Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
1. Ko e Palani ʻa e ʻOtuá mo Ho Tufakanga ʻi Heʻene Ngāue ʻo e Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí


“1. Ko e Palani ʻa e ʻOtuá mo Ho Tufakanga ʻi Heʻene Ngāue ʻo e Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“1. Ko e Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá.

ʻĪmisi
kau tangata langa fale

1.

Ko e Palani ʻa e ʻOtuá mo Ho Tufakanga ʻi Heʻene Ngāue ʻo e Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí

1.0

Talateu

Kuo uiui‘i koe ke ke ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Fakamālō atu ʻi hoʻo ngāué. Te ke tāpuakiʻi ha ngaahi moʻui mo aʻusia ha fiefia ʻi hoʻo ngāue faivelengá.

ʻE tokoni atu e tohi tuʻutuʻuni ko ʻení ke ke ʻilo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ngāue faka-Kalaisí mo mahino ho ngaahi fatongiá. Te ke ngāue lelei taha ʻi he taimi te ke fakafenāpasi ai hoʻo ngāue ʻi he Siasí mo e ngāue ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻE tokoni atu ʻa e vahé ni ke ke maʻu ai ha vīsone ki he:

  • Palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá.

  • Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.

  • Taumuʻa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

1.1

Palani ʻa e ʻOtuá ki he Fiefiá

Naʻe ʻomi ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e palani ʻo e fiefiá ke tau lava ai ʻo maʻu ʻEne ngaahi tāpuakí kotoa. Ko ʻEne ngāué mo Hono nāunaú ke “fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39). Ko e moʻui taʻe-faʻa-maté ke moʻui ʻo lauikuonga ʻi ha sino kuo toetuʻu. Ko e moʻui taʻengatá, pe hakeakiʻí, ko e hoko ʻo tatau mo e ʻOtuá pea nofo ʻi Hono ʻaó ʻo taʻengata ko ha ngaahi fāmili.

ʻOku mahuʻinga ʻa Sīsū Kalaisi ki he palani ʻa e ʻOtuá. Tuʻunga ʻi he ʻofa taʻe-fakangatangata ʻa e Tamai Hēvaní kiate kitautolú, naʻá Ne fekau mai Hono ʻAló ke huhuʻi kitautolu mei he angahalá mo e maté ʻo fakafou ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí (vakai, Sione 3:16). ʻOku fakapapauʻi ʻe Sīsū Kalaisi, ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí, ko kitautolu kotoa ʻoku fanauʻi mai ki he māmaní te tau toetuʻu mo maʻu ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté.

Ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, kuo pau ke tau “haʻu kia Kalaisi” (Molonai 10:32). ʻOku hanga ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻo ʻai ke lava ʻo fufulu ʻa kitautolu mei he angahalá pea liliu hotau lotó ke tau lava ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá mo e kakato ʻo e fiefiá. ʻOku finangalo ʻa e Tamai Hēvaní ke fili ʻa ʻEne fānaú kotoa ke foki ange kiate Ia.

1.2

Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí

Ko e taimi ʻoku tau omi ai kia Kalaisi mo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau fakahoko e meʻa tatau, ʻoku tau kau ai ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí. ʻOku tataki e ngāué ni ʻe ha ongo fekau maʻongoʻonga ʻe ua ke ʻofa ki he ʻOtuá pea mo ʻofa ki hotau kaungāʻapí (vakai, Mātiu 22:37–39).

ʻOku nofotaha ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ki ha ngaahi fatongia ʻe fā kuo fokotuʻu fakalangi. ʻOku fakamatalaʻi atu ʻeni ʻi lalo.

ʻE tokoni atu ʻa e tohi tuʻutuʻuni ko ʻení ke mahino kiate koe ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe fā ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá.

1.2.1

Ko Hono Moʻui ʻaki ʻa e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí

ʻOku kau ʻi hono moʻui ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e:

  • Tui kia Kalaisi, fakatomala fakaʻaho, fai ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá ʻi heʻetau maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí, pea kātaki ki he ngataʻangá ʻaki hano tauhi ʻa e ngaahi fuakava ko iá (vakai, 3.5.1).

  • Ako mo akoʻi e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi ʻapi pea ʻi he lotú.

  • Hoko ʻo moʻui fakafalala pē kiate kita ʻi hano tokonaki maʻatautolu pea mo hotau ngaahi fāmilí, fakalaumālie mo fakatuʻasino fakatouʻosi.

ʻĪmisi
ongo faifekau sisitā ʻokú na akoʻi ha fefine

1.2.2

Ko Hono Tokangaʻi ʻo Kinautolu ʻoku Faingataʻaʻiá

ʻOku kau ʻi hono tokangaʻi ʻo kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá ʻa e:

  • Tokoni mo e ngāue fakaetauhi ki he fakafoʻituituí, ngaahi fāmilí, mo e tukui koló.

  • Vahevahe ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoní, kau ai e tokoni ʻa e Siasí, mo kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá.

  • Tokoniʻi e niʻihi kehé ke nau moʻui fakafalala pē kiate kinautolu.

1.2.3

Ko Hono Fakaafeʻi ʻa e Tokotaha Kotoa ke Nau Tali ʻa e Ongoongoleleí

ʻOku kau ʻi hono fakaafeʻi ʻa e kakai kotoa pē ke nau tali e ongoongoleleí ʻa e:

  • Kau ʻi he ngāue fakafaifekaú mo e hoko ko ha kau faifekaú.

  • Tokoniʻi ʻa e kāingalotu foʻoú mo e kāingalotu ʻoku toe foki mai ki he Siasí ke nau fakalakalaka ʻi he hala ʻo e fuakavá.

1.2.4

Ko Hono Fakatahaʻi ʻo e Ngaahi Fāmilí ke Taʻengatá

ʻOku kau ʻi hono fakatahaʻi ʻo e ngaahi fāmilí ke taʻengatá ʻa e:

  • Fakahoko ʻo e ngaahi fuakavá ʻi heʻetau maʻu hotau ngaahi ouau fakatemipalé.

  • ʻIloʻi ʻetau ngaahi kui kuo pekiá mo hono fakahoko e ngaahi ouaú maʻanautolu ʻi he temipalé koeʻuhí ke nau lava ʻo fakahoko ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá.

  • ʻAlu maʻu pē ki he temipalé, ʻi he feituʻu ʻe lava aí, ke hū ki he ʻOtuá mo fakahoko ʻa e ngaahi ouaú maʻa ʻEne fānaú.

1.3

Ko e Taumuʻa ʻo e Siasí

Naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa Hono Siasí ke lava ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻo tokoni ki he ʻOtuá ʻi hono fakahoko ʻEne ngāue ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí (vakai, ʻEfesō 4:11–13; vakai foki, 2.2 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení). Ke tokoni ke fakahoko ʻa e taumuʻa fakalangi ko ʻení, ʻoku ʻoatu ai ʻe he Siasí mo hono kau takí ʻa e:

  • Mafai mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

  • Ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau.

  • Fakahinohino fakaepalōfita.

  • Ngaahi folofola.

  • Tokoni ʻi hono ako mo akoʻi ʻo e ongoongoleleí.

  • Ngaahi faingamālie ngāue tokoni mo e tuʻunga fakatakimuʻa.

  • Kakai ko ha kāinga Maʻoniʻoni.

1.3.1

Mafai mo e Ngaahi Kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne ngāue ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ʻo fakafou ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe fakafoki mai ʻa e mafai mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki naʻe fiemaʻu ke tataki ʻaki ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi māmaní, ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:11–16; 112:30; vakai foki, 3.1 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení). ʻOku maʻu ʻa e ngaahi kií ni ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he ʻahó ni. ʻOku ui mo fakamafaiʻi ʻe he kau taki ko ʻení ha niʻihi kehe ke nau tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:8, 65–67).

1.3.2

Ngaahi Fuakavá mo e Ngaahi Ouaú

ʻI he palani ʻa e Tamai Hēvaní, ʻoku tau fakahoko ai ha ngaahi fuakava ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí, hangē ko e papitaisó (vakai, Sione 3:5; vakai foki, vahe 18 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení). ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ko ʻení ke tau hoko ai ʻo tatau lahi ange mo e ʻOtuá pea foki hake ke nofo ʻi Hono ʻaó (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:19–22).

1.3.3

Fakahinohino Fakaepalōfita

ʻOku fakahā ʻe he ʻOtuá ʻa e moʻoní mo ʻomi ha fakahinohino mo ha ngaahi fakatokanga fakalaumālie ʻo fakafou ʻi Heʻene kau palōfita kuo filí (vakai, ‘Āmosi 3:7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:4). ʻOku tokoni ʻa e fakahinohino ko ʻení ke tau hū mo nofo maʻu ai ʻi he hala ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá.

1.3.4

Ngaahi Folofolá

ʻI he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻa e ʻEikí, ʻoku ʻomi ai ʻe he Siasí mo fakatolonga ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ʻo hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he ngaahi folofola māʻoniʻoní. ʻOku fakamoʻoni ʻa e ngaahi folofolá kia Kalaisi, akoʻi ʻEne ongoongoleleí, mo tokoni ke tau tui kiate Ia (vakai, Sēkope 7:10–11; Hilamani 15:7).

1.3.5

Ko e Tokoni ki Hono Ako mo Akoʻi ʻo e Ongoongoleleí

ʻOku pououʻi ʻe he Siasí ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi honau fatongia ke ako e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo akoʻi e ngaahi moʻoni ko ʻení ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí mo ha niʻihi kehe (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:77–78, 118; vakai foki, 2.2.3 ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení).

1.3.6

Ngaahi Faingamālie Ngāue Tokoní mo e Tuʻunga Fakatakimuʻá

ʻOku ʻomi ʻe he ʻOtuá ha ngaahi faingamālie ki he kāingalotú ke nau ngāue mo taki, ʻo fakafou ʻi ha ngaahi uiuiʻi mo ha ngaahi ngāue ʻi he Siasí. ʻOku ʻomi ʻe he Siasí ha faʻunga ke tokoni ʻi hono tokangaʻi ʻo e kāingalotu faingataʻaʻiá pea mo fakahoko ha tokoni ʻofa fakaetangata ki he niʻihi kehé (vakai, Mōsaia 18:27–29).

1.3.7

Ko ha Haʻofanga ʻo ha Kakai Māʻoniʻoni

ʻI he hoko ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ko ha haʻofanga ʻo ha Kakai Māʻoniʻoní, ʻoku nau faʻa fakataha maʻu pē ai ke lotu ki he ʻOtuá pea mo manatuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻenau maʻu ʻa e sākalamēnití (vakai, Molonai 6:4–6; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77). ʻOku toe fetokoniʻaki mo fetauhiʻaki foki ʻa e kāingalotú ʻiate kinautolu (vakai, ʻEfesō 2:19).

ʻĪmisi
temipale, Tijuana Mexico

1.4

Ko Ho Tufakanga ʻi he Ngāue ʻa e ʻOtuá

ʻI hoʻo hoko ko e taki ʻi he Siasí, kuo ui ai koe ke ke faiako mo poupouʻi ʻa kinautolu ʻokú ke tokoniʻí ʻi heʻenau tokoni ki he ʻOtuá ʻi Heʻene ngāue ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí (vakai, 1.2). ʻE tokoni haʻo maʻu ha mahino kakato ki he ngāue ʻa e ʻOtuá, ko e meʻa ʻokú Ne fakaafeʻi koe ke ke faí, mo e taumuʻa ʻo Hono Siasí, ke tukutaha ai hoʻo tokangá ki hono ʻomi ʻa e ngaahi laumālié kia Kalaisí.

Feinga ʻi he faʻa lotu ke ke ʻilo ʻa e founga te ke lava ai ʻo ʻomi e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he moʻui ʻa kinautolu ʻokú ke tokoniʻí. ʻE tataki koe ʻe he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, 2 Nīfai 32:5). ʻE hanga ʻe he ngāue fakataha mo e ʻEikí ʻi Heʻene ngoue vainé ʻo ʻomi kiate koe ha fiefia lahi (vakai, Sēkope 5:70–72).