Hisitōlia ʻo e Siasí
Ngaahi Fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí


ʻĪmisi
ulo ʻa e laʻaá ‘i he ʻulu ʻakaú

Ngaahi Fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí

Vakai Fakalūkufuá

Ne lekooti ʻe Siosefa Sāmita naʻe hā mai kiate ia ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi ʻi ha vao ʻakau ofi ki he ʻapi ʻo ʻene ongomātuʻá ʻi he fakahihifo ʻo e Siteiti ko Niu ʻIoké ʻi hono taʻu 14 nai. ʻI he loto-hohaʻa ʻa Siosefa ki heʻene ngaahi angahalá mo ʻene taʻepauʻia pe ko e fē ʻa e hala fakalaumālie ke ne muimui aí, naʻá ne fekumi ai ki ha fakahinohino ʻaki ʻene ʻalu ki he ngaahi fakatahá, lau e folofolá, mo lotu. Naʻá ne maʻu ʻa e talí ʻi ha fakahā fakalangi. Naʻe vahevahe mo hiki ʻe Siosefa ʻa e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí, ʻo hangē ko ia ʻoku ʻiloa, ʻi ha ngaahi taimi kehekehe; naʻá ne tohi pe fekau ha kau tangata tohi ke nau hiki ha fakamatala kehekehe ʻe fā ʻo e mata meʻa-hā-maí.

Naʻe pulusi ʻe Siosefa Sāmita ha fakamatala ʻe ua ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí lolotonga ʻene moʻuí. Ko e fakamatala ʻuluakí ʻoku ʻiloa he ʻahó ni ko e Siosefa Sāmita—Hisitōliá, naʻe fakamafaiʻi ko e folofola ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá pea hoko ai ko e fakamatala lelei tahá. Ko e ongo fakamatala teʻeki ke pulusí ʻa ē ne hiki ʻi he ʻuluaki piokālafi ʻo Siosefa Sāmitá pea kimui ange ai ʻi ha tohinoa, ne faʻa ngalo kinaua kae tālunga mo hono toe ʻiloʻi ʻe he kau faihisitōlia ne nau ngāue maʻá e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní pea pulusi kinaua ʻi he 1960 tupú. Talu mei he taimi ko iá, kuo toutou aleaʻi e ʻū fakamatalá ni ʻi he ngaahi makasini ʻa e Siasí, ʻi he ngaahi ngāue ʻoku paaki ʻe he ʻū mīsini paaki ʻa e Siasí mo e ʻū fale paaki ʻoku fengāueʻaki mo e Siasí pea mo e kakai Siasi mataotao ʻi ha ngaahi feituʻu kehe.1 Makehe mei he fakamatala totonú, ʻoku ʻi ai foki mo e ʻū fakamatala ʻe nima ʻo e mata meʻa-hā-mai ʻa Siosefa Sāmitá naʻe hiki ʻe he kakai ʻi hono taimí.2

ʻOku faitatau pē ʻa e talanoa ʻo e ngaahi fakamatala kehekehe ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí, neongo ʻenau kehekehe he meʻa ʻoku fakamamafaʻí mo e fakaikiikí. ʻOku ʻamanaki ʻa e kau faʻu hisitōliá, ko e taimi ko ia ʻoku toe talanoaʻi ai ʻe ha taha fakafoʻituitui ha aʻusia ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe ki ha kakai kehekehe ʻi ha ngaahi taʻu lahí, ʻe fakamamafaʻi ʻe he fakamatala takitaha ʻa e ngaahi konga ʻo e aʻusiá pea ʻi ai mo ha ngaahi fakaikiiki makehe. ʻIo, ʻoku ʻi ai ha ngaahi faikehekehe ʻi he ngaahi fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻoku faitatau mo e fakamatala fakafolofola ki he mata meʻa-hā-mai ʻa Paula ʻi he hala ki Tāmasikusí pea mo e aʻusia ʻa e Kau ʻAposetoló ʻi he Moʻunga ʻo e Liliú.3 Neongo ʻa e ngaahi faikehekehé, ka ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku faitatau kotoa ai ʻa e ngaahi fakamatala ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí. Kuo maʻuhala ha niʻihi ʻo pehē ko ʻene kehekehe pē hono toe talanoaʻi ʻo e foʻi talanoá, ko ha fakamoʻoni ia ʻoku loi. Neongo ia, ka ʻoku hanga ʻe he ngaahi lekooti fakahisitōlia kehekehé ʻo ʻai ke tau lava ʻo ʻilo lahi ange ki he meʻa mahuʻingá ni ʻo laka ange ʻi ha meʻa ne tau mei malava kapau naʻe siʻi hono fakamatalá.

Ko e Ngaahi Fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí

Ko e fakamatala takitaha ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻe Siosefa Sāmita mo e kakai ʻi hono taimí, ʻoku ʻi ai hono hisitōlia mo e puipuituʻa ne tākiekina e anga hono manatuʻi, fakafehokotaki mo fakamatalaʻi ʻo e meʻa naʻe hokó. ʻOku fakamatalaʻi atu ʻi lalo ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení.

Ko e Fakamatala ʻo e 1832. Ko e fuofua fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻoku ʻiloʻí, ko e fakamatala pē ia naʻe hiki ʻi he tohinima moʻoni ʻa Siosefa Sāmitá, ʻoku maʻu ia ʻi ha hisitōlia nounou teʻeki pulusi ne tohi ʻe Siosefa Sāmita ʻi he konga hono ua ʻo e 1832. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻi he fakamatalá ʻa ʻene ʻiloʻi ʻene ngaahi angahalá mo ʻene ʻita ʻi he ʻikai ke ne maʻu ha siasi naʻe tatau mo ia naʻá ne lau ki ai ʻi he Fuakava Foʻoú pea te ne tataki ia ki he huhuʻí. Naʻá ne fakamamafaʻi e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e huhuʻi fakataautaha naʻá ne ʻomí. Naʻá ne tohi ʻo pehē naʻe hā mai ʻa e “ʻEikí” pea fakamolemoleʻi ʻene ngaahi angahalá. Ko ha ola ʻo e mata meʻa-hā-maí, naʻe aʻusia ʻe Siosefa ʻa e fiefiá mo e ʻofá, neongo naʻe ʻikai ke ne maʻu ha taha ke tui ki heʻene fakamatalá, hangē ko ia kuó ne tohí. Lau e fakamatala ʻo e 1832 heni.

Fakamatala ʻo e 1835. ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1835, naʻe toe fakamatala ʻe Siosefa Sāmita ʻene ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí kia Lōpeti Mātiu, ko ha tangata ʻaʻahi mai ki Ketilani, ʻOhaiō. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he toe fakamatala ne lekooti ʻi he tohinoa ʻa Siosefá ʻe heʻene tangata tohi ko Uāleni Pālesí, ʻa ʻene feinga ke ʻiloʻi e siasi naʻe totonú, ʻa e fakafepaki naʻá ne ongoʻi ʻi heʻene lotú, pea mo e hā mai ha tokotaha fakalangi ne muimui ofi mai ai ha toe tokotaha. ʻOku hā foki ʻi he fakamatalá ni ʻa e hā mai ʻo e kau ʻāngeló ʻi he mata meʻa-hā-maí. Lau e fakamatala ʻo e 1835 heni.

Fakamatala ʻo e 1838. Ko e fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Ha-Maí ʻi he 1838 ʻoku ʻiloa taha ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Ki Mui Ní he ʻaho ní. Naʻe ʻuluaki pulusi he 1842 ʻi he Times and Seasons, ko ha nusipepa ʻa e Siasí ʻi Nāvū ʻIlinoisi, ko e fakamatalá ko e konga ʻo ha hisitōlia lōloa naʻe tala-kae-tohi ʻe Siosefa Sāmita he ngaahi vahaʻataimi ʻo ha fakafepaki mālohi. ʻA ia ʻoku fakamamafaʻi lahi ange ʻe he fakamatala ʻo e 1832 ʻa e talanoa fakataautaha ʻo Siosefa Sāmitá ko ha talavou ne fekumi ki ha fakamolemole, ʻoku nofotaha ʻa e fakamatala ʻo e 1838 ʻi he mata meʻa-hā-maí ko e kamataʻanga ʻo e “tupu hake mo e laka ki muʻa ʻa e Siasí.” Hangē ko e fakamatala ʻo e 1835, ko e fehuʻi mahuʻinga ʻi he fakamatalá pe ko e fē ʻa e siasi ʻoku totonú. Lau e fakamatala ʻo e 1838 heni.

Fakamatala ʻo e 1842. Ko e fakamatala ko ʻení naʻe pulusi ia he Times and Seasons ʻi he 1842 ko e tali ki he kole ʻa Sione Ueniuefi ko e ʻētita ʻa e Chicago Democrat, naʻá ne kole ha fakamatala fekauʻaki mo e Kāingalotu ʻo e Siasí. (ʻOku ʻiloa ko e “Tohi Ueniuefí,” ko e maʻuʻanga fakamatala foki ia ki he Ngaahi Tefito ʻo e Tuí.)4 Ko e fakamatalá, ʻa ia ne fakataumuʻa ke pulusi ki ha kakai ʻoku ʻikai ke nau maheni mo e tui faka-Māmongá, ʻoku totonu mo fakapatonu. Hangē ko e ngaahi fakamatala kimuʻá, naʻe fakatokangaʻi ʻe Siosefa Sāmita e puputuʻu naʻá ne aʻusiá pea mo e hā mai ha ongo tangata ko e tali ki heʻene lotú. ʻI he taʻu hono hokó, naʻe ʻave ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakamatalá ni fakataha mo ha fanga kiʻi liliu ki ha faihisitōlia ko hono hingoá ko ʻIsileli Taniela Lupu, ʻa ia naá ne pulusi ia ko ha konga ʻo ʻene tohi, He Pasa Ekklesia [The Whole Church]: An Original History of the Religious Denominations at Present Existing in the United States. (Ko Ha ʻUluaki Hisitōlia ʻo e Ngaahi Tui Fakalotu ʻOku ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻi he Taimi Ní).5 Lau e fakamatala ʻo e 1842 heni.

Ngaahi Fakamatala mei he Kakai ne Fanongo Tonu ʻi he ʻUluaki Fakamatalá. Makehe mei he ngaahi fakamatalá ni meia Siosefa Sāmitá, naʻe hiki ha ʻū fakamatala ʻe nima ʻe ha niʻihi ne moʻui he taimi ko iá ʻa ia ne nau fanongo ki he lea ʻa Siosefa Sāmita kau ki he mata meʻa-hā-maí. Lau heni ʻa e ngaahi fakamatalá ni.

Ngaahi Fakafekiki Fekauʻaki mo e Ngaahi Fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá

Kuo hoko ʻa e kehekehe mo e lahi ʻo e ngaahi fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Ha-Maí ke tataki ai ha kau fakaanga ke nau fehuʻia pe ʻoku tatau nai ʻa e ngaahi fakamatala ʻa Siosefa Sāmitá pea mo e moʻoni ʻo ʻene aʻusiá. Ko e ongo fakakikihi ʻe ua ʻoku fai maʻu pē ke fehuʻia ʻene falalaʻangá: ko e ʻuluakí ʻokú ne fehuʻia ʻa e manatu ʻa Siosefa Sāmita ki he ngaahi meʻa ne hokó; ko hono uá ʻokú ne fehuʻia pe naʻá ne fakaʻalingalelei ha ngaahi konga ʻo e talanoá hili ha ngaahi taimi.

Manatú. Ko e taha ʻo e fakakikihi fekauʻaki mo e ngaahi fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá ʻoku pehē tokua ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe he ngaahi fakamoʻoni fakahisitōliá ʻa e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita ki he fakaakeake fakalotu ʻi Palemaila, Niu ʻIoke, mo e ngaahi feituʻu takatakai ʻi ai ʻi he 1820. ʻOku fakakikihi ha niʻihi ʻoku hanga ʻe he meʻá ni ʻo fehuʻia ʻa e ongo fakamatala ʻa Siosefá fekauʻaki mo e mālohi fakalotu ngali kehé pea mo e fakamatala ʻo e ʻuluaki mata meʻa-hā-maí.

Ka neongo ia, ʻoku hanga ʻe he fakamoʻoni fakapepá ʻo poupouʻi ʻa e ngaahi fakamatala ʻa Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e ngaahi fakaakeake fakalotú. Naʻe kamata ke ʻiloa ʻa e feituʻu naʻá ne nofo aí koeʻuhí ko e mālohi fakalotú pea ko e moʻoni ko e taha ia ʻo e ngaahi feituʻu ne mālohi taha ai ʻa e fakaakeake fakalotú. Naʻe ui ʻe he kau faihisitōliá ʻa e feituʻú ni ko e “vahefonua kuo tutú” koeʻuhí kuo fakaongosia e kakaí ʻe he kau faifekau malangá ʻi hono fakahoko ha ngaahi ʻapitanga fakaakeake mo kumi ha kau ului ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1800 tupú.6 Hangē ko ʻení, ʻi Sune ʻo e 1818 naʻe fakahoko ha ʻapitanga ʻa e Metotisí ʻi Palemaila, pea ʻi he faʻahitaʻu māfana hono hokó, naʻe toe ʻapitanga e kau Metotisí ʻi Viena (ko Felipisi he taimi ní), Niu ʻIoke, ʻoku maile ʻe 15 mei he faama ʻa e fāmili Sāmitá. ʻOku fakamatala ʻi he ngaahi tohinoa ʻa ha faifekau fefonongaʻaki ʻa e Metotisí, ʻa e lahi e ngaahi vēkeveke fakalotu ʻi he feituʻu fakasiokalafi ʻo Siosefá ʻi he 1819 mo e 1820. ʻOku nau fakamatala kia Faifekau Siaosi Leini, ko ha faifekau fakaakeake ʻa e Metotisí, naʻe ʻi he feituʻú ʻi he ongo taʻu ko iá ʻo malanga ʻi he “founga ʻa e ʻOtuá ʻi hono fakahoko ʻo e Fokotuʻu Foʻoú.”7 ʻOku fenāpasi ʻa e fakamoʻoni fakahisitōlia ko ʻení mo e fakamatala ʻa Siosefá. Naʻá ne pehē ko e vēkeveke fakalotu naʻe ʻikai angamaheni ʻi hono vāhengá pe feituʻú naʻe “kamata ia ʻe he kau Metotisí.” Ko e moʻoni naʻe pehē ʻe Siosefa naʻá ne “kamata ke tokanga” ki he tui faka-Metotisí.8

Fakaʻalingalelei. Ko e fakakikihi hono ua ne toutou fakahoko fekauʻaki pea mo e ngaahi fakamatala ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá ko ʻene fakaʻalingalelei ʻene fakamatalá hili ha ngaahi taimi. ʻOku fakatefito e fakakikihi ko ʻení ʻi he fakaikiiki ʻe ua: ko e tokolahí pea mo e tuʻunga ʻo e kakai fakalangi naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita naʻe mamata ki aí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefá ʻa e kakai fakalangí ʻo toe fakaikiiki lahi ange ʻi ha ngaahi taimi. ʻOku pehē ʻe he fakamatala ʻo e 1832, “Naʻe fakaava ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi langí kiate au pea naʻá ku mamata ki he ʻEikí.” ʻOku pehē ʻe heʻene fakamatala ʻo e 1838, “Naʻá ku mamata ki ha ongo Toko Ua,” ko e taha naʻe fakafeʻiloaki mai e tahá “Ko hoku ʻAlo ʻOfaʻangá.” Ko hono olá, kuo fakakikihi ʻa e kau fakaangá naʻe kamata ʻaki ʻe Siosefa Sāmita ʻa ʻene lipooti naʻá ne mamata pē ki he toko taha—“ko e ʻEikí”—pea fakaʻosi ʻaki ʻene tala naʻe mamata ki he Tamaí pea mo e ʻAló fakatouʻosi.9

ʻOku ʻi ai ha ngaahi founga ʻoku maau ange hono vakaiʻi e ngaahi fakamoʻoní. Kuo pau ke fakahaaʻi ʻoku ʻi ai ha faaitaha ʻi he ngaahi fakamatalá: ko e ngaahi fakamatala ʻe tolu ʻi he ngaahi fakamatala ʻe faá ʻoku tala mahino ai ko e toko ua naʻe hā kia Siosefa Sāmita ʻi he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí. Ko e makehe mei aí ʻa e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita he 1832, ʻa ia ʻe lava pē ke lau ko e ʻuhinga ki he toko taha pe toko ua. Kapau ʻe lau ko e toko taha fakalangi, ʻe ngalingali ko e tokotaha ia naʻá ne fakamolemoleʻi ʻene ngaahi angahalá. Fakatatau ki he ngaahi fakamatala kimui angé, ko e ʻuluaki tokotaha fakalangi naʻá Ne tala kia Siosefa Sāmita ke “fanongo” ki he fika uá, Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá Ne toki fakahoko leva e tefitoʻi pōpoakí, ʻa ia naʻe kau ai ʻa e pōpoaki ʻo e fakamolemoleʻí.10 Ko e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita he 1832, naʻe lava ke fakatefito ia ʻia Sīsū Kalaisi, ko e taha ʻokú ne fakahoko ʻa e fakamolemolé.

Ko ha founga ʻe taha ki hono lau e fakamatala ʻo e 1832, naʻe ʻuhinga ʻa Siosefa Sāmita ki he toko ua ʻa ia naʻá ne ui fakatouʻosi ko e “ʻEiki.” ʻOku makatuʻunga ʻa e fakakikihi naʻá ne fakaʻalingalelei ʻene ngaahi fakamatalá [hili ha ngaahi taimí] ʻi he fakakaukau ʻoku fakamatalaʻi ʻe he fakamatala ʻo e 1832 ʻa e hā mai ʻa ha tokotaha fakalangi pē ʻe toko taha. Ka ʻoku ʻikai talamai ʻe he fakamatala ʻo e 1832 ko e toko taha pē naʻe hā maí. Fakatokangaʻi ange ʻoku mavahevahe ʻa e ongo fakamatala ki he “ʻEikí” ʻi he taimí: ʻuluakí ʻoku fakaava ʻe he “ʻEikí” ʻa e ngaahi langí; hili iá ʻoku mamata leva ʻa Siosefa Sāmita “ki he ʻEiki.” Ko hono lau ko ʻeni e fakamatalá ʻoku fenāpasi ia mo e fakamatala ʻa Siosefa ʻi he 1835, ʻa ia ʻoku hā ai ne ʻuluaki hā mai ha toko taha pea muimui ofi mai ai pē ha tokotaha hono ua. ʻE lava leva ke lau ʻa e fakamatala ʻo e 1832 ke ʻuhinga naʻe mamata ʻa Siosefa Sāmita ki he toko taha ʻa ia naʻá ne toki fakahā mai ʻa e tokotaha hono uá pea naʻe ʻuhinga [ʻa Siosefa] kiate kinaua fakatouʻosi “ko e ʻEikí”: “naʻe fakaava ʻe he ʻEikí ʻa e langí kiate au pea naʻá ku mamata ki he ʻEikí.”11

ʻE malava leva ke lau ʻa e ngaahi fakamatala fakamahino ʻa Siosefá ko ha fakamoʻoni ʻo e ʻilo lahi ange, ʻa ia ne tupulaki ʻi he fakalau ʻa e taimí, ʻo fakatefito ʻi he aʻusia. ʻI he konga ʻe taha, ko e ngaahi faikehekehe ‘i he vahaʻa ʻo e fakamatala ʻo e 1832 pea mo e ngaahi fakamatala kimui ange aí ʻoku malava pē ke tupu mei he ngaahi faikehekehe ʻi he fetuʻutaki ʻoku hikí pea mo e fetuʻutaki ʻoku lea ʻakí. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he fakamatala ʻo e 1832 ʻa e fuofua taimi naʻe feinga ai ʻa Siosefa Sāmita ke hiki hono hisitōliá. ʻI he taʻu tatau pē ko iá, naʻá ne faitohi ki hano kaungāmeʻa ʻa ʻene ongoʻi kuo fakangatangata ia ʻe he “pepá, pení mo e Vaitohí, pea mo ha Lea kuo taʻemahino, maumau, moveuveu mo taʻehaohaoa.” Naʻá ne ui e lea kuo tohí ko ha “kihiʻi pilīsone fāsi‘i.”12 Ko hono fakaʻauliliki ʻo e ngaahi fakamatala kimui angé ʻoku mahinongofua ange ia pea naʻe ʻamanaki pē ʻe pehē ʻi heʻetau ʻiloʻi ko e ngaahi fakamatala ia naʻe tala-kae-tohi—ko ha founga fetuʻutaki faingofua mo fakafiemālie kia Siosefa Sāmita pea ko ha founga ʻokú ne fakaʻatā e ngaahi leá ke ongo lelei ange.

Aofangatukú

Naʻe toutou fakamoʻoni ʻe Siosefa Sāmita naʻá ne ʻausia ha mata meʻa-hā-mai fakaofo ki he ʻOtua ko e Tamaí mo hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. He ʻikai lava ke fakamoʻoniʻi ʻe he fakatotolo fakahisitōliá ʻataʻatā pē ʻa hono moʻoni ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí pe ko e fakafepaki ki aí. Ke ʻiloʻi ʻa hono moʻoni ʻo e fakamoʻoni ʻa Siosefa Sāmitá, ʻoku fie maʻu ʻa e tokotaha fekumi fakamātoato ki he moʻoní ke ne ako ʻa e lekōtí pea maʻu ha tui feʻunga kia Kalaisi ke ne kole ʻi he lotu fakamātoato mo fakatōkilalo ki he ʻOtuá, pe ʻoku moʻoni nai ʻa e lekōtí. Kapau ʻe kole ʻe he tokotaha fekumí ‘i he loto-fakamātoato ke ne ngāueʻi ʻa e tali ne fakahā mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻe fakahaaʻi ʻa hono moʻoni ʻo e mata meʻa-hā-mai ʻa Siosefa Sāmitá. ʻI he founga ko ʻení, ʻe lava ke ʻilo ʻe he tokotaha kotoa naʻe lea moʻoni ʻa Siosefa Sāmita ʻi heʻene pehē, “kuó u mamata ki ha meʻa-hā-mai; naʻá ku ʻiloʻi ia, peá u ʻiloʻi ʻoku ʻafioʻi ia ʻe he ʻOtuá, pea ʻe ʻikai te u lava ʻo fakaʻikaiʻi ia.”13

ʻOku fakahā ʻe he Siasí ʻa e tokoni ʻa e kau mataotao ki he ngaahi meʻa fakahisitōlia ʻoku ʻoatu ʻi he fakamatala ko ʻení; ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he fakangofua ʻa ʻenau ngāué.

Naʻe ʻuluaki pulusi ʻi Nōvema 2013.

Ngaahi Tefito Fekauʻakí

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Fakamoʻoni Fakafolofolá

Ngaahi Pōpoaki mei he Kau Taki ʻo e Siasí

Ngaahi Vitioó

“Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí”

“Siosefa Sāmita: Ko e Palōfita ʻo Hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí”

“Mission Preparation Track 14: Gordon B. Hinckley”

Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Fakaakó

Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Fakalūkufuá

History, circa Summer 1832,” The Joseph Smith Papers

Journal, 1835–1836,” The Joseph Smith Papers

History, circa June 1839–circa 1841 [Draft 2],” The Joseph Smith Papers

‘Church History,’ 1 March 1842,” The Joseph Smith Papers

‘Latter Day Saints,’ 1844,” The Joseph Smith Papers

Primary Accounts of Joseph Smith’s First Vision of Deity,” The Joseph Smith Papers

ʻŪ Makasini ʻa e Siasí

Preparing for the Restoration,” Ensign, Sune 1999

Book of Mormon Personalities Known by Joseph Smith,” Ensign, Tīsema 1983

Ngaahi Tohi Lēsoni Akó

  1. Hangē ko ʻení, vakai ki he James B. Allen, “Eight Contemporary Accounts of the First Vision—What Do We Learn from Them?” Improvement Era, 73 (1970): 4–13; Richard L. Anderson, “Joseph Smithʻs Testimony of the First Vision,” Ensign, Apr. 1996, 10–21; Milton V. Backman, Joseph Smithʼs First Vision: The First Vision in Its Historical Context (Salt Lake City: Bookcraft, 1971; 2nd ed., 1980); Steven C. Harper, Joseph Smith’s First Vision: A Guide to the Historical Accounts (Salt Lake City: Deseret Book, 2012).

  2. Ko e kotoa ʻo e ngaahi fakamatala ko ʻení naʻe hiki tatau ʻi he Dean C. Jessee, “The Earliest Documented Accounts of Joseph Smithʻs First Vision,” in John W. Welch, ed., with Erick B. Carlson, Opening the Heavens: Accounts of Divine Manifestations, 1820–1844 (Provo and Salt Lake City: Brigham Young University Press and Deseret Book, 2005), 1–33.

  3. Ngāue 9:3–9; 22:6–21; 26:12–18; Mātiu 17:1–13; Maʻake 9:2–13; Luke 9:28–36.

  4. ʻE lava ke maʻu e kakato ʻo e tohí ʻi he Joseph Smith, “Church History,” Times and Seasons 3 (Mar. 1, 1842): 706–10.

  5. Joseph Smith, “Latter Day Saints,” in I. Daniel Rupp, He Pasa Ekklesia: An Original History of the Religious Denominations at Present Existing in the United States (Philadelphia: J. Y. Humphreys, 1844), 404–10.

  6. Whitney R. Cross, The Burned-Over District: The Social and Intellectual History of Enthusiastic Religion in Western New York, 1800–1850 (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1950); Paul E. Johnson, A Shopkeeper’s Millennium: Society and Revivals in Rochester, New York, 1815–1837 (New York: Hill and Wang, 1983); Nathan O. Hatch, The Democratization of American Christianity (New Haven: Yale University Press, 1989).

  7. Benajah Williams diary, July 15, 1820, copy in Church History Library, Salt Lake City; fakatonutonu ʻa e sipelá.

  8. Fakamatala ʻo e 1838 (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:5, 8).

  9. Fakamatala ʻo e 1832 (Joseph Smith History, ca. Summer 1832, 3, in Joseph Smith, “Letter Book A,” Joseph Smith Collection, Church History Library, Salt Lake City); fakamatala ʻo e 1838 (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:17).

  10. Fakamatala ʻo e 1838 (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:17); 1835 account (Joseph Smith, “Sketch Book of the use of Joseph Smith, jr.,” Journal, Nov. 9–11, 1835, Joseph Smith Collection, Church History Library, Salt Lake City.

  11. 1832 account (Joseph Smith History, ca. Summer 1832, 3, in Joseph Smith, “Letter Book A,” Joseph Smith Collection, Church History Library, Salt Lake City).

  12. Joseph Smith to William W. Phelps, Nov. 27, 1832, Joseph Smith Collection, Church History Library, Salt Lake City; maʻu atu ʻi he www.josephsmithpapers.org.

  13. Fakamatala ʻo e 1838 (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:25).