Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
3. Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí


“3. Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“3. Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá.

ʻĪmisi
ko e fāmili ʻoku lue ʻi he temipalé

3.

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

3.0

Talateu

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai mo e mālohi ia ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakafou ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ʻa hono fakahoko ʻe he Tamai Hēvaní ʻa ʻEne ngāué “ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39). ʻOku foaki ʻe he ʻOtuá ʻa e mafai mo e mālohi ki Hono ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine he māmaní ke tokoni ʻi hono fakahoko e ngāué ni (vakai, vahe 1).

3.1

Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e faʻunga pē ia ʻe taha ʻi māmani ʻoku ʻi ai e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo hono ngaahi kií meia Sione Papitaiso (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 13:1). Naʻá ne maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo hono ngaahi kií mei he kau ʻAposetolo ko Pita, Sēmisi, mo Sioné (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 27:12–13).

Naʻe hā ʻa Mōsese, ʻIlaiase, pea mo ʻIlaisiā kia Siosefa Sāmita, ʻi he Temipale Ketilaní, ʻo foaki kiate ia ha mafai lahi ange naʻe fie maʻu ke fakahoko ʻaki e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:11–16).

ʻOku maʻu ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngaahi kī kotoa ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he ʻahó ni. ʻOku ui mo fakamafaiʻi ʻe he kau taki ko ʻení ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e mafai mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni ʻi Heʻene ngāue ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.

3.2

Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku fakaʻatā ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ki Heʻene fānaú kotoa ʻo fakafou ʻi he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku kau ʻi he ngaahi tāpuakí ni ʻa e:

  • Papitaiso mo e mēmipasipi ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

  • Ko e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

  • Ko hono maʻu ʻo e sākalamēnití.

  • Mafai mo e mālohi ke ngāue ʻi he ngaahi uiuiʻi mo e ngaahi fatongia ʻi he Siasí.

  • Ko hono maʻu e ngaahi tāpuaki fakapēteliaké mo e ngaahi tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki kehe ʻo e faifakamoʻuí, fakafiemālié, mo e fakahinohinó.

  • Fakakoloaʻi ʻaki e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi he temipalé.

  • Silaʻi ko e mēmipa ʻo ha fāmili ʻo aʻu ki ʻitāniti.

  • Ko e talaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá.

ʻE lava ke maʻu ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá e ngaahi tāpuaki ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo aʻusia ha fiefia lahi ʻi heʻenau moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

3.3

Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné

ʻOku ʻi ai ha konga ʻe ua ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he Siasí: ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:1).

3.3.1

Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ko e “Lakanga Fakataulaʻeiki Toputapu [ia] ʻi he Lakanga ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:3). Ko e mālohi ia ʻe lava ai ʻe he ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá ke hoko ʻo hangē ko Iá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:19–21; 132:19–20).

“ʻOku maʻu ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ‘a e totonu ʻo e lakanga fakapalesitenisií.” ʻOkú ne maʻu e “mālohi mo e mafai ki he ngaahi lakanga kotoa pē ʻi he siasí ʻi he ngaahi kuonga kotoa pē ʻo e māmaní, ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:8). ʻOku fakahoko mo tataki ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngāue fakalaumālie kotoa ʻa e Siasí ʻo fakafou ʻi he mafaí ni (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:18).

Ko e Palesiteni ʻo e Siasí ko e taulaʻeiki lahi pule ia ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:65–67 Ko e palesiteni fakasiteikí ko e taulaʻeiki lahi pule ia ʻi he siteikí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:8, 10; vakai foki, vahe 6 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení). Ko e pīsopé ko e taulaʻeiki lahi pule ia ʻi he uōtí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:17; vakai foki, vahe 7 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení).

Ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga mo e ngaahi fatongia ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, vakai ki he 8.1.1.

3.3.2

Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné

Ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko ha “konga ia ʻo e … Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:14). ʻOku kau ai e ngaahi kī ʻo e:

  • Tauhi mai ʻa e kau ʻāngeló.

  • Ongoongolelei ʻo e fakatomalá.

  • Ko hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau fakatuʻasinó, ʻo kau ai ʻa e papitaiso ke fakamolemoleʻi e ngaahi angahalá.

(Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 13:1; 84:26–27; 107:20.)

Ko e pīsopé ko e palesiteni ia ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi he uōtí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:15).

Ke maʻu e fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga mo e ngaahi fatongia ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, vakai ki he 10.1.3.

3.4

Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko e fakamafaiʻi ia ke fakafofongaʻi e ʻOtuá mo ngāue ʻi Hono huafá. ʻI he Siasí, ʻoku ngāue ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku maʻu ʻe he houʻeiki tangata moʻui taau ʻo e Siasí ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakafou ʻi hono foaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo hono fakanofo ki he ngaahi tuʻunga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻE lava ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e Siasí ke fakaʻaongaʻi ha mafai kuo vahe ange ʻi hono vaheʻi kinautolu pe vahe ange ke nau tokoni ʻi hono fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá. ʻOku haʻisia e kāingalotú ki he ʻOtuá pea mo kinautolu kuó Ne fokotuʻu ke nau pulé, ʻi he anga ʻo ʻenau ngāue ʻaki ʻa Hono mafaí (vakai, 3.4.4).

3.4.1

Ngaahi Kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai ia ke tataki ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí maʻá e fānau ʻa e ʻOtuá. Ko hono ngāue ʻaki ko ia e mafai kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he Siasí ʻoku tataki ia ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:2).

3.4.1.1

Ko Kinautolu ʻOku Nau Maʻu e Ngaahi Kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi kī kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻI he malumalu ʻo ʻEne fakahinohinó, ʻoku foaki ai ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he kakai tangatá ke nau fakaʻaongaʻi ʻi ha ngaahi uiuiʻi pau ki hono fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi atu ʻi laló.

Kuo ʻosi foaki ʻe he ʻEikí ki Heʻene Kau ʻAposetoló takitaha ʻa e ngaahi kī kotoa ʻoku fekauʻaki mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. Ko e ʻAposetolo pule ʻoku kei moʻuí, ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí, ko e tokotaha pē ia ʻi māmani kuo fakamafaiʻi ke ne fakaʻaongaʻi e ngaahi kī kotoa ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:1–2; 107:64–67, 91–92; 132:7).

Fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí, ʻoku foaki ki he kau taki lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení ha ngaahi kī ke nau lava ʻo pule ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻo honau fatongiá.

  • Palesiteni fakasiteikí mo e palesiteni fakavahefonuá.

  • Pīsopé mo e palesiteni fakakoló.

  • Ongo palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné.

  • Palesiteni temipalé.

  • Palesiteni fakamisioná mo e palesiteni ʻo e senitā akoʻanga fakafaifekaú.

  • Palesiteni ʻo e ngaahi feituʻu fakahisitōlia ʻo e Siasí.

ʻOku maʻu ʻe he kau takí ni ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he taimi ʻoku vaheʻi ai kinautolu ki honau fatongiá.

ʻOku ʻikai foaki ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki ha toe niʻihi kehe, kau ai ʻa e ongo tokoni ki he taki lakanga fakataulaʻeiki fakalotofonuá pe palesiteni ʻo e ngaahi houalotu ʻo e Siasí. ʻOku foaki ki he kau taki ko ʻení ha mafai ʻoku ʻoange (delegated) ʻi hono vaheʻi kinautolú pea ʻi he ʻenau maʻu ʻa e ngāue ke fakahokó, ʻi he fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku pule ʻa e kau palesiteni ʻo e ngaahi houalotu ʻo e Siasí ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, 4.2.4

ʻĪmisi
fakataha alēlea fakauooti

3.4.1.2

Maau ki he Ngāue ʻa e ʻOtuá

ʻOku fakapapauʻi ʻe he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku fakahoko ʻa e ngāue ʻo e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi ha founga maau (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:11; 132:8). ʻOku tataki ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi loto ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻoku nau fatongia ʻakí. ʻOku ʻaonga ʻa e mafai pule ko ʻení ki he ngaahi fatongia pau pē ʻi he uiuiʻi ʻo e takí. Ko e taimi ʻoku tukuange ai e kau taki lakanga fakataulaʻeikí mei honau uiuiʻí, ʻoku ʻikai leva ke nau kei maʻu e ngaahi kī ko ʻení.

Ko kinautolu kātoa ʻoku nau ngāue ʻi he Siasí ʻoku vaheʻi pe vahe ange ʻi he malumalu ʻo e tuʻutuʻuni ʻo ha taha ʻokú ne maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

3.4.2

Ko hono Foaki mo Fakanofo ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Fakatatau mo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku foaki ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ki he houʻeiki tangata moʻui taau ʻo e Siasí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:14–17). ʻI he hili ko ia hono foaki ʻo e lakanga fakataulaʻeiki totonú, ʻoku fakanofo leva ʻa e tokotahá ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeiki ko iá, hangē ko e tīkoni pe kaumātuʻa. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakatatau mo e ngaahi totonu mo e ngaahi fatongia ʻo e tuʻunga ko iá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:99).

ʻOku totonu ke feinga e tangata kotoa pē ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ke moʻui taau ke ne maʻu mo fakaʻaongaʻi ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ke tokoniʻi e niʻihi kehé. Ko e taimi ʻoku maʻu ai ʻe ha tangata e lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení, ʻokú ne fakahoko ha fuakava ke ne fakahoko faivelenga e ngaahi fatongia ʻo hono lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú ne toe maʻu foki ha fakapapau mei he ʻOtuá, pe ko ha talaʻofa ʻo ha ngaahi tāpuaki taʻengata (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:33–44; vakai foki, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofola, “Fakapapaú mo e Fuakava ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí”).

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo hono foaki mo fakanofo ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, vakai, 8.1.1, 10.6, 18.10, mo e 38.2.5.

3.4.3

Foaki ʻo e Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí ke Ngāue ʻi he Siasí

ʻOku foaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ke ngāue ʻi he Siasí ki he kāingalotú ʻi he ngaahi founga ko ʻení:

  • ʻI hano vaheʻi ki ha fatongia faka-Siasi

  • ʻI ha ngāue ne vahe mai mei he kau taki maʻu mafai pule ʻo e Siasí.

3.4.3.1

Ko e Vaheʻí

Ko e taimi ʻoku vaheʻi ai ʻa e kakai tangatá mo e houʻeiki fafiné ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ʻoange ai ʻa e mafai mei he ʻOtuá ke nau ngāue ʻi he uiuiʻi ko iá. Hangē ko ʻení:

  • ʻOku foaki ki ha fefine ʻoku uiuiʻi mo vaheʻi ʻe he pīsopé ke hoko ko ha palesiteni ʻo e Fineʻofá, ʻa e mafai ke ne tataki e ngāue ʻa e Fineʻofá ʻi he uōtí.

  • ʻOku foaki ki ha tangata pe fefine ʻoku uiuiʻi mo vaheʻi ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ke hoko ko ha faiako ʻi he Palaimelí, ʻa e mafai ke ne akoʻi e fānau Palaimeli ʻi he uōtí.

Ko kinautolu kotoa pē ʻoku uiuiʻi mo vaheʻí ʻoku nau ngāue ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku tokangaʻi kinautolú (vakai, 3.4.1.2).

Ko e taimi ʻoku tukuange ai ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí mei ha fatongiá, ʻoku ʻikai ke nau toe maʻu ʻa e mafai fekauʻaki mo iá.

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo hono vaheʻi ʻo e kāingalotú ki he ngaahi uiuiʻi faka-Siasí, vakai ki he 18.11.

3.4.3.2

Ngāue ke Fakahoko

‘E lava ke vahe ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻoku pulé ha mafai ki ha ngāue ke fakahoko. Ko e taimi ʻoku maʻu ai ʻe he houʻeiki tangatá mo e houʻeiki fafiné ʻa e ngaahi ngāue ko ʻení, ʻoku ʻoange ai ʻa e mafai mei he ʻOtuá ke nau ngāue. Hangē ko ʻení:

  • ʻOku foaki ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e mafaí ki he Kau Fitungofulu ʻoku vahe ange ke nau tokangaʻi ha ngaahi ʻēlia pea mo puleʻi e ngaahi konifelenisi fakasiteikí.

  • ʻOku vahe ʻe he kau palesiteni fakamisioná ha mafai ki ha kau faifekau tangata mo fafine ʻoku vahe ange ke nau taki mo akoʻi ha kau faifekau kehe.

  • ʻOku foaki ʻa e mafai ki he kau mēmipa ʻo e Siasí ke nau hoko ko ha kau tangata mo ha kau fafine ngāue fakaetauhi. ʻOku hoko ʻeni ʻi he taimi ʻoku vahe ange ai kiate kinautolu ʻe he palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá pe Fineʻofá, ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e pīsopé.

Ko e mafai ko ē ʻoku foaki ʻo fakatatau ki he ngāué ʻoku fakangatangata pē ia ki ha ngaahi fatongia pau pea mo e lōloa ʻo e ngāue ʻoku faí.

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e ngāue ʻoku vahe ke faí, vakai, 4.2.5.

3.4.4

Ko Hono Fakaʻaongaʻi ʻi he Anga Māʻoniʻoni ʻ e Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku ngāue ʻaki ʻe he kau taki mo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku foaki pe vahé ke tāpuekina e moʻui ʻa e niʻihi kehé.

ʻE toki lava pē ke ngāue ʻaki e mafaí ni ʻi he anga māʻoniʻoni (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:36). ʻOku fakaʻaongaʻi ia ʻi he feifeingaʻi, kātaki fuoloa, angavaivai, angamalū, ʻofa mo e angaʻofa (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:41–42). ʻE fealēleaʻaki e kau takí mo e niʻihi kehé ʻi ha laumālie ʻo e uouangataha mo lotua e finangalo ʻo e ʻEikí ʻo fakafou ʻi he fakahā (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 41:2). Ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e talatalaifale mo e niʻihi kehé, vakai, 4.4.3.

Ko kinautolu ʻoku nau ngāue ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻikai ke nau fakamālohiʻi e meʻa ʻoku nau loto ki aí ki he niʻihi kehé. ʻOku ʻikai ke nau ngāue ʻaki ia ʻi ha ngaahi taumuʻa siokita. Kapau ʻe fakaʻaongaʻi taʻe-māʻoniʻoni ʻe ha taha ʻa e mafai ko ʻení, “ʻoku mahu‘i atu leva ʻa e ngaahi langí [pea] ʻoku mamahi mo e Laumālie ʻo e ʻEikí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:37).

ʻOku kau ʻi ha ngaahi uiuiʻi ʻe niʻihi ʻo e Siasí ha fatongia ke puleʻi. Ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e pule ʻi he Siasí, vakai ki he 4.2.4.

ʻĪmisi
ongo tangata mo ha fefine ʻoku talanoa

3.5

Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú Ne fakaʻaongaʻi ke tāpuakiʻi ʻa ʻEne fānaú. ʻOku afuhia e kāingalotu kotoa ʻo e Siasí ʻi he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻa e ʻOtuá—ʻa e fefine mo e tangata—ʻi heʻenau tauhi ʻenau ngaahi fuakava kuo nau fai mo Iá. ʻOku fakahoko ʻe he kāingalotú ʻa e ngaahi fuakavá ni ʻi heʻenau maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. (Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:19–20.)

ʻOku kau ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa ia ʻe lava ke maʻu ʻe he kāingalotú ʻa e:

  • Fakahinohino ki heʻenau moʻuí.

  • Fakahā ke ʻiloʻi e founga ke fakahoko ai e ngāue ʻoku fakanofo, vaheʻi, pe vahe ke nau faí.

  • Tokoni mo ha ivi ke hoko ʻo hangē ko Sīsū Kalaisi mo e Tamai Hēvaní.

3.5.1

Ngaahi Fuakavá

Ko e fuakavá ko ha fepalōmesiʻaki toputapu ia ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo ʻEne fānaú. Ko e ʻOtuá ʻokú Ne ʻomi e ngaahi makatuʻunga ki he fuakavá, pea ʻoku tali ʻe Heʻene fānaú ke talangofua ki he ngaahi makatuʻunga ko iá. ʻOku talaʻofa ʻe he ʻOtuá ke tāpuekina ʻEne fānaú ʻi heʻenau fakahoko e fuakavá.

ʻOku fakahoko ʻe he kāingalotú e ngaahi fuakava mo e ʻOtuá ʻi heʻenau maʻu e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí (vakai, 18.1). Ko kinautolu kotoa pē ʻoku kātaki ki he ikuʻangá ʻi hono tauhi ʻenau ngaahi fuakavá, te nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá (vakai, 2 Nīfai 31:17–20; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7).

ʻOku tokoni e ngaahi mātuʻá, kau taki ʻo e Siasí, mo ha niʻihi kehe ʻi hono teuteuʻi ʻo e fakafoʻituituí ke ne fakahoko e ngaahi fuakavá ʻi heʻenau maʻu e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. Te nau fakapapauʻi ʻoku mahino ki he taha ko iá ʻa e ngaahi fuakava te ne fakahokó. Ka hili hono fakahoko ʻe ha taha ha fuakava, te nau tokoniʻi leva ia ke ne tauhi ia. (Vakai, Mōsaia 18:8–11, 23–26.)

3.5.2

Ngaahi Ouaú

Ko e ouaú ko ha ngāue toputapu ʻoku fakahoko ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kuo hoko maʻu pē ʻa e ngaahi ouaú ko ha konga ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí (vakai, Sēnesi 1:28; Mōsese 6:64–65).

ʻI ha ngaahi ouau lahi, ʻoku fakahoko ai ʻe he fakafoʻituituí ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. ʻOku kau ʻi he ngaahi sīpingá ʻa e papitaisó, sākalamēnití, ʻenitaumení, pea mo e ouau sila ʻo e malí. ʻOku ʻikai fakahoko ʻe he fakafoʻituituí ia ha ngaahi fuakava ʻi ha ngaahi ouau kehe hangē ko e tāpuaki fakapēteliaké pe faingāue ki he mahakí, ka ʻoku nau maʻu ha fakahinohino mo ha ivi ke tauhi ʻa e ngaahi fuakavá.

ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga fakataipe ʻo e ngaahi ouaú ʻokú ne fakahinohino ʻa e fakafoʻituituí ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. ʻI he ngaahi ouau ko ē ʻoku kau ai ha ngaahi fuakavá, ʻoku tokoni ʻa e fakataipé ke mahino ki he fakafoʻituituí ʻa e ngaahi palōmesi ʻoku nau faí pea mo e ngaahi tāpuaki ʻoku nau maʻu tuʻunga ʻi he faivelengá.

‘Oku fakaʻatā ʻe he ouau takitaha ʻa e tokotaha kotoa ke ne maʻu ha ngaahi tāpuaki lahi fakalaumālie. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí, “ʻOku fakahā ʻi hono ngaahi ouau [ʻo e lakanga fakataulaʻeikí] ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:20). ʻOku mahuʻinga e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ki he moʻui taʻengatá. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai ki he 18.1.

ʻOku maʻu ʻe he kakai moʻuí ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí maʻanautolu. ʻI he feituʻu ʻoku lava aí, ʻoku nau toe foki leva ki he temipalé ke fakahoko e ngaahi ouau ko ʻení ko ha fakafofonga maʻanautolu kuo pekiá. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau maʻá e kau pekiá, vakai ki he vahe 28.

ʻĪmisi
fefine ʻokú ne maʻu ha tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki

3.6

Ko e Lakanga Fakataulaʻeikí pea mo ʻApi

Ko e kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí ʻoku nau tauhi ʻenau ngaahi fuakavá—ʻa e kakai fefine, tangata, mo e fānau—ʻoku tāpuekina kinautolu ʻaki e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻa e ʻOtuá ʻi honau ngaahi ʻapí ke fakamālohia kinautolu mo honau ngaahi fāmilí (vakai, 3.5). ʻE tokoniʻi ʻe he mālohí ni ʻa e kāingalotú ʻi hono fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ʻi heʻenau moʻui fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí (vakai, 2.2).

ʻE lava ke foaki ʻe he houʻeiki tangata ʻoku nau maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Mekesētekí ha ngaahi tāpuaki fakataulaʻeiki ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí ke nau maʻu ha fakahinohino, fakamoʻui, mo ha fakafiemālie. Ko e taimi ʻe fie maʻu aí, ʻe lava foki ke kolea ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi tāpuakí ni mei honau kāingá, houʻeiki tangata ngāue fakaetauhí, pe kau taki fakalotofonua ʻi he Siasí. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, vakai ki he 18.13 mo e 18.14.