Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
29. Ngaahi Fakataha ʻi he Siasí


“29. Ngaahi Fakataha ʻi he Siasí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“29. Ngaahi Fakataha ʻi he Siasí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá.

ʻĪmisi
faʻē mo ‘ene taʻahine ʻi he houalotu sākalamēnití

29.

Ngaahi Fakataha ʻi he Siasí

29.0

Talateú

ʻOku fakataha ʻa e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke lotu, fefakamaamaʻaki, pea akoʻi mo ako ʻa e ongoongoleleí (vakai, ʻAlamā 6:6; Molonai 6:5–6). Naʻe talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí, “Ko e potu ko ia ʻoku fakataha ai ʻa e toko ua pe ʻa e toko tolu ʻi hoku huafá, te u ʻi ai au mo kinautolu” (Mātiu 18:20). Ko e fakataha fakatahá ko ha founga ia ʻe taha ʻe lava ai “ke taha [hotau] lotó ʻi he uouangataha mo e feʻofoʻofani” (Mōsaia 18:21).

ʻOku tokoni ʻa e ngaahi fakataha fakatakimuʻá ke fealēleaʻaki fakataha ai ʻa e kau takí mo fakafekauʻaki ʻa e ngaahi feinga ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke teitei fetongi ʻe he fakahoko ʻo ha fakatahá ʻa e ngāué mo e ngāue fakaetauhí ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisí. ʻE lava ke palani ʻa e ngaahi founga ke tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi ha fakatahaʻanga, ka ko e lahi tahá ʻoku faʻa fakahoko ia ʻi tuʻa ʻo mavahe mei he fakatahá.

29.1

Ko Hono Palani mo Fakahoko ʻo e Ngaahi Fakatahá

ʻOku palani mo tataki ʻe he kau takí ʻa e ngaahi fakatahá “ʻo fakatatau ki hono ueʻi ʻa kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻo fakatatau ki he ngaahi fekau mo e ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:45; vakai foki, Molonai 6:9; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 46:2). Te nau kumi ha ngaahi founga ke fakaafeʻi ai ʻa e tākiekina ʻo e Laumālié ʻi heʻenau ngaahi fakatahá.

ʻE fakapapauʻi ʻe he kau takí ko e lahi mo e lōloa ʻo e ngaahi fakatahá he ʻikai ke nau fakakavenga ki he kāingalotú pe ki honau ngaahi fāmilí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻikai totonu ke fakafaingataʻaʻiaʻi ʻe he ngaahi fakatahá ʻa e ngaahi fāmilí ke ʻikai toe ʻi ai haʻanau taimi feohi ʻi he ʻaho Sāpaté.

ʻE toe fakapapauʻi foki ʻe he kau takí ʻoku nofotaha ʻa e ngaahi fakatahá ki he meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. Hangē ko ʻení, ʻoku totonu ke nofotaha ʻa e houalotu sākalamēnití ʻi he sākalamēnití mo hono langaki ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí. ʻE nofotaha ʻa e ngaahi fakataha fakapalesitenisií mo e ngaahi fakataha alēleá ki hono fakamālohia ʻo e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí.

ʻE lava ke tataki ʻe he maʻu mafai pulé ʻa e fakatahá. Pe te ne kole ki ha taha kehe, hangē ko ha tokoni, ke ne tataki ʻi he malumalu ʻo ʻene fakahinohinó.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe faʻa hoko ha faʻahinga meʻa he lolotonga ʻo ha fakatahaʻanga ʻe ongoʻi ai ʻe he maʻu mafai pulé ʻe fiemaʻu ke fakamaʻalaʻala. Hangē ko ʻení, mahalo ʻe akoʻi ʻe ha taha ha tokāteline hala. Ka hoko ia, ʻoku totonu leva ke fakamaʻalaʻala ʻe he maʻu mafai pulé ʻo ʻikai ke fakamaaʻi ha taha.

29.2

Ngaahi Houalotu ʻo e Uōtí

29.2.1

Houalotu Sākalamēnití

29.2.1.1

Ko Hono Palani ʻo e Houalotu Sākalamēnití

Ko e kau pīsopelikí ʻoku nau palani mo tataki ʻa e houalotu sākalamēnití. Te nau fakapapauʻi ʻoku nofotaha ʻa e houalotú ki he sākalamēnití mo hono langaki ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí.

ʻOku houa pē ʻe taha ʻa e houalotu sākalamēnití. ʻE lava ke kau ai e ngaahi meʻa ko ʻení:

  1. Fasi talitalí (vakai, 19.3.2 ki he ngaahi fakahinohinó). ʻE lava ke fakaafeʻi ʻe he hiva ʻapasia kimuʻa pea kamata ʻa e houalotú, ha laumālie ʻo e lotu.

  2. Fakafeʻiloaki mo e talitali.

  3. Fakahā ʻo e kau maʻu mafai pule pe kau taki kehe ʻoku ʻaʻahi mai. ʻOku totonu ke fakaafeʻi ʻa e kau maʻu mafai pulé mo e kau aleaʻanga māʻolunga ʻoku ʻaʻahi maí ke nau tangutu ʻi muʻa. ʻOku fakaafeʻi foki mo e Kau ʻŌfisa Māʻolungá ke nau tangutu ʻi muʻa tukukehe kapau ʻoku nau maʻulotu ʻi honau uooti totonú.

  4. Ngaahi Fanongonongo. ʻOku totonu ke fakasiʻisiʻi pē ʻeni. Ko e konga lahi tahá ʻe lava ke paaki, tufaki fakaʻilekitulōnika, pe tala ʻi he ngaahi houalotu kehé.

  5. Fua himí mo e fua lotú. Vakai, 19.3.2 mo e 29.6.

  6. Pisinisi ʻa e uōtí mo e siteikí, hangē ko ʻení:

    • Fokotuʻu mo hono tukuange ʻo ha kau ʻōfisa mo ha kau faiako (vakai, 30.3 mo e 30.6).

    • Ko hono fakahā e hingoa ʻo e houʻeiki tangata ke fakanofo ki ha tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (vakai, 18.10.3).

    • Fakahaaʻi ʻo ha kāingalotu foʻou ʻo e uōtí, kau ai ha kau toki ului foʻou mai. Ka hili ha kiʻi lea nounou ʻo fakafeʻiloaki, ʻe kole leva ʻe he taha ʻokú ne tatakí e fakatahaʻangá ke nau fakahaaʻi ʻi he hiki ʻo e nimá ʻoku nau talitali lelei e mēmipá ki he uōtí.

      Ko e taimi ʻoku papitaiso mo hilifakinima ai e fānau mēmipa ʻo e lekōtí, ʻoku fakahā kinautolu ʻi he houalotu sākalamēnití. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai fie maʻu ke fakahaaʻi kinautolu ke talitali ki he uōtí.

  7. Ko e fakahingoa mo e tāpuakiʻi ʻo e fānaú (vakai, 18.6). ʻOku meimei ke fakahoko ʻeni ʻi he houalotu ʻaukai mo e fakamoʻoní (vakai, 29.2.2).

  8. Ko hono hilifakinima ʻo e kau ului foʻoú (vakai, 18.8).

  9. Himi sākalamēnití mo hono fakahoko ʻo e sākalamēnití. Ko e sākalamēnití ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻo e houalotú. ʻOku ʻikai totonu ke aafe ʻa e ngaahi konga kehe ʻo e houalotú mei ai. Ko e ouaú ni ko ha faingamālie ia ki he kāingalotú ke fakatonutonu ʻenau ngaahi fakakaukaú ki he Fakamoʻuí mo ʻEne feilaulau maʻanautolú. ʻOku totonu ke hoko ia ko ha taimi toputapu ʻo e fakafoʻou fakalaumālie.

    ʻOku totonu ke ʻosi teuteu ʻa e tēpile sākalamēnití kimuʻa pea toki kamata ʻa e lotú. ʻE fakapapauʻi ʻe he pīsopé ko e sākalamēnití ʻoku tāpuakiʻi mo tufa ʻi ha founga molumalu mo maau. ʻOku fakafofongaʻi ʻe kinautolu ʻoku nau fakahoko ʻa e sākalamēnití ʻa Sīsū Kalaisi.

    Ke maʻu ha fakamatala lahi ange ki he teuteu, tāpuakiʻi, mo e tufa ʻo e sākalamēnití, vakai, 18.9.

    Ko e fakamatala ki hono fakahoko ʻo e sākalamēnití ʻi ha ngaahi tūkunga kehé, vakai ki he 29.2.1.5 mo e 18.9.1.

  10. Ngaahi pōpoaki ʻo e ongoongoleleí mo e hiva fakatahá, pe ngaahi hiva kehe. ʻOku totonu ke fenāpasi ʻa e ngaahi pōpoakí mo e hivá pea mo e natula toputapu ʻo e sākalamēnití. Ko e fakamatala fekauʻaki mo hono fili ʻo e kau leá, vakai, 29.2.1.4. Ko e fakamatala fekauʻaki mo hono fili e ngaahi hiva ki he houalotu sākalamēnití, vakai ki he 19.3.2.

  11. Himi tuku mo e lotu tuku.

  12. Fasi mātuku.

ʻOku ʻikai totonu ke fakaʻaongaʻi ʻa e ʻū naunau tokoni fakafaiako ki he sió mo e fanongó ʻi he houalotu sākalamēnití (vakai, 38.8.3).

29.2.1.2

Puleʻi ʻo e Houalotu Sākalamēnití

Ko e pīsopé ʻokú ne puleʻi ʻa e houalotu sākalamēnití tukukehe kapau ʻe ʻi ai ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí, Fitungofulu Fakaʻēlia ʻi hono ʻēliá, pe ko ha Taki Māʻolunga. Kapau he ʻikai ke lava ʻa e pīsopé mo hono ongo tokoní ke ʻi he houalotu sākalamēnití, ʻe vahe leva ʻe he palesiteni fakasiteikí pe ko hai te ne tokangaʻí. Ko e angamahení, te ne vahe ki he palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá. Ka neongo ia, te ne lava ʻo fakaafeʻi ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki kehe.

29.2.1.3

Taimi kimuʻa ʻi he Houalotú

Kimuʻa pea kamata ʻa e houalotú, ʻe teuteu fakalaumālie ʻa e kāingalotú ki he sākalamēnití. Te nau lava ʻo fai ʻeni ʻi he lotu fakalongolongo mo e fakalaulauloto. ʻE tā ʻe he kau takí ʻa e sīpinga ʻo e ʻapasiá.

29.2.1.4

Ko e Fili ʻo e Kau Leá

‘E fili ‘e he kau pīsopelikí ʻa e kau lea ki he houalotu sākalamēnití. Ko e taimi lahi ʻoku nau fakaafeʻi ʻa e kāingalotu ʻo e uōtí, ʻo kau ai ʻa e toʻu tupú (vakai, 38.8.18). ʻE lava ke vahe ʻe he palesiteni fakasiteikí ha kau aleaʻanga māʻolunga pe kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e ngaahi houalotu ʻo e siteikí ke nau lea. ʻE fili ‘e he palesiteni fakasiteikí ʻa e tuʻo lahi ʻo e faʻahinga malanga peheé.

ʻE fakaafeʻi kei mamaʻo ʻe he kau pīsopelikí ʻa e kau lea ʻi he fakatahaʻangá. ʻE fai ʻe he kau leá ʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí pea mo akoʻi ʻEne ongoongoleleí ʻo ngāue ʻaki e ngaahi folofolá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:12; 52:9). ʻOku totonu ke langaki ʻe he ngaahi pōpoakí ʻa e tuí pea fenāpasi mo e natula toputapu ʻo e sākalamēnití.

Ko e fakamatala fekauʻaki mo e lea ʻi he houalotu sākalamēnití ʻa ha kau faifekau ne toki uiuiʻi pe toki ʻosi mai, vakai, 24.5.2 mo e 24.8.3.

ʻE fakataimi-tēpileʻi ʻe he kau pīsopelikí ha houalotu sākalamēniti ʻe taha ʻi he taʻu takitaha ki ha polokalama ʻa e fānau Palaimelí. Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e polokalama ko ʻení, vakai, 12.2.1.2.

ʻĪmisi
tangata ʻoku lea ʻi he tuʻunga malangá

29.2.1.5

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ngaahi fakahinohino ki hono fulifulihí
Ouau Sākalamēnití ʻi ha Ngaahi Tūkunga ʻOku Kehe

ʻOku fiemaʻu ʻe he mēmipa kotoa pē ʻa e ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku maʻu mei he maʻu ʻo e sākalamēnití. Neongo ia, ka ʻoku ʻi ai ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke nau lava mai ki he houalotu sākalamēnití koeʻuhí ʻoku ʻikai ke nau toe lava ʻo mavahe mei ʻapi, mei ha falemahaki, pe fale tauhiʻanga kakai. ʻE lava ke vahe ʻe he pīsopé ki ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ke nau tufa ʻa e sākalamēnití ki he kāingalotu ko ʻení (vakai, 18.9.1).

ʻI ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, ʻe lava ke fakamafaiʻi ai ʻe he pīsopé hano fakamafola hangatonu ʻo e houalotu sākalamēnití kiate kinautolu ʻoku ʻikai lava mai ki aí. Ke maʻu ha fakamatala, vakai ki he 29.7.

Ko e taimi ‘oku folau ai ʻa e kāingalotú pe nofo mavahe fakataimi mei ʻapí, ʻoku totonu ke nau maʻulotu ʻi he houalotu sākalamēniti ʻo ha uooti ofi mai, kapau ʻe lava. ʻOku ʻikai totonu ke fakahoko ha houalotu sākalamēniti fakataha mo ha ngaahi fakataha fakafāmili, ngaahi mālōlō ʻeveʻeva, pe ko ha toe ngaahi ʻekitivitī kehe ʻoku ʻikai fakalele ʻe he Siasí.

29.2.2

Houalotu ʻAukaí mo e Fakamoʻoní

ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha kau lea ʻe vahe ʻi he houalotu ʻaukai mo e fakamoʻoní pe ko ha ngaahi hiva makehe ʻe filifili. Ka, ʻoku fakahoko ʻe he taha ʻoku tatakí ha fakamoʻoni nounou. Te ne fakaafeʻi leva ʻa e kāingalotu ʻi he haʻofangá ke fai ʻenau fakamoʻoní. ʻOku ʻuhinga ʻa e fai ʻo e fakamoʻoní ke fakahā ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻo hangē ko hono ueʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e ngaahi fakamoʻoní ʻoku totonu ke nounou kae lava ke tokolahi e kakai ʻe kau maí.

ʻOku talitali lelei ʻa e fānau īkí ke fai ʻenau fakamoʻoní ʻi he houalotu ʻaukaí mo e fakamoʻoní. Mahalo ʻe lelei taha ange ke nau akoako fakahoko ia ʻi ʻapi ke nau lava ʻo fakamoʻoni taʻe toe tokoniʻi ʻe ha niʻihi kehe.

Fakatatau mo e fakahinohino ʻa e pīsopé, ʻoku faʻa fakahingoa mo tāpuakiʻi ʻa e fānaú he lolotonga ʻo e houalotu ʻaukai mo e fakamoʻoní (vakai, 29.2.1.1).

29.2.3

Konifelenisi Fakauōtí

Ko e konifelenisi fakauōtí ʻoku palani ia ke ne feau e ngaahi fiemaʻu fakalotofonuá. ʻOku kau ai ha houalotu sākalamēniti ʻe palani ʻe he palesiteni fakasiteikí. ʻOku meimei ke faʻa puleʻi pē ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻa e houalotú, pea ʻoku faʻa tataki ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí.

ʻI he lolotonga ʻo e houalotu ko ʻení, ʻe fokotuʻu ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe ʻe ha aleaʻanga māʻolunga ʻa e hingoa ʻo e kau takí māʻolungá, kau taki ʻo e siteikí mo e uōtí ke hikinimaʻi. Te ne fakaʻaongaʻi ʻa e foomu Fokotuʻu ʻo e Kau ʻŌfisá, naʻe ʻosi teuteu ʻe he kalake ʻo e uōtí. ʻOku meimei ko e pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ʻokú na lea ʻi he fakatahaʻangá.

ʻE fakahoko ʻe he uōtí ʻa e fakataha lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi houalotu angamahení ko ha konga ʻo e konifelenisi fakauōtí. ʻE lava ke fakahoko ʻe he kau taki fakasiteikí ha fakahinohino mo ha tokoni. Te nau tokoni ki he kau taki mo e kāingalotu ʻo e uōtí.

ʻE fakataha ʻa e kau palesitenisī fakasiteikí mo e kau pīsopelikí fekauʻaki mo e konifelenisi fakauōtí. Te nau vakaiʻi fakataha ʻa e fakalakalaka ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi he uōtí. ʻE lava ke fakahoko ʻa e fakataha ko ʻení ʻi he Sāpate ʻo e konifelenisí pe ʻi ha toe taimi kehe.

29.2.4

Fakataha ʻa e Kau Pīsopelikí

Ko e pīsopé te ne palani mo tataki e ngaahi fakataha fakapīsopelikí. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi meʻa ke fakakaukauʻí ʻa e:

  • Fakafekauʻaki ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi he uōtí.

  • Fakamālohia ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmili ʻi he uōtí—tautautefito ki he toʻu tupú mo e fānaú.

  • ʻIloʻi ʻa e kāingalotu ʻe lava ke nau teuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouaú, kau ai ʻa e ngaahi fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí.

  • ʻIloʻi e kāingalotu ke uiuiʻi ki ha ngaahi fatongia fakauooti.

  • ʻIloʻi ʻa e kāingalotu ʻe lava ke fakaongoongoleleiʻi ki he palesiteni fakasiteikí ke hoko ko ha kau faifekau.

  • Toe lau e ngaahi fakahinohino mei he folofolá, kau taki ʻo e Siasí, mo e tohi tuʻutuʻuni ko ʻení.

‘E lava ke kau ‘i he ngaahi me’a kehé ʻa e ngaahi houalotu mo e ngaahi polokalama fakauōtí, patiseti ʻo e uōtí, lipooti ʻo e ngaahi ngāue ne vahé, mo e palani ki ha ngaahi fakataha mo ha ngaahi ʻekitivitī he kahaʻú.

ʻĪmisi
fakataha alēlea fakauooti

29.2.5

Fakataha Alēlea Fakauōtí

Ko e pīsopé ʻokú ne palani, puleʻi, pea mo tataki e ngaahi fakataha alēlea fakauōtí. Kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai, te ne lava ʻo vahe ki hano tokoni ke ne puleʻi mo tataki. Neongo ia, ka he ʻikai fakahoko ʻe he fakataha alēleá ha ngaahi tuʻutuʻuni lalahi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ʻa e pīsopé.

ʻE feinga ʻa e fakataha alēlea fakauōtí ke tokoniʻi ʻa e kāingalotu kotoa ʻo e uōtí ke langaki e ivi fakalaumālié, maʻu e ngaahi ouau fakamoʻuí mo tauhi e ngaahi fuakavá, pea mo hoko ko ha kau muimui kuo fakatapui ʻo Sīsū Kalaisi (vakai, Molonai 6:4–5). ʻI he lolotonga ʻo e ngaahi fakataha alēlea ʻo e uōtí, ʻe palani mo fakafekauʻaki ai ʻe he kau mēmipá ʻa e ngāue ko ʻení. Te nau fakakaukauʻi fakataha ʻa e founga ʻe lava ai ʻe he ivi mo e ngaahi meʻa ʻoku lava ʻe he kāingalotu ʻo e uōtí ke tāpuekina ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Te nau kolea e fakahinohino ʻa e Laumālié ʻi heʻenau fakataha ʻi he ʻofa mo e tokanga ki he kāingalotu ʻo e uōtí.

ʻE kau ʻa e kau taki fakahoualotu ʻo e uōtí ki he ngaahi fakataha alēlea fakauōtí ʻi ha fatongia ʻe ua:

  1. Ko e kau mēmipa ʻoku tokoni ke tāpuekina e kāingalotu kotoa ʻi he uōtí.

  2. Ko e kau fakafofonga ʻo ʻenau ngaahi houalotú.

ʻI he taimi ʻoku nau fakataha aí, ʻe aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fakataha alēlea fakauōtí ha ngaahi meʻa ʻe ʻaonga mei he ngāue faaitaha ʻa e fakataha alēleá kotoa. ʻOku poupouʻi ʻa e mēmipa takitaha ʻo e fakataha alēleá ke ne vahevahe ʻa ʻene ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongo fakalaumālie ʻi he ngaahi meʻa ko ʻení.

Ko e ngaahi fakataha alēlea fakauōtí ʻoku meimei ke ʻoua ʻe toe lōloa ange ʻi he houa ʻe tahá. Te nau kamata ʻaki ha lotu mo ha ngaahi lipooti nounou ʻi he ngaahi ngāue naʻe vahe ʻi he ngaahi fakataha kimuʻá. ʻOku hiki atu ʻi lalo ha ngaahi meʻa ʻe lava ke aleaʻi. ʻOku ʻikai ha taimi feʻunga ia ke aleaʻi kotoa ai kinautolu ʻi he fakataha kotoa pē. ʻE fakamuʻomuʻa ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu taha ke tāpuekina ai ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí.

  • Moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Tokoniʻi e kāingalotú kotoa ke langaki ʻenau tuí, maʻu e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí, mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.

  • Tokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Vahevahe ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoní mo e ngaahi taukeí ke tāpuekina ʻa e fakafoʻituituí, ngaahi fāmilí, pea mo e tukui koló. Tokoniʻi ʻa e kāingalotu ʻo e uōtí ke nau moʻui fakafalala pē kiate kinautolu. (Vakai, vahe 22.)

  • Fakaafeʻi ʻa e taha kotoa ke nau tali e ongoongoleleí. Vakaiʻi e fakalakalaka ʻa kinautolu ʻoku nau ako ki he ongoongoleleí, kae pehē ki he kāingalotu foʻoú mo e foki maí. Aleaʻi ha ngaahi founga ʻe lava ke vahevahe ai ʻe he kāingalotú ʻa e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé. (Vakai, vahe 23.)

  • Fakatahaʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke taʻengata. Toe vakaiʻi e fakalakalaka ʻa e kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé. Palani ha ngaahi founga ke tokoniʻi ai ha kāingalotu tokolahi ange ke nau taau ke maʻu ha lekomeni temipale. Aleaʻi ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻa e kāingalotú ʻo kau ʻi he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. (Vakai, vahe 25.)

ʻI hono aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fakataha alēlea fakauōtí ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, te nau fakakaukauʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu mo e mālohinga ʻo e kāingalotu ʻoku nau tokoniʻí. Te nau lava ʻo ʻilo ʻa e ngaahi fiemaʻu ko ʻení pea mo e mālohingá ʻi he ngaahi fakataha fakapalesitenisií, ʻi hano aleaʻi mo e kau mēmipa ʻo ʻenau houalotú (kau ai ʻa e ngaahi ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí), pea mo ʻenau takitaha ngāue fakaetauhi ʻanautolú. ʻIkai ko ia pē, ka ʻoku ʻi he Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Takí mo e Kalaké ha ngaahi meʻangāue mo ha ngaahi lipooti ʻe lava ʻo tokoni ki he kau takí ke nau ʻiloʻi e fakalakalaka ʻa e kāingalotú. Kuo pau ke ʻoua naʻa fakahāhāholo ʻe he kau mēmipa ʻo e fakataha alēleá ha faʻahinga fakamatala fakafoʻituitui pe pelepelengesi (vakai, 4.4.6).

ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he fakataha alēlea fakauōtí ʻa e fānau mo e toʻu tupu ʻi he uōtí mo e tūkunga honau ʻapí. Te nau tokanga makehe kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha poupou ʻi he ongoongoleleí ʻi ʻapí.

Ka hili hano aleaʻi, ʻe lava ke fili ʻe he pīsopé ʻa e meʻa ke fakahokó pe toloi ha tuʻutuʻuni kae kumi ha fakamatala mo ha fakahinohino lahi ange. Pe ko haʻane ʻave ʻa e meʻá ki ha fakataha alēlea kehe, hangē ko e kau pīsopelikí. Vakai, 4.4.3.

ʻE fakakaukau he taimi ʻe niʻihi ʻa e fakataha alēlea fakauōtí ʻe lava ʻo tokoni ha ʻekitivitī fakauooti ke feau e ngaahi fiemaʻu ʻa e kāingalotú. ʻE lava ke tokangaʻi ʻe he fakataha alēlea fakauōtí ʻa hono palani ʻo e ngaahi ʻekitivitī fakauōtí. Neongo ia, ka ko e konga lahi ʻo e palaní ʻoku fakahoko ia kimuʻa pea ʻi he hili ʻa e ngaahi fakataha alēleá. Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi ʻekitivitií, vakai, vahe 20.

Ka hili e foki mai ki ʻapi ʻa e kau faifekau taimi kakató, ʻe lava ke fakaafeʻi kinautolu ke lipooti ʻenau ngāue fakafaifekaú ki he fakataha alēlea fakauōtí (vakai, 24.8.3).

Koeʻuhí ke mahino e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ne tataki e ngaahi fakataha alēleá, ʻoku totonu ke ako ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e fakataha alēleá ʻa e 4.3 mo e 4.4.

29.2.6

Fakataha Alēlea Fakauooti ʻa e Toʻu Tupú

ʻE lava ke tataki ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi fakataha alēlea fakauooti ʻa e toʻu tupú. Pe te ne vahe ki ha taha kehe ke ne fai ia, hangē ko ha taha ʻo hono ongo ʻasisiteni ʻi he kōlomu ʻo e kau taulaʻeikí pe ko e palesiteni ʻo e kalasi motuʻa taha ʻo e Kau Finemuí. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi fakataha alēlea fakauooti ʻa e toʻu tupú ha ngaahi faingamālie ke taki ai e toʻu tupú. ʻE lava ke tokoniʻi kinautolu ʻe he kau pīsopelikí pe kau taki kehé ke nau teuteu ki he ngaahi fakatahá ni ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi fakataha fakapalesitenisī ʻa e kōlomú pe kalasí.

Kimuʻa ʻi he fakataha kotoa, ʻe vakaiʻi ʻe he pīsopé mo e taha te ne tatakí ʻa e ngaahi meʻa ʻe aleaʻí. ʻE lava ke kau ʻeni ʻi he ngaahi meʻa ke aleaʻí:

  • Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí.

  • Ngaahi fiemaʻu ʻa e toʻu tupu ʻi he uōtí mo e ngaahi founga ke fakaleleiʻi ai kinautolú.

  • Ngaahi ngāue ke tokoni ai ki he toʻu tupu ʻoku māmālohí pe kāingalotu foʻoú.

  • Ngaahi ʻekitivitī, kau ai ha ngaahi faingamālie ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Ko e lahi taha ʻo e palaní ʻoku fakahoko ia ʻi he ngaahi fakataha ʻa e kau palesitenisī fakakōlomú pe fakakalasí (vakai, vahe 20).

  • Ngāue fakaetauhí (vakai, vahe 21).

  • Fakataukeiʻi ʻa e kau palesitenisī fakakōlomu mo fakakalasi naʻe toki uiuiʻi foʻoú.

Koeʻuhí ke mahino e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ne tataki e ngaahi fakataha alēleá, ʻoku totonu ke ako ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e fakataha alēleá ʻa e 4.3 mo e 4.4.

29.2.7

Ngaahi Fakataha mo e Ngaahi Kalasi Kehe ʻo e Uōtí

Ko e ngaahi fakataha ki he ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo honau kau palesitenisií ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he vahe 8 mo e 10.

Ko e ngaahi fakataha ʻa e kau fafine ʻi he Fineʻofá mo honau kau takí ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he vahe 9.

Ko e ngaahi fakataha ʻa e kau finemuí mo honau kau takí ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he vahe 11.

Ko e ngaahi fakataha ʻa e fānau Palaimelí mo honau kau takí ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he vahe 12.

Ko e ngaahi kalasi Lautohi Faka-Sāpaté ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he 13.3.

Ko e ngaahi fakataha alēlea fakafaiakó ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he 17.4.

Ko e ngaahi fakataha fakafekauʻaki ki he ngāue ʻo hono vahevahe e ongoongoleleí mo hono fakamālohia ʻo e kāingalotu foʻoú mo e kāingalotu foki maí, ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he 23.5.7.

Ko e ngaahi fakataha fakafekauʻaki ki he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he 25.2.7.

ʻĪmisi
fakataha alēlea

29.2.8

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ngaahi fakahinohino ki hono fulifulihí
Ngaahi Taimi-tēpile ki he Ngaahi Houalotu ʻo e Sāpaté

ʻE fakaʻaongaʻi ʻe he ngaahi uōtí ha taha ʻo e ongo taimi-tēpile houa ʻe ua ko ʻení ki he ngaahi houalotu ʻo e Sāpaté.

Palani 1

miniti ʻe 60

Houalotu sākalamēniti

miniti ʻe 10

Vahevahe kalasí mo e ngaahi houalotú

miniti ʻe 50

Sāpate kotoa pē: Palaimelí, kau ai mo e nēsilií (vakai, 12.2.1.2)

Sāpate ʻuluaki mo e tolu ʻo e māhiná: Lautohi Faka-Sāpate (vakai, 13.3)

Sāpate uá mo e faá: ngaahi fakataha fakakōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, 8.2.1.2 mo e 10.2.1.2), houalotu ʻa e Fineʻofá (vakai, 9.2.1.2), mo e houalotu ʻa e Kau Finemuí (vakai, 11.2.1.2)

Sāpate nimá: ngaahi fakataha maʻá e toʻu tupú mo e kakai lalahí. ʻE fili ʻe he kau pīsopelikí ʻa e tefitó mo vahe ʻa e kau faiakó (meimei ko e kau mēmipa pē ʻo e uōtí pe siteikí). Te nau toe fakapapauʻi foki pe ʻe fakataha mavahevahe ʻa e toʻu tupú mo e kakai lalahí, tangata mo fafine, pe ʻe fakatahaʻi pē.

Palani 2

miniti ʻe 50

Sāpate kotoa pē: Palaimelí, kau ai mo e nēsilií (vakai, 12.2.1.2)

Sāpate ʻuluaki mo e tolu ʻo e māhiná: Lautohi Faka-Sāpate (vakai, 13.3)

Sāpate uá mo e faá: ngaahi fakataha fakakōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, 8.2.1.2 mo e 10.2.1.2), houalotu ʻa e Fineʻofá (vakai, 9.2.1.2), mo e houalotu ʻa e Kau Finemuí (vakai, 11.2.1.2)

Sāpate nimá: ngaahi fakataha maʻá e toʻu tupú mo e kakai lalahí. ʻE fili ʻe he kau pīsopelikí ʻa e tefitó mo vahe ʻa e kau faiakó (meimei ko e kau mēmipa pē ʻo e uōtí pe siteikí). Te nau toe fakapapauʻi foki pe ʻe fakataha mavahevahe ʻa e toʻu tupú mo e kakai lalahí, tangata mo fafine, pe ʻe fakatahaʻi pē.

miniti ʻe 10

Fetongi ki he houalotu sākalamēnití

miniti ʻe 60

Houalotu sākalamēniti

Ko e taimi ʻoku lotu ai ha uooti ʻe ua ʻi he falelotu tatau pea ʻoku tokosiʻi ʻa e fānaú pe toʻu tupú ʻi ha uooti ʻe taha pe fakatouʻosi pē, mahalo naʻa lelei ange ke kalasi fakataha ʻa e fānaú pe toʻu tupú ʻi he Lautohi Faka-Sāpaté. ʻE lava ʻa e ngaahi taimi-tēpile ʻo e houalotu ʻa e uōtí he Sāpaté ke fehulunaki ʻo hangē ko ʻene hā atu ʻi laló.

ʻĪmisi
fehulunaki e taimi-tēpile houalotú

ʻE lava foki ke fakakaukauʻi ʻa e palani ko ʻení kapau ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he ongo uōtí ha ongo lea fakafonua kehekehe ka ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he fānaú mo e toʻu tupú ʻa e lea fakafonua tatau.

Ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e palani ko ʻení ʻe fie maʻu ha fakangofua mei he palesiteni fakasiteikí. Kapau te ne fakangofua, ʻe takitaha fakataha ʻa e pīsope ʻo e uōtí mo e kau taki houalotú ke maʻu haʻanau faleʻi fekauʻaki mo hano fakahoko ia.

ʻE fakataha fakataha ʻa e ongo pīsopelikí ke fakapapauʻi pe ko hai ʻa e kāingalotu mei he uooti takitaha ʻoku totonu ke uiuiʻi ke ngāue ʻi he ngaahi kōlomú mo e ngaahi houalotú. ʻE kei hoko pē ʻa e pīsope takitaha ko e palesiteni ʻo ʻene takitaha kōlomu ʻo e kau taulaʻeikí, ka ʻe lava ke taufetongi ʻa e ongo pīsopé ʻi hono puleʻi ʻo e ngaahi fakataha fakakōlomu he Sāpaté. ʻE kau ʻa e ongo pīsope mei he ongo uōtí fakatouʻosi ki he fakataha alēlea ʻa e toʻu tupú, ʻa ia ʻe fakatahaʻi ai ʻa e ongo uōtí. Ka hili hano fakahoko ʻo e palaní, ʻe kei hokohoko pē ʻa e kau takí ke fakataha maʻu pē ke fakafekauʻaki ʻenau ngāué.

29.3

Ngaahi Fakataha ʻa e Siteikí

29.3.1

Konifelenisi Fakasiteikí

ʻOku fakataimi-tēpileʻi ʻa e konifelenisi fakasiteikí ʻe he Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku meimei ko e palesiteni fakasiteikí te ne puleʻi ha konifelenisi ʻe taha he taʻu pea ko ha Fitungofulu Fakaʻēlia pe Taki Māʻolunga leva te ne puleʻi ʻa e konifelenisi ʻe tahá.

ʻE fakahinohino ʻe he maʻu mafai pulé ʻa e palani kotoa ki he konifelenisí. Te ne fakangofua kei taimi ʻa kinautolu ʻe kau ki aí mo fili e ngaahi hivá. Ko e fakamatala ki he hiva ʻi he konifelenisi fakasiteikí, vakai ki he 19.3.4.

Ko e taimi ʻoku puleʻi ai ʻe ha Fitungofulu Fakaʻēlia pe Taki Māʻolungá, ʻe lava ke ne fakaafeʻi ʻa e palesiteni fakasiteikí ke ne fokotuʻu ange ha ngaahi tefito ki he fakahinohino ʻi he konifelenisí. Ko e taimi ʻe puleʻi ai ʻe he palesiteni fakasiteikí, te ne fili mo hono ongo tokoní ʻa e ngaahi tefitó. ʻE lava ke aleaʻi ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí mo e fakataha alēlea fakasiteikí ha ngaahi tefito ʻe ala fakaʻaongaʻi. ʻI hono fai ʻo e ngaahi fili ko ʻení, ʻe fakakaukauʻi ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e ngaahi tefito kuo fakamamafaʻi kimuí ni ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí.

Ko e taimi ʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻa e konifelenisi fakasiteikí, ʻe lava ke ne kole ki he ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi houalotu kehé, ko ha niʻihi fakafoʻituitui, mo ha ngaahi fāmili ke nau tokoni. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke vahe ange ke nau fokotuʻutuʻu e ʻū seá, fai e fakanofonofó, mo fakamaʻa ʻa e falé.

ʻOku angamaheni ʻaki ke kau ʻi he konifelenisi fakasiteiki takitaha ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ko ʻení:

  • Ko ha fakataha ʻa e Fitungofulu Fakaʻēliá pe Taki Māʻolungá (kapau ʻoku vahe mai) mo e kau palesitenisī fakasiteikí. ʻE kau foki ki ai mo e kalake ʻo e siteikí mo e sekelitali pulé.

  • Ko ha fakataha fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻi he siteikí (vakai, 29.3.3). ʻE fakapapauʻi ʻe he maʻu mafai pulé pe ʻe fakahoko ʻa e fakataha ko ʻení ʻi he Tokonaki pe Sāpate. ʻE tataki ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí.

  • Ko ha fakataha he efiafi Tokonakí maʻá e kāingalotu kotoa ʻi he siteikí ʻoku taʻu 18 mo motuʻa ange. Fakatatau mo e ngaahi tūkunga fakalotofonuá, ʻe lava ke fakahoko ʻa e fakataha ko ʻení ʻi he Sāpaté kapau ʻe fakangofua ʻe he maʻu mafai pulé. ʻE tataki ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí.

  • Ko ha fakataha lahi, ʻe fakahoko ʻi he Sāpaté, maʻá e kāingalotu kotoa pē mo ha niʻihi ʻe fie kau mai. Ko e palesiteni fakasiteikí te ne tataki mo lea ʻi he fakataha ko ʻení. ʻE lava ke fakahoko ha fakataha lahi ʻe ua ʻi he Sāpaté kapau ʻoku ʻikai lahi feʻunga ʻa e falé ke hao ki ai ʻa e tokotaha kotoa ʻi ha fakataha pē ʻe taha. ʻE kau fakataha ki ai ʻa e fānaú mo honau ngaahi fāmilí, kae ʻikai ʻi ha fakataha mavahevahe.

Kapau ʻe fie maʻu, ʻe lava ke fakamafola ʻa e ngaahi fakataha ʻo e konifelenisí ki he ngaahi ʻapisiasi pe ngaahi feituʻu kehe ʻi he lotoʻi siteikí. ʻE ʻi ai ha kāingalotu ʻe niʻihi te nau fie maʻu ke fakamafola ʻa e konifelenisí ki honau ʻapí. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange ki hono fakamafola ʻo e ngaahi fakatahá, vakai, 29.7.

ʻOku ʻikai totonu ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau lea ʻi he fakataha lahí ha ʻū naunau tokoni fakafaiako ki he sió mo e fanongó (vakai, 38.8.3).

Kapau ʻe ʻi ai ha Kau ʻŌfisa Māʻolunga, ko e palesiteni temipalé mo e metuloní, palesiteni fakamisioná mo hono hoá, pe pēteliake fakasiteikí, ʻoku totonu ke nau tangutu ʻi muʻa. Ko e meʻa tatau pē ʻe hoko ki he ongo tokoni ʻi he kau palesitenisī ʻo e temipalé mo e misioná (mo honau ngaahi hoá) kapau ʻoku nau kau mai ko hano fakafofongaʻi ʻo e palesiteni temipalé pe palesiteni fakamisioná.

ʻI ha taha ʻo e konifelenisi fakasiteiki he taʻú takitaha, ʻe fakahā ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e kau ʻōfisa māʻolungá, fakaʻēliá, mo e fakasiteikí ke hikinimaʻi. Te ne fakaʻaongaʻi ʻa e Foomu Hikinimaʻi ʻo e Kau ʻŌfisá, ʻe teuteu ʻe he kalake ʻo e siteikí. ʻOku meimei ke fakahoko ʻeni ʻi he ʻuluaki konifelenisi fakasiteiki ʻo e taʻú.

Kapau ʻoku ui pe tukuange ha kau ʻōfisa fakasiteiki ʻi he vahaʻa ʻo e ongo konifelenisi fakasiteikí, ʻe fakahaaʻi kinautolu ke hikinimaʻi pe fakahaaʻi ha fakamālō ʻi he konifelenisi fakasiteiki hono hokó. Pe ʻe lava ke fakahoko ʻeni ʻi he houalotu sākalamēniti ʻa e uooti takitaha. Vakai, 30.3 mo e 30.6.

Ko e houʻeiki tangata kuo fakaongoongoleleiʻi ke fakanofo ko e kaumātuʻa pe kau taulaʻeiki lahí, ʻe fokotuʻu kinautolu ke hikinimaʻi ʻi ha konifelenisi fakasiteiki. Kapau ʻe fie maʻu ke fakanofo ha tangata kimuʻa ʻi he konifelenisi fakasiteiki hono hokó, ʻe lava ke hikinimaʻi ia ʻi he houalotu sākalamēniti ʻo hono uōtí. ʻE fakahā leva hono hingoá ke tali ʻi ha konifelenisi fakasiteiki (vakai, 18.10.3).

29.3.2

Fakataha Lahi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí he Siteikí

ʻE palani mo tataki ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e ngaahi fakataha lahi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí he siteikí. Te nau fili ʻi he faʻa lotu ʻa e kaveingá mo e kau leá.

29.3.3

Fakataha Fakatakimuʻa ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí he Siteikí

ʻE palani mo tataki ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e ngaahi fakataha fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he siteikí. Ko e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi fakataha ko ʻení ʻe femafuliʻaki ngofua pē. ʻE lava ke fakataha kātoa pē ʻa e kau maʻu-fakatahá ʻi hono kotoa ʻo e fakatahá. Pe, ka hili ha fakahinohino fakalūkufua, ʻe lava ke nau vahevahe ki ha fanga kiʻi kulupu iiki ange ke maʻu ha fakahinohino pau fekauʻaki mo honau uiuiʻí mo e ngaahi ngāué.

ʻOku angamaheni ʻaki ke fai pē ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí mo e kau taki kehe ʻi he siteikí ʻa e fakahinohinó. ʻE lava foki ke fakaafeʻi ʻa e kau taki fakauōtí, kau ai mo e kau taki kakai fefiné, ke nau fai ha fakahinohino ʻi ha taimi ʻe niʻihi.

29.3.4

Ngaahi Fakataha Fakatakimuʻa ʻa e Siteikí

ʻE palani mo tataki ʻe he kau palesitenisī ʻo e ngaahi houalotu ʻo e siteikí ʻa e ngaahi fakataha fakatakimuʻa ʻo e siteikí. Ko e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi fakataha ko ʻení ʻe femafuliʻaki ngofua pē. ʻE lava ke kau kātoa ʻa e kau takí ʻi he fakatahaʻangá kakato. Pe, ka hili ha fakahinohino fakalūkufua, ʻe lava ke nau vahevahe ki ha fanga kiʻi kulupu iiki ange ke maʻu ha fakahinohino pau fekauʻaki mo honau uiuiʻí mo e ngaahi ngāué.

ʻOku meimei ko e kau taki fakahoualotú, kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí, pe ko ha kau taki fakasiteiki kehe te nau fai ʻa e fakahinohinó. ʻE lava foki ke fakaafeʻi ʻa e kau taki ʻi he ngaahi houalotu ʻo e uōtí ke nau fai ha fakahinohino ʻi ha taimi ʻe niʻihi.

ʻOku ʻikai ke fakahoko ʻe he kau palesitenisī ʻo e Kau Talavou he siteikí ha fakataha fakatakimuʻa fakasiteiki. Ko e fakahinohino kiate kinautolu ʻoku ngāue mo e ngaahi kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻEloné ʻoku fakahoko ia ʻi he fakataha fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he siteikí (vakai, 29.3.3).

29.3.5

Fakataha ʻa e Kōlomu ʻo e Taulaʻeiki Lahí ʻi he Siteikí

Ko e kau palesitenisī fakasiteikí te nau palani mo tataki e ngaahi fakataha ʻa e kōlomu ʻo e kau taulaʻeiki lahí he siteikí. ʻOku ʻikai ke fakahoko ha fakataha fakakātoa ia ki he kau taulaʻeiki lahi kotoa kuo ʻosi fakanofo ʻi he siteikí.

29.3.6

Fakataha ʻa e Kau Palesitenisī Fakasiteikí

Ko e palesiteni fakasiteikí ʻokú ne palani mo tataki ʻa e fakataha ʻa e kau fakapalesitenisī fakasiteikí. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi meʻa ke fakakaukauʻí ʻa e:

  • Ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi he siteikí.

  • Fakamālohia ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi he siteikí.

  • Ngaahi fiemaʻu mo e mālohinga ʻo e ngaahi uōtí, ngaahi kōlomu ʻo e kaumātuʻá, mo e ngaahi houalotu kehe ʻi he siteikí.

  • Fakaongoongolelei ʻa e kau pīsopé ʻo ha houʻeiki tangata ke fakanofo ko ha kaumātuʻa.

  • Kāingalotu ke ui ki ha ngaahi fatongia fakasiteiki mo ha ngaahi fatongia fakauooti ʻe niʻihi, hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he 30.8.

  • Fakaongoongolelei ʻa e kau pīsopé ʻo ha kāingalotu ke ngāue fakafaifekau.

  • Fakahinohino mei he folofolá, kau taki ʻo e Siasí, mo e tohi tuʻutuʻuni ko ʻení.

Ko ha ngaahi meʻa kehe ʻe lava ke kaú ko ha ngaahi ʻekitivitī mo ha ngaahi polokalama ʻa e siteikí, patiseti ʻo e siteikí, lipooti ʻo ha ngaahi ngāue ne vahe, mo e palani ʻo ha ngaahi fakataha ke fakahoko.

29.3.7

Fakataha Alēleaʻanga Māʻolungá

Ko e kau palesitenisī fakasiteikí te nau palani mo tataki ʻa e ngaahi fakataha alēleaʻanga māʻolungá. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi fakataha ko ʻení ʻa e:

  • Maʻu fakahinohino mei he kau palesitenisī fakasiteikí ʻi he tokāteliné mo e ngaahi ngāué.

  • Fealēleaʻaki fakataha ki hono fakamālohia ʻo e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmili ʻi he siteikí. ʻOku ʻi he Maʻuʻanga Tokoni ki he Takí mo e Kalaké (LCR) ha ngaahi meʻangāue mo ha ngaahi lipooti ʻe lava ʻo tokoni ki he kau takí ke nau ʻiloʻi e fakalakalaka ʻa e kāingalotú.

  • Aleaʻi ʻa e founga ke tokoni ke fakahoko ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi he siteikí.

  • Lipooti e ngaahi ngāue ne faí.

  • Fealēleaʻaki mo e kau palesitenisī fakasiteikí mo poupouʻi ʻenau tuʻutuʻuni ke fakanofo ha houʻeiki tangata ko ha kaumātuʻa mo ha kau taulaʻeiki lahi.

  • Feongoongoi mo e kau palesitenisī fakasiteikí mo poupouʻi ʻenau tuʻutuʻuni ke fakahoko ha ngaahi uiuiʻí.

  • Tokoni ke palani e ngaahi fakataha fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he siteikí (vakai, 29.3.3).

  • Fanongo ki he ngaahi lipooti mei he kau ʻosi ngāue fakafaifekaú (vakai, 24.8.3).

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe lava ke fai ha fakataha alēleaʻanga māʻolunga nounou ʻi he hili pē ʻa e fakataha alēlea fakasiteikí (vakai, 29.3.8). ʻE ala tokoni ʻeni ke fakasiʻisiʻi ʻa e lahi ʻo e ngaahi fakataha ke kau ki ai ʻa e kau takí.

Koeʻuhí ke mahino e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ne tataki e ngaahi fakataha alēleá ʻi he Siasí, ʻoku totonu ke ako ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e fakataha alēleá ʻa e 4.3 mo e 4.4.

Ko e fakamatala fekauʻaki mo ha kakai ke kau mai ki he fakatahá ʻi ha fakamafola mei ha feituʻu vāmamaʻo, vakai ki he 29.7.

29.3.8

Fakataha Alēlea Fakasiteikí

Ko e palesiteni fakasiteikí ʻokú ne palani mo tataki ʻa e ngaahi fakataha alēlea fakasiteikí. ʻI he ngaahi fakataha ko ʻení, ʻe lava ʻe he kau mēmipa ʻo e fakataha alēleá ke:

  • Maʻu ha fakahinohino mei he kau palesitenisī fakasiteikí ʻi he tokāteliné mo ʻenau ngaahi ngāué.

  • Fealēleaʻaki fakataha ki hono fakamālohia ʻo e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmili ʻi he siteikí. ʻOku ʻi he LCR ha ngaahi meʻangāue mo e lipooti ʻe lava ke tokoni ki he kau takí ke nau ʻiloʻi e fakalakalaka ʻa e kāingalotú.

  • Aleaʻi ʻa e visione fakakātoa ki he ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ʻi he siteikí.

  • Aleaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakatuʻasino ʻa e kāingalotu ʻo e siteikí mo e founga ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau moʻui fakafalala pē kiate kinautolú. Feinga ke ʻiloʻi ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku maʻu ʻi he tukui koló mo e siteikí. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi sīpingá ʻa e ʻū ʻapiako fakalotofonuá mo e BYU–Pathway Worldwide. (Vakai, 22.12 mo e 22.13.)

  • Faʻu mo tauhi ha palani faingofua ki he siteikí ke nau tokoni ai ʻi ha ngaahi meʻa fakatuʻupakē (vakai, 22.9.1.3).

  • Palani ha ngaahi founga ke tokoni ai ʻa e kāingalotu ʻo e siteikí ʻi he tukui koló (vakai, 22.9.1). ʻI he feituʻu ʻoku maʻu aí, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he JustServe.org ha ngaahi faingamālie ki ha ngāue tokoni ʻi he tukui koló.

  • Lipooti ʻa e ngaahi houalotu ʻa e siteikí, ngaahi ʻekitivitií mo e polokalamá.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe lava ke fai ha fakataha alēlea fakasiteiki nounou ʻi he hili pē ʻa e fakataha alēleaʻanga māʻolungá (vakai, 29.3.7). ʻE ala tokoni ʻeni ke fakasiʻisiʻi ʻa e lahi ʻo e ngaahi fakataha ke kau ki ai ʻa e kau takí.

Koeʻuhí ke mahino e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ne tataki e ngaahi fakataha alēleá ʻi he Siasí, ʻoku totonu ke ako ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e fakataha alēleá ʻa e 4.3 mo e 4.4.

Ko e fakamatala fekauʻaki mo ha kakai ke kau mai ki he fakatahá ʻi ha fakamafola mei ha feituʻu vāmamaʻo, vakai ki he 29.7.

29.3.9

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ngaahi fakahinohino ki hono fulifulihí
Fakataha ʻa e Kōmiti Fakasiteiki ʻa e Kau Taki Kakai Lalahí

ʻE poupouʻi ʻe he kōmiti fakasiteiki ʻa e kau taki kakai lalahí ʻa e kau palesitenisī ʻo e kōlomu e kaumātuʻá mo e Fineʻofá ʻi heʻenau ngāué. ʻE fakamamafaʻi makehe ʻe he kau mēmipa ʻo e kōmití ʻa e ngaahi ngāue ʻa e uōtí ʻi he ngāue fakaetauhí, vahevahe ʻo e ongoongoleleí, fakamālohia ʻa e kāingalotu foʻoú mo e foki maí, pea mo e kau ʻi he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí.

ʻIkai ngata ai, ʻe fakafekauʻaki ʻe he kōmití ni ʻa e ngaahi feinga ʻa e siteikí fekauʻaki mo e uelofeá mo e moʻui fakafalala pē kiate kitá, kau ai ʻa e JustServe.org (ʻi he feituʻu ʻoku maʻu aí) mo e BYU–Pathway Worldwide (vakai, 22.13).

Ko e kau palesitenisī fakasiteikí ʻoku nau palani mo tataki ʻa e ngaahi fakataha ʻa e kōmiti fakasiteiki ʻa e kau taki kakai lalahí. ʻE lava ke hoko ʻa e ngaahi fakataha ko ʻení ko hano hoko atu pē ʻo ha ngaahi fakataha alēlea fakasiteiki. Hangē ko ʻení, ʻi he fakaʻosinga ʻo ha ngaahi fakataha alēlea fakasiteiki ʻe niʻihi, ʻe lava ke fakataha ʻa e kōmiti fakasiteiki ʻa e kau taki kakai lalahí ke hoko atu hano aleaʻi ʻo ha ngaahi meʻa pau.

ʻĪmisi
fakataha alēlea fakauooti ʻa e toʻu tupú

29.3.10

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ngaahi fakahinohino ki hono fulifulihí
Fakataha ʻa e Kōmiti Fakatakimuʻa ʻa e Toʻu Tupú ʻi he Siteikí

ʻE poupouʻi ʻe he kōmiti fakatakimuʻa ʻo e toʻu tupu ʻi he siteikí ʻa e kau pīsopelikí, kau palesitenisī ʻo e Kau Finemuí mo e kau ʻetivaisá, mo e kau ʻetivaisa ʻo e kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi heʻenau ngāue mo e toʻu tupú. ʻE fakamamafaʻi makehe ʻe he kau taki kakai lalahi ʻi he kōmití ke fakakau ʻa e toʻu tupú ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.

ʻOku ʻa e kōmiti fakatakimuʻa ʻo e toʻu tupu ʻi he siteikí ʻa e ngaahi fatongia ko ʻení:

  • Palani ʻa e ngāue tokoní mo ha ngaahi ʻekitivitī. ʻE lava ke kau heni ha ngaahi konifelenisi ʻa e toʻu tupú, ngaahi hulohula, ngaahi fakataha lotu, ngaahi ngāue tokoni, mo ha ngaahi polokalama fakavahaʻa-siteiki. (Ki ha ngaahi fakakaukau ki he ngāue tokoní, vakai, JustServe.org ʻi he feituʻu ʻoku maʻu aí.) ʻOku totonu ke takimuʻa ʻa e toʻu tupú ʻi hono palani mo fakahoko ʻo e ngaahi ʻekitivitī ko ʻení. ʻOku ʻikai totonu ke toutou fakahoko maʻu pē e ngaahi ʻekitivitī fakasiteikí ʻo nau fakakavenga ai ki he ngaahi uōtí. ʻOku totonu ke tokoniʻi ʻe he ngaahi ʻekitivitī ko ʻení ʻa e ngaahi ʻekitivitī fakauōtí, kae ʻikai feʻauʻauhi mo ia. ʻOku totonu ke fakahā ʻa e ngaahi ʻekitivitī fakasiteikí ki he kau taki fakauōtí ʻi ha taimi lahi kimuʻa.

  • Palani ha ngaahi founga ke poupouʻi ai ʻa e ngaahi konifelenisi Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú.

  • Fakafekauʻaki e ngaahi ngāue fakasiteiki ʻoku fekauʻaki mo e polokalama ʻa e Fānaú mo e Toʻu Tupú

ʻE tokangaʻi ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e ngaahi fakataha ʻa e kōmiti fakatakimuʻa ʻo e toʻu tupú ʻi he siteikí. ʻE lava pē ke ne tataki, pe te ne vahe ki ha taha kehe ke ne fai ia, kau ai ʻa e toʻu tupú. ʻE lava ke hoko ʻa e ngaahi fakataha ko ʻení ko hano hoko atu pē ʻo ha ngaahi fakataha alēlea fakasiteiki. Hangē ko ʻení, ʻi he fakaʻosinga ʻo ha ngaahi fakataha alēlea fakasiteiki ʻe niʻihi, ʻe lava ke fakataha ʻa e kōmiti fakatakimuʻa ʻa e toʻu tupu ʻi he siteikí ke hoko atu hano aleaʻi ʻo ha ngaahi meʻa pau.

29.3.11

Fakataha Alēlea Fakasiteiki ʻa e Kau Pīsopé

ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi meʻa ke aleaʻí ʻa e:

  • Tokoni ki he fakalakalaka fakalaumālie ʻa e toʻu tupú.

  • Fakaʻaongaʻi ʻa e foaki ʻaukaí ke tokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Tokoni ki he kāingalotú ke nau langaki e moʻui fakafalala pē kiate kinautolú (vakai, vahe 22, tautautefito ki he 22.11). Vahevahe ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku ala maʻu ʻi he tukui koló.

  • Tokoniʻi ʻa e kāingalotú ke nau fakatomala mo foua ha liliu ʻo e lotó (vakai, vahe 32).

  • Tokangaʻi e ngaahi meʻa fakapaʻanga ʻa e Siasí (vakai, vahe 34).

Ko e palesiteni fakasiteikí ʻokú ne tataki ʻa e fakataha ko ʻení. Te ne tokoniʻi ʻa e kau pīsopé ke nau ako mo fakahoko honau tefitoʻi fatongiá (vakai, 7.1). Te ne toe fakaafeʻi foki ʻa e kau pīsopé ke nau alēlea ki ha fakahinohino mei he kau taki ʻo e Siasí.

ʻOku ʻikai fetongi ʻe he fakataha ko ʻení ʻa e ngaahi ʻinitaviu angamaheni ʻa e palesiteni fakasiteikí mo e pīsope takitaha (vakai, 6.2.1.2).

Koeʻuhí ke mahino e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ne tataki e ngaahi fakataha alēleá ʻi he Siasí, ʻoku totonu ke ako ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e fakataha alēleá ʻa e 4.3 mo e 4.4.

ʻĪmisi
fakataha ʻa e kau pīsopelikí

29.3.12

Ngaahi Fakataha Kehe ʻa e Siteikí

ʻOku fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fakataha ʻa e kōmiti fakasiteiki ʻa e kau taautaha lalahí mo e kōmiti fakasiteiki ʻa e kau taautaha kei talavoú ʻi he 14.1.1.2.

29.4

Fakataha Alēlea Fakafekauʻakí

ʻE tataki ʻe he Fitungofulu Fakaʻēliá ʻa e ngaahi fakatahá mo tokoniʻi ʻa e fealēleaʻakí. Ko kinautolu kotoa ʻoku kaú te nau fealēleaʻaki fakataha ko ha niʻihi tuʻunga tatau (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:122).

ʻI he ngaahi fakatahá ni, ʻe hanga ʻe kinautolu ʻe kau ki aí ʻo:

  • Lotua ha fakahā fekauʻaki mo e founga lelei taha ke fakahoko ai e ngaahi akonaki mo e fakahinohino ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, mo e Kau Palesitenisī Fakaʻēliá.

  • Fakafekauʻaki ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hākeakiʻí.

  • Fealēleaʻaki fakataha ki he uelofea fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻo e kāingalotú pea mo e founga ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau hoko ko e kau muimui moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi.

  • Fefakahinohinoʻaki mo fefakamaamaʻaki.

  • Fakafekauʻaki e ngaahi meʻa fakavahaʻa-siteikí.

29.5

Ngaahi Meʻafakaʻeiki mo e Ngaahi Ouau Kehe ki he Kau Pekiá

Ko e taimi ʻoku pekia ai ha mēmipa ʻo e Siasí, ʻe lava ke fakahoko ʻe he pīsopé ha ouau ke tokoni ʻi hono fakafiemālieʻi e kakai moʻuí mo fai ha fakaʻapaʻapa ki he pekiá. Ko e ngaahi ouau ki he kakai ʻoku pekiá ʻe kehekehe pē ʻo fakatatau mo e tui fakalotú, anga fakafonuá, tukufakaholó, mo e ngaahi lao fakalotofonuá. ʻE lava ke tokoni ʻa e ngaahi fakahinohino ko ʻení ki he kau pīsopé ke palani ha ngaahi ouau ʻoku fakatefito ʻi he ongoongoleleí maʻá e kau pekiá, kae kei fakaʻapaʻapaʻi pē ʻa e ngaahi faikehekehe ko ʻení.

29.5.1

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakalūkufuá

Ko e maté ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní (vakai, ʻAlamā 12:24–27). Koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi, te tau toetuʻu kotoa. Ko ha taumuʻa mahuʻinga ʻo e ngaahi ouau fakasiasi ki he pekiá ko hono fakamoʻoniʻi ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí, tautautefito ki he Fakalelei mo e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku totonu ke hoko ʻa e ngaahi ouaú ni ko ha ngaahi aʻusia fakaʻeiʻeiki mo fakalaumālie.

ʻOku totonu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi founga ʻa e ngaahi tui fakalotu kehé ʻi he taimi ʻo e pekiá. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke nau kau ki ha ngaahi tōʻonga pe ngaahi tukufakaholo ʻoku fepaki mo e ngaahi fekaú pe ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí. ʻOku ʻikai totonu ke fakakau ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha ngaahi tōʻonga ʻa e ngaahi tui fakalotu pe kulupu kehé ʻi he ngaahi ouau ʻa e Siasí ki he pekiá.

ʻOku faleʻi ʻa e kāingalotú ke ʻoua naʻa nau fai ha ngaahi tōʻonga pe ngaahi tukufakaholo ʻe hoko ai ko ha fakakavenga ki he kakai moʻuí. ʻE lava ke kau ʻi he faʻahinga tōʻonga peheé ʻa e fefolauʻaki mamafá, fanongonongo ha pōpoaki lōloa ki he kakaí, fai ha totongi ki he fāmilí, ngaahi kātoanga maʻumeʻatokoni lōloá, mo e ngaahi kātoanga fakamanatu ʻoku fuʻu tōtuʻá.

ʻOku ʻikai totonu ke tali ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku kau ʻi he ngaahi ouau ki he pekiá ha totongi.

ʻE talangofua ʻa e kau taki mo e kāingalotu ʻo e Siasí ki he ngaahi lao fakalotofonuá ʻi he meʻa ke fai ʻo ka pekia ha taha.

29.5.2

Ko Hono Fai ha Tokoni ki he Fāmilí

ʻI he hoko ʻa e kau taki ʻo e Siasí mo e kāingalotú ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku nau “tangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí … pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié” (Mōsaia 18:9). Ko e taimi ʻe pekia ai ha mēmipa, ʻe ʻaʻahi ʻa e pīsopé ki he fāmilí ke fai ha fakafiemālie. Te ne lava ʻo kole ki hono ongo tokoní ke nau kaungā ō. Te ne toe fakahā foki ki he palesiteni ʻo e kōlomu e kaumātuʻá mo e Fineʻofá.

ʻE fakahoko ʻe he pīsopé ha tokoni mei he kāingalotu ʻo e uōtí, kau ai e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá. Hangē ko ʻení, ʻe lava ʻe he kāingalotu ʻo e uōtí ʻo:

  • Fetuʻutaki ki he ngaahi kaungāmeʻá mo e kāingá.

  • Tokoni ʻi hono teuteu ha fakamatala ki he meʻafakaʻeikí.

  • Tokoni ʻi hono palani ʻo e meʻafakaʻeikí pe ko ha ouau kehe.

  • Tokoni ʻi hono aleaʻi ʻo e fale maté mo e aleaʻi ʻo e faʻitoká, ʻo ka fie maʻu.

  • Teuteuʻi e sinó ke telio (vakai, 38.5.8).

  • Teuteuʻi ha meʻatokoni.

29.5.3

Fakaʻapaʻapa ki he Sino ʻo e Pekiá (ʻI he Feituʻu ʻOku Hoko Ai ko ha Anga Fakafonuá)

ʻOku fakahoko ʻi ha taimi ʻe niʻihi ha feʻiloaki mo e sino ʻo e pekiá ʻi ha falelotu ʻo e Siasí kimuʻa ʻi he ouau ʻo e meʻafakaʻeikí. ʻOku totonu ke fakaava ʻe he kau takí ʻa e ʻapisiasí ki he kau talēkita meʻafakaʻeikí ʻi ha houa ʻe taha kimuʻa he taimi ne fakataimi-tēpileʻi ke kamata ai ʻa e feʻiloakí.

Ka hili e feʻiloakí ʻe lava ke fai ha lotu fakafāmili ʻo kapau ʻe loto ki ai e fāmilí. ʻOku totonu ke tāpuni ʻa e puha maté kimuʻa pea toki fai hono malangaʻi ʻo e meʻafakaʻeikí.

29.5.4

Ngaahi Ouau Meʻafakaʻeikí (ʻI he Feituʻu ʻOku Hoko Ai ko ha Anga Fakafonuá)

Kapau ʻoku malangaʻi ha meʻafakaʻeiki ʻo ha mēmipa ʻi ha fale ʻo e Siasí, ʻe tataki ia ʻe he pīsopé. Kapau ʻoku fakahoko ʻi ha ʻapi, ʻi ha fale mate, pe ʻi he faʻitoká, ʻe lava ke kole ʻe he fāmilí ki he pīsopé ke ne tataki. ʻE lava ke tataki ʻe ha tokoni ʻo e pīsopé kapau he ʻikai lava ʻe he pīsopé. Ko e fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi ouau ʻoku fakahoko ʻi ha fale ʻo e Siasí ki ha taha ʻoku ʻikai ko ha mēmipa ʻo e Siasí, vakai ki he 29.5.6.

Ko ha ouau meʻafakaʻeiki ʻoku tataki ʻe he pīsopé, ʻo tatau ai pē pe ʻoku ʻi ha fale ʻo e Siasí pe ko ha feituʻu kehe, ʻoku hoko ia ko ha fakatahaʻanga faka-Siasi mo ha ouau fakalotu. ʻOku totonu ke hoko ia ko ha meʻa fakalaumālie. ʻE tapou ʻa e pīsopé kiate kinautolu ʻoku kau ki aí ke nau pukepuke ʻa e laumālie ʻo e ʻapasiá mo e fakaʻeiʻeikí.

ʻI he taimi ʻe tataki ai ʻe ha pīsope ʻa e ouau ʻo ha meʻafakaʻeiki, te ne hanga ʻe ia pe ʻe ha taha ʻo hono ongo tokoní, ʻo tokangaʻi ʻa e palani ʻo e ouau malangaʻí. Te ne fakakaukauʻi ʻa e ngaahi fakaʻamu ʻa e fāmilí, mo fakapapauʻi ʻoku nounou mo fakaʻeiʻeiki ʻa e meʻafakaʻeikí, pea ʻoku fakatefito ʻa e hivá mo ha ngaahi lea nounou ʻi he ongoongoleleí. ʻOku totonu ke fakamamafaʻi ʻa e fakafiemālie ʻoku ʻomi ʻe Sīsū Kalaisi tuʻunga ʻi Heʻene Fakaleleí mo e Toetuʻú. ʻOku ʻikai ko ha meʻa pau ke lea ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí pe kau ʻi he ouaú.

Ko e meʻafakaʻeikí ko ha faingamālie ia ke fai ai ha fakaʻapaʻapa ki he pekiá. Ka neongo iá, ʻoku ʻikai totonu ke puleʻi ʻe he fakaʻapaʻapa peheé ʻa e ouau malangaʻí. Kapau ʻe fie maʻu ʻe he fāmilí ha taimi lahi ange ke vahevahe ai ʻenau fakaʻapaʻapá pe manatumelié, ʻe lelei ange ha fakataha fakafāmili makehe, ʻoku mavahe mei he ouau malangaʻí.

ʻOku ʻikai totonu ke hoko ha ngaahi fakamatala fakavitiō ko ha konga ʻo e malangaʻi ʻo ha meʻafakaʻeiki ʻoku fai ʻi ha falelotu.

ʻOku totonu ke kamata taimi totonu hono malangaʻi ʻo e meʻafakaʻeikí. Ko hono fakakātoá, ʻoku ʻikai totonu ke lōloa ange ʻi he houa ʻe 1.5, ko ha fakaʻatuʻi kiate kinautolu ʻoku kau ki aí.

Kapau ʻe lava atu ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí, ko ha Fitungofulu Fakaʻēlia ʻi hono ʻēliá, pe ko ha Taki Māʻolunga, ki he ouau ʻo e meʻafakaʻeikí, ko ia ʻe maʻu mafai pulé. ʻE tomuʻa feongoongoi ʻa e tokotaha tatakí mo e maʻu mafai pulé pea ʻi he lolotonga e ouaú te ne fakahā [ki he haʻofangá ʻa e maʻu mafai pule ʻoku ʻi aí]. ʻOku totonu ke fakaafeʻi ʻa e maʻu mafai pulé ke ne fai ʻa e lea tukú, kapau te ne loto ki ai.

ʻOku ʻikai faʻa fai ʻa e ouau malangaʻi ʻo e meʻafakaʻeikí ʻi he Sāpaté.

ʻI ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi, ʻe lava ke aleaʻi ai ʻe he pīsopé mo e kau ngāue ʻo e falematé ke nau fakahoko ha ouau meʻafakaʻeiki lelei mo molumalu pea mo ha telio kae totongi, kapau ko e fakamolé ʻoku totongi mei he paʻanga foaki ʻaukaí.

Ko e fakamatala ki he kau faifekau ʻoku foki ki ʻapi ke kau ʻi ha meʻafakaʻeikí, vakai ki he 24.6.2.7. Ko e ngaahi fakahinohino ki hono fakamafola ʻo e ngaahi meʻafakaʻeikí, vakai, 29.7.

29.5.5

Telió pe Fakamomofí

ʻI he feituʻu ʻe malava aí, ʻoku totonu ke telio pe fakamomofi ʻa e kāingalotu pekia ne ʻosi maʻu ʻenitaumení ʻi honau teunga temipalé. Ko e fakamatala ki he teunga telio fakatemipalé mo hono teuteuʻi ʻo e pekiá, vakai ki he 38.5.8.

Kapau ʻe lava, pea ʻe fakafeʻao ʻe ha taha ʻo e kau pīsopelikí ʻa e fakahāʻele ʻo e meʻafakaʻeikí ki faʻitoká. Kapau ʻe tāpuakiʻi ʻa e faʻitoká, te ne feongoongoi mo e fāmilí mo kole ki ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ke ne fakahoko ʻa e tāpuakiʻí. ʻOku ʻoatu ʻa e fakahinohinó ʻi he 18.16. Kapau ko e fie maʻu ʻa e fāmilí, pea ʻe lava pē ke fai ha lotu he veʻe faʻitoká.

Ko e fakamatala ki hono tāpuakiʻi ʻo e feituʻu ʻoku tauhi ai ha efuefu ʻo ha mēmipa ne fakamomofi, vakai ki he 18.16.2. Ko e fakahinohino ki he fakamomofí, vakai, 38.7.2.

29.5.6

Ngaahi Ouau Maʻanautolu ʻOku ʻIkai Mēmipa ʻi he Siasí

ʻE lava ke tukuange ʻe he pīsopé ke fakaʻaongaʻi ʻa e ʻapisiasí ki hano malangaʻi ʻo ha meʻafakaʻeiki ʻo ha taha ʻoku ʻikai ke mēmipa ʻi he Siasí. Kapau naʻe siasi kehe ʻa e pekiá, ʻe lava pē ke malangaʻi ʻi he founga ʻoku tuʻutuʻuni ʻe he siasi ko iá. Kapau ʻoku loto ki ai e fāmilí, ʻe lava ke tataki ʻa e ouau malangaʻí ʻe ha faifekau mei he siasi ko iá, ʻi he makatuʻunga ʻe fakaʻeiʻeiki mo taau. Ka neongo ia, he ʻikai lava ke fakahoko ʻi ha ʻapisiasi ʻo e Siasí ha ngaahi ouau ʻa e ngaahi siasi pe kautaha lotu kehé.

29.6

Lotú ʻi he Ngaahi Fakatahaʻanga ʻa e Siasí

Ko e lotu ʻi he ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Siasí ʻoku totonu ke nounou, mahinongofua, mo tataki ʻe he Laumālié. ʻE lava ke fakahoko ʻe ha mēmipa pē ʻo e Siasí kuo ʻosi papitaiso ha fua lotu pe lotu tuku. ʻE lava ke lotu ʻa e fānau ʻoku teʻeki papitaisó ʻi he Palaimelí. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi ʻa e kau takí mei hono kole maʻu pē ki ha husepāniti mo e uaifi ke na lotu ʻi he houalotu tataú.

ʻOku totonu ke lotu ʻa e kāingalotú ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi lea ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he Tamai Hēvaní. ʻI he lea faka-Pilitāniá, ʻoku kau heni hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi fetonginauna ko e Thee, Thy, Thine, mo e Thou ʻi he taimi ʻoku fakataufolofola ai kiate Iá.

29.7

Fakamafola ʻo e Ngaahi Fakatahaʻangá mo Fakataha Vitiō ʻi he ʻInitanetí

ʻI he taimi ʻe lava aí, pea ʻoku totonu ke feinga ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau ʻi ai tonu ʻi he ngaahi fakatahá. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai malava ʻeni he taimi ʻe niʻihi. ʻOku hoko ʻa e ngaahi fakataha ʻoku fakamafolá mo e fakataha vitiō ʻi he ʻinitanetí ke lava ai ʻo aʻu atu ki he niʻihi ne ʻikai ke nau mei lava ʻo kau maí. ʻE lava ke kau (kae ʻikai fakangatangata pē ki ai) ʻa e kakai ʻoku:

  • Nofo ʻi ha ngaahi fetuʻu mamaʻo pe ʻikai ke nau faʻa lava ʻo fefonongaʻakí.

  • Faingataʻaʻia fakatuʻasino, fakaeʻatamai, pe fakaelotó.

  • Vaivai e ivi maluʻi honau sinó pe ʻi ha fale tauhiʻanga kakai pe falemahaki.

  • Ngāue ʻi ha ngāueʻanga mahuʻinga pe kuo pau pē ke ngāue he Sāpaté.

  • Tauhi ha taha ʻoku ʻikai toe mavahe mei ʻapi pea he ʻikai lava ʻo tuku ke nofo toko taha.

  • Fiemaʻu ha fakatonulea ʻi he talanoa fakaʻilonga nimá.

  • Kovi ki ai ha meʻa pea ʻe fakatuʻutāmaki kiate kinautolu ke kau ʻi ha fakatahaʻanga.

Ke lelei ki he kāingalotu ko ʻení mo ha niʻihi kehe, ʻe lava ke fakamafaiʻi ʻe he pīsopé, ko ha fakaʻatā makehe, ʻa hono fakamafola fakahangatonu ʻo e houalotu sākalamēnití, ko ha meʻafakaʻeiki mo ha mali ʻoku fakahoko ʻi he ʻapisiasí. ʻOku fakaʻatā ʻe he fakamafolá ha niʻihi kehe ke nau mamata mo fanongo ki ha fakataha mei ha feituʻu kae ʻikai ke nau kau fakahangatonu.

ʻOku ʻikai totonu ke kau ʻi ha fakamafola ʻo ha houalotu sākalamēniti ʻa hono fakahoko ʻo e ouau sākalamēnití. ʻOku totonu ke taʻofi ʻa e fakamafolá ʻi he lolotonga ʻo e sākalamēnití pea toki toe kamata foʻou ʻi heʻene ʻosí. Pea ʻe lava ke ʻunuakiʻi ʻe he pīsopé ʻa hono fakahoko ʻo e sākalamēnití ki he fakaʻosinga ʻo e fakatahá ʻi he ʻosi ʻa e fakamafolá. ʻE fakaʻosi leva ʻa e fakatahá ʻaki ha hiva mo ha lotu tuku.

ʻE lava ke fakamafaiʻi ʻe he pīsopé ha taulaʻeiki pe ko ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ke ne tufa ʻa e sākalamēnití kiate kinautolu ʻoku ʻikai lava mai ki he houalotú (vakai, 18.9.1).

ʻI ha ngaahi fakataha ʻe niʻihi, ʻe lava ke fakamafaiʻi ai ʻe he pīsopé pe palesiteni fakasiteikí ha kāingalotu ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo kau tonu mai ke nau kau mai ʻi he ʻinitanetí. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi fakataha ko ʻení ʻa e:

  • Ngaahi fakataha fakatakimuʻa, hangē ko e ngaahi fakataha ʻa e kau palesitenisií pe fakataha alēleá.

  • Ngaahi houalotu ʻa e Kōlomú, Fineʻofá, mo e Kau Finemuí.

  • Ngaahi kalasi Lautohi Faka-Sāpaté.

  • Ngaahi kalasi Palaimelí mo e taimi hivá.

Ko e ngaahi fakataha tonu ʻi he ʻinitanetí ʻoku nau feleaʻaki, ka ʻoku ʻikai hangē ko e fakamafolá. ʻE lava ke tokoni ʻa kinautolu ʻoku kau mai mei ha feituʻu mamaʻó ʻaki haʻanau fai ha ngaahi fehuʻi, ha fakamatala, mo kau ʻi ha ngaahi founga kehe.

ʻE lava ke fakamafaiʻi ʻe he palesiteni fakasiteikí ha fakamafola hangatonu ʻo ha konifelenisi fakasiteiki ki ha ngaahi feituʻu kehe ʻi he siteikí, kau ai e ngaahi ʻapi ʻo e kāingalotú ʻo ka fie maʻu. Te ne lava foki ke fakamafaiʻi ʻa e kau taki fakasiteikí ke nau kau mai ki he ngaahi fakataha fakatakimuʻá ʻo fakafou ʻi he ʻinitanetí, ʻi he taimi he ʻikai ke nau lava ai ʻo kau tonu maí (hangē ko ʻení, ngaahi ʻuhinga ne lisi atu ʻi he konga kimuʻa ʻo e konga ko ʻení).

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e ngaahi fakataha fakamafolá mo e fakataha tonu ʻi he ʻinitanetí ki he fiemālie ʻa kinautolu te nau lava lelei ʻo aʻutonu maí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻikai fakamafaiʻi ʻe he pīsopé hano fakamafola ʻo e houalotu sākalamēnití ki ha kāingalotu ʻo e uōtí ʻoku nau folau mo maʻulotu ʻi ha uooti kehe.

ʻE lava ke tokoni ʻa e kau mataotao fakatekinolosia ʻi he uōtí mo e siteikí ki he kau takí ʻi hono fokotuʻutuʻu ha ngaahi fakamafola mo ha ngaahi fakataha ʻi he ʻinitanetí (vakai, 33.10). ʻE lava foki ke tokoni ʻa e niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení ki he kāingalotú ke nau lava ʻo hū ki he ngaahi fakataha ko ʻení.

Ko e ngaahi fakatahaʻanga fakamafolá mo e fakataha ʻi he ʻinitanetí ʻoku ʻikai totonu ke aafe mei he Laumālié. ʻI hono fakalūkufuá, ko e meʻangāue pē ʻe taha ʻoku totonu ke fakaʻaongaʻi ke ne fakamafola e fakatahá. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa ʻilongofua ʻa e meʻangāué mo e taha ʻokú ne fakaʻaongaʻi iá.

ʻOku totonu ke tamateʻi ʻa e ngaahi lekooti ʻo e ngaahi fakataha fakauōtí mo e fakasiteikí ʻi loto he ʻaho pē ʻe taha mei he ʻosi ʻa e fakatahá.

29.8

Faitaaʻi mo e Hiki Vitiō ʻo e Ngaahi Fakatahá

Ke pukepuke ʻa e toputapu ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí, ʻoku ʻikai totonu ke faitaaʻi pe hiki vitiō ʻe ha taha ʻa e ngaahi houalotu sākalamēnití pe ngaahi konifelenisi fakasiteikí.

Ki ha fakamatala fekauʻaki mo hono lekooti fakahangatonu ʻo e ngaahi fakatahá, vakai, 29.7.