka-Potukalí mo e faka-Siamané ʻe Laura Seitz, Deseret News

ʻOku maheni ʻa kinautolu kuo nau kau ʻi hono liliu ʻo e ngaahi folofolá ki he ngaahi lea fakafonua kehé mo e aʻusiá ni. ʻOku tā tuʻo lahi ʻene hokó.

Naʻe fakafetaulaki mai ha talavou ʻAmēnia mo ha tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná ne toki liliu pē kimuí ni mai ki heʻene lea fakafonuá, ki ha mēmipa ʻo e timi ne nau tokoni hono fai ʻa e liliú: Naʻá ne pehē, “ʻOku ou fakamālō atu. Kuó u ʻosi lau e Tohi ʻa Molomoná ʻi he lea faka-Pilitāniá. Kuó u ʻosi lau e Tohi ʻa Molomoná ʻi he lea faka-Lūsiá. Kuó u ʻosi lau ia ʻi he lea faka-ʻIukuleiní. Naʻe ʻikai ke fuʻu mahino moʻoni kiate au kae tālunga mo ʻeku toki lava ʻo lau ia ʻi he lea faka-ʻAmēniá. Naʻe toki mahuʻinga mālie ia, ʻi he taimi ne u toki lau ai ʻi he lea faka-ʻAmēniá. Naʻe hangē haʻaku foki ki ʻapí.”

Ko e Foki ki ʻApí

Kapau ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí hotau ʻapi fakalaumālié, pea tā ʻoku tonu pē ʻene ongo fakafiemālie mo mahení. ʻOku tau mālōlō ʻi ʻapi. ʻOku tau fafangaʻi kitautolu. ʻOku tau talanoa mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí ʻi he lea ne akonekina ʻaki kitautolu heʻetau faʻeé. Ko e lea ʻeni ʻo hotau lotó, pea koeʻuhí ko e lotó ʻa e meʻa kuo pau ke aʻu ki ai ʻa e ongoongoleleí, ʻoku mahuʻinga ai hono lau ʻo e folofolá ʻi he lea ʻo hotau lotó.

ʻOku pehē hono fokotuʻu mai ʻe he Tokāteline mo e ngaahi Fuakavá. Ko ia ʻoku fakahā ai ʻe he ʻEikí, ʻe fakafou ʻi he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku maʻu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí, “ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he mālohi ʻi hono fakalotoʻi ʻo e ngaahi puleʻangá, … ki he ongoongolelei ʻo honau fakamoʻuí.

“He ʻe hoko ʻo pehē ʻi he ʻaho ko iá, ʻe fanongo ʻa e tangata kotoa pē ki hono kakato ʻo e ongoongoleleí ʻi hono ʻelelo ʻoʻoná pea ʻi heʻene lea ʻaʻaná, ʻiate kinautolu kuo fakanofo ki he mālohí ni, ʻi he angi ʻa e Fakafiemālié, ʻa ia ʻoku lilingi hifo kiate kinautolu ke fakahā ʻa Sīsū Kalaisi” (T&F 90:10–11).

ʻOku vahevahe ʻe Simi Siueli, naʻe ngāue ʻi he timi liliu ʻo e folofolá ʻi he hetikuota ʻo e Siasí, ha talanoa ki he vāofi ʻa ʻapi mo e folofolá ʻi he taimi ʻoku liliu ai ki he lea ʻo e lotó:

“ʻI hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ki he lea faka-Sēsotó, ko e lea fakafonua ia ʻoku ngāue ʻaki he fonua ʻAfilika ko Lesotó, naʻe fie maʻu ke mau kumi ha taha ke tokoni ʻi hono vakaiʻi e ngāue ʻa e timi liliu leá. Naʻe ʻiloʻi ʻe he supavaisa ʻo e ngāué, ʻe Leli Foli, ha mēmipa ʻo e Siasí mei Lesoto, naʻe ʻosi mei he ʻUnivēsiti ʻo e Siteiti ʻo ʻIutaá. ʻOku fakahoko ʻa e akó ʻi Lesoto ʻi he lea faka-Pilitāniá, ko ia ne ʻosi ako ʻa e fefiné ni mo ʻene fānaú ʻi he lea faka-Pilitāniá ʻo kamata hake mei he kalasi tahá, ka ʻoku nau kei talanoa pē he lea faka-Sēsotó, ʻi ʻapi.

“Naʻe loto ke kau ʻi he liliu leá. Naʻe ʻaonga moʻoni ʻene vakaiʻi ʻa e ngaahi vahe ne mau ʻoange ki aí. Ne mau toutou ʻoange ha ngaahi fehuʻi fakapatonu fekauʻaki mo e ngaahi foʻi leá mo e faʻunga ʻo e leá, peá ne fai mai ha fakamatala ʻaonga ʻaupito. Ka, ne mau fakatokangaʻi naʻá ne fakaʻilongaʻi lanu engeenga ha ngaahi veesi lahi naʻe ʻikai felāveʻi ia mo ʻemau ngaahi fehuʻí. Naʻá ne pehē ʻi he taimi naʻa mau ʻeke ange ai fekauʻaki mo e ngaahi veesi naʻe fakaʻilongaʻí: ‘ʻOi, ko e ngaahi veesi ia naʻe ongo moʻoni ki hoku lotó ka naʻe ʻikai ke fuʻu mahino kakato kiate au ʻi he lea faka-Pilitāniá. Naʻá ku fakaʻilongaʻi kinautolu koeʻuhí ke u lava ʻo vahevahe ia mo ʻeku fānaú.’”

Ko ha Sīpinga ki hono Liliu ʻo e Folofolá

ʻOku ʻi ai ha talanoa lōloa mo mālie ki hono Liliu ʻo e Tohi Tapú, ʻo kamata mei hono liliu ha konga ʻo e Fuakava Motuʻá mei he lea faka-Hepeluú ki he lea faka-Kalisí. Naʻe liliu kimui ange ʻa e Tohi Tapú mei he lea faka-Kalisí ki he lea faka-Latiná, pea mei he lea faka-Latiná, lea faka-Hepelū mo e lea faka-Kalisí ki he lea faka-Pilitāniá pea ki ha ngaahi lea fakafonua kehe.1 Ko hono olá, ʻoku ʻikai ai ke liliu ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e Tohi Tapú ki ha ngaahi lea fakafonua kehekehe, kae ohi mai pē ʻa e ngaahi paaki ne ʻosi tali ke ngāueʻaki ʻe he kau Kalisitiane ʻoku nau lea ʻaki ʻa e ngaahi lea fakafonua ko iá.2

ʻĪmisi
men at work translating

Ko e konga lahi taha leva ʻo e ngāue ʻoku fai ʻe he Siasí ki hono liliu ʻo e folofolá, ko e Tohi ʻa Molomoná (ko e ʻuluaki ia ke liliú), Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, mo e Mataʻitofe Mahuʻingá. Ko e lea naʻe liliu mei ai ʻa e ngaahi tohi ko ʻení ko e lea faka-Pilitāniá, ko e lea ia naʻe fakahā ʻaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e lea ʻo hono lotó. ʻOku totonu ke maheni ʻa e fānau ako ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí mo e founga naʻe ngāueʻaki ki hono liliu e ngaahi folofolá ki he ngaahi lea kehe ʻoku ʻikai faka-Pilitāniá. Ko e meimei founga tatau tofu pē naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Palōfitá ki hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ki he lea faka-Pilitāniá.

Ko ha kiʻi tamasiʻi anga-fakatōkilalo ʻa Siosefa Sāmita naʻá ne tupu hake pē ʻi ha faama mo ʻikai ako lelei. Ka naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi ʻulungaanga mo e tuʻunga malava ne fie maʻu ʻe he ʻEikí ki he ngāue naʻe fie maʻu ke fakahokó. Ko hono moʻoní, naʻe mateuteu mo fakatoka pē ʻa e ngāue ia ko ʻení ke fakahoko ʻe Siosefa mo hono fāmilí.3

Naʻe fai foki ha tokoni kia Siosefa—fakalangi mo fakamatelie fakatouʻosi—ʻi hono liliu ʻo e ngaahi lēkooti ʻo e kau Nīfaí. Naʻe ʻaʻahi fakataʻu mai ʻa e ʻāngelo ko Molonaí kia Siosefa ʻi ha taʻu ʻe fā, kimuʻa peá ne fakaʻatā ia ke ne toʻo ʻa e ngaahi lēkōtí. ʻOku ʻikai ke tau ʻilo ʻa e meʻa kotoa naʻe akoʻi ange ʻe Molonai ki he Palōfitá, ka naʻe mahino ʻa hono teuteuʻi fakalaumālie mo fakaʻatamai ia ʻe heʻene ʻaʻahi maí ki he ngāue ʻoku fakamohe-mei-ʻulú.4

Naʻe toka teuteuʻi foki ʻe he ʻEikí ha “kau liliu lea” ke hoko ko ha founga ki he liliu ʻo ha lea kuo mole. Hangē ko hono fakamatalaʻí, naʻe tokoni ha ongo foʻi maka hinehina ʻe ua ʻoku fakamaʻu ki ha ongo ukamea fuopotopoto, ki he Palōfitá, ke liliu ʻo e lēkooti e kau Nīfaí ki he lea faka-Pilitāniá, naʻe ui fakataha ʻeni mo ha meʻangāue tatau ko ha maka kikite. Naʻe ʻikai ke fakaikiiki ʻe he Palōfitá ʻa e foungá; ka naʻá ne fakamoʻoni pē naʻá ne liliu e Tohi ʻa Molomoná ʻi he “foaki mo e māfimafi ʻo e ʻOtuá.”5

Naʻe tānaki atu ki he tokoni fakalangi naʻe maʻu ʻe Siosefá ha tokoni fakamatelie ko ha kau tangata tohi naʻa nau faʻu ʻa e tatau tohi-nima ʻa ia ne toki taipeʻi, paaki, totongi mo tufaki ʻe ha niʻihi kehe ki māmani.

ʻOku teuteuʻi foki ʻa kinautolu kuo foaki ki ai ʻa e fatongia ke liliu ʻa e folofolá ʻi he ʻahó ní ʻe he ʻEikí, kae ʻikai hangē ko e teuteu mo e tokoni naʻe maʻu ʻe Siosefa ʻi heʻene liliu leá, pea mo tokoniʻi ʻi heʻenau ngāué—fakalangi mo fakamatelie fakatouʻosi.

Ko ha Ngāue ʻo e Fakahā

ʻĪmisi
local reviewers reading

ʻOku hūloto ʻi he ngāue faingataʻa ʻo e liliú ha ivi fakalaumālie mahalo ko hono fakamatalaʻi lelei tahá ko ha “fakahā ʻi he fealēleaʻaki.” ʻOku ngāue fakataha ʻa e toko ua pe toko tolu ʻoku fili ko e kau liliu leá mo ha niʻihi kehe ʻi hono fai ʻo e ngaué. ʻOku ʻi ai honau kau supavaisa ʻi he hetikuota ʻa e Siasí, kau vakaiʻi fakalotofonua, tikisinale (lexicon) ki he maʻuʻanga fakamatalá,6 ngaahi fakahinohino ki he liliú, ngaahi polokalama fakakomipiuta, mo e tokoni faka-Siasi kotoa ʻoku fakaaʻu mai mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí. (Vakai ki he saati ʻoku hā atú.) ʻI he taimi fakahoko ai hono tali fakaʻosi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha liliu, ʻoku toki taipe ʻo, paaki, mo tufaki leva ʻa e ngāué. ʻI he ʻosi hono teuteuʻi fakaʻilekitulōniká, ʻoku toe fokotuʻu ia ki he LDS.org pea ʻi he Gospel Library app fakaʻatā ko ha file pē ʻi he ongó.

ʻOku fakatou kāfakafa mo fakalaumālie ʻa e fengāueʻakí ni. ʻOku kau ai ha tokanga lahi moʻoni ki he lelei ʻo e fakamatalá mo e faʻunga lelei ʻoku tukuatu aí. ʻOku toe vakaiʻi ʻa e liliú ʻi ha ngaahi tuʻunga kehekehe, tautautefito ʻi ha tuʻunga fakataki he Siasí ʻoku fekumi ki hano tali ʻe he ʻEikí. ʻOku toki hoko atu pē ha liliu ʻi he taimi ʻoku maʻu ai e fakangofua ko iá. Neongo ʻoku ʻikai ke tatau matē mo e founga maʻu fakahā naʻe liliu ʻaki ʻe Siosefa Sāmita e Tohi ʻa Molomoná, ʻoku tataki moʻoni ʻa e ngāué ʻe he ʻEikí—ʻaki ʻEne ngaahi meʻafoakí mo Hono mālohí.

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ʻoku haohaoa ha liliu ʻi heʻene ʻuluaki ʻosí. Ko e taimi lahi, ʻoku faʻa fokotuʻu mai ʻe hano toe vakaiʻi ʻe kinautolu ʻoku nau ako ʻa e folofolá ke fakaleleiʻi ʻa e kalamá mo e leá pe maʻu ha fehālaaki ʻi he taipé mo e sipelá. ʻOku hāhāmolofia ha ngaahi liliu ʻoku fai ki he fakamahinoʻi ʻo e tokāteliné. Ko e taimi ʻoku fai ai ʻení, ʻoku fakahoko ia ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí.

ʻOku Foaki ʻe he ʻEikí

Naʻe pouaki ʻe he ʻEikí e ngāue liliu lea ko ʻení ʻi ha ngaahi toe founga kehe foki. ʻOku faʻa lipooti ʻe he timi liliu lea he hetikuota ʻo e Siasí ko e taimi ʻoku hoko ai ha fiemaʻu, ʻoku foaki ʻe he ʻEikí.

Ko e taha ʻo e ngaahi sīpingá, ko ha tangata liliu lea naʻe fie maʻu ki hano liliu mo lekooti e ngaahi nāunau ʻa e Siasí ʻi he lea faka-Māmí (ʻoku puʻaki “ko e maami,” ko ha tukuʻau mai ʻo e lea faka-Maiá, ʻoku ngāue ʻaki ʻi Kuatemala). Naʻe kau ʻi he kau fuofua faifekau naʻe ui ki Kuatemalá ha faifekau naʻe lea faka-Maami ʻene kui tangatá. Naʻe ohi hake ʻa e faifekaú ʻi ha kolo ne nau lea faka-Sipeini pē. Ka naʻe haʻu ʻene kui tangatá ʻi ha misi he pō kotoa pē, ʻo akoʻi ia he lea faka-Māmí. Naʻe hoko ʻa e ʻeletā kei talavoú ni ko e tefitoʻi taha liliu leaia ʻo e lea faka-Māmí ʻi he Siasí.

Ko e taimi lahi, ʻoku fakahoko ʻa e ngāue liliu leá ʻi ha feilaulau fakafoʻituitui kāfakafa. ʻOku ngāue ʻofa ha kau liliu lea ʻe niʻihi pea totongi ha niʻihi, ʻo fakatatau mo e tuʻunga fakapaʻangá, kae lava ke ʻi ai hanau taimi ke tuku ki he liliú.

Ko e tangata ko ia naʻe hoko ko e taha ʻo e kau liliu lea ʻi he lea faka-ʻIutú, naʻe ului ki he Siasí ʻi Pākisitani ʻi heʻene lolotonga hoko ko ha faiako ai. Ko e ola ʻo ʻene uluí naʻe mole ʻene ngāué, mole hono falé, naʻe ʻoange ʻe he ʻapiako naʻe faiako aí; pea mole mo e ako siʻene fānaú. Naʻe fakafeʻiloaki ki ai ha supavaisa ʻo e liliu lea ʻa e Siasí ke hoko ko ha taha liliu lea mo fakahā ange ha totongi mātuʻaki feʻunga. Hili ha ngaahi māhina siʻi ʻo ʻene hoko ko e tokotaha liliu leá, ne talanoa ʻa e tangatá mo e supavaisá peá ne kole leʻo siʻi ange pe ʻe lava ʻe he supavaisá ʻo fakatau ange ha polo-peni maʻana. Kuo maha ʻa e peni naʻá ne ngāue ʻakí. Ko e toki taimi ia naʻe ʻilo ai ʻe he supavaisá peá ne fakaleleiʻi ha fehālaaki fakakalake ʻo tupu ai hano maʻu ʻe he tokotaha liliu leá ha meʻa siʻisiʻi ange ʻi he meʻa naʻe totonu ke totongi ki aí.

Kae hangē ko hono tāpuakiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ʻi ha ngaahi founga naʻe lava ai ke ne fakakakato ʻene ngāué, ʻoku tāpuakiʻi pehē ʻe he ʻEikí ʻEne kau liliu leá. Hangē ko ʻení, ko e tokotaha liliu ʻo e folofolá he lea faka-Lativiá, ko ha loea naʻe ako lao ʻi Lūsia, ʻa ia naʻe ului ai ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí. Naʻá ne fokotuʻu haʻane pisinisi ʻi Lativia. Naʻe hoko foki ai ko ha palesiteni fakakolo. Naʻe fuʻu moʻua ʻaupito, ka naʻe fie maʻu ia ʻe he Siasí mo hono potó mo e lea faka-Pilitāniá.

Naʻá ne kole ha taimi ke lotu ai kau ki he kolé ni koeʻuhí he ka ne tali, ʻe “feilaulauʻi ai e meʻakai ʻeku fānaú” ʻo hangē ko ʻene talaange ki he fakafofonga ʻo e Siasí, Naʻá ne fakakaukau ʻi he hili ʻene lotú, ke ne tali, kae kole ki he ʻEikí ke ne tāpuakiʻi ʻaki ia ha ngaahi founga ke fakahoko ʻa e meʻa ʻoku faingataʻa, vivili fakalaumālie, mo taimi lahí.

Naʻe kamata ke ʻalu ki hono ʻōfisi laó ʻi ha houa ʻe taha kimuʻa he ʻaho kotoa pea fakaʻaongaʻi ʻa e houa ko iá ke liliu e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne ʻosiki ia kimuʻa ʻi he taʻu ʻe nima naʻe faʻa angamaheni ʻakí. Ko hono moʻoní, ko e taha eni ʻo e liliu vave taha talu mei hono liliu ʻe Siosefa e Tohi ʻa Molomoná, ko ha meimei ʻaho ʻe 60.

ʻOku lahi mo ha ngaahi aʻusia lahi ʻe lava ke fakamatalaʻi ʻoku hāsino ai e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he liliu ʻo ʻEne folofolá. ʻOku nau fakamahinoʻi kotoa ko ʻEne ngāue ʻeni pea ʻoku tokanga lahi ʻaupito ki ai. ʻOkú Ne teuteuʻi ʻa e kakai ke fai ʻEne ngāué. ʻOkú ne teuteuʻi ʻa e ngaahi meʻangāue ʻoku nau fie maʻu ke fakavaveʻi ʻaki e ngāué. Pea ʻokú Ne ueʻi fakalaumālie mo tāpuekina kinautolu ʻi he fonongá.

Ko hono olá ko ha māmani ʻoku fakakoloaʻi ʻaki e folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku ʻoatu ki Heʻene fānaú ʻi he lea ʻo e lotó.

ʻĪmisi
family reading the scriptures

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai ki he konga fakahokohoko ʻe valu ʻo e, “How the Bible Came to Be,” fai ʻe Lenet H. Lau ʻa e tatau ne pākí ʻi he Tūhulu mei he vahaʻa ʻo Sānuali ki Sepitema ʻo e 1982.

  2. Vakai ki ha sīpinga ʻi he, “Church Edition of Spanish Bible Now Published,” mormonnewsroom.org.

  3. Vakai ki he Matthew S. Holland, “Ko e Hala ki Palemailá,” Liahona, Sune 2015, 14–19.

  4. Vakai ki he Kent P. Jackson, “Moroni’s Message to Joseph Smith,” Ensign, Aug. 1990, 12–16.

  5. Siosefa Sāmita, ʻi he talateu ki he Tohi ʻa Molomoná. Ki ha fakamatala lahi ange kau ki he liliu ʻe Siosefa Sāmita e Tohi ʻa Molomoná, vakai ki he Gospel Topics, “Book of Mormon Translation,” topics.lds.org.

  6. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he tikisinale (lexicon) ʻa e foʻi lea kotoa pē ʻi he folofola faka-Pilitāniá kae lava ke mahino lelei ange ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi leá ki he kau liliu leá. ʻOku faʻa lahi ange ʻa e ʻuhinga ʻo ha ngaahi lea ʻi he tahá, ko ia kuo pau ke fakafalala e kau liliu leá ki he kakano ʻo e talanoá, ueʻi fakalaumālié, mo e ngāue fakatahá ke ʻiloʻi ʻa e foʻi lea totonú. Ko e taimi ʻe niʻihi, ʻoku toki aofangatuku ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ʻuhingá ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí pē.