Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au
9–15 Tīsema. Fakahā 1–11: ‘Ki he Lamí ʻa e … Ongoongolelei, mo e Māfimafi ʻo Taʻengata’


“9–15 Tīsema. Fakahā 1–11: ‘Ki he Lamí ʻa e … Ongoongolelei, mo e Māfimafi ʻo Taʻengata’” Haʻu ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: Fuakava Foʻou 2019 (2019)

“9–15 Tīsema. Fakahā 1–11,” Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: 2019

ʻĪmisi
Ko hono tokangaʻi ʻe Kalaisi ha tākanga sipi

Ko e Tauhisipi Leleí, tā ʻa Del Parson

9–15 Tīsema

Fakahā 1–11

“Ki he Lamí ʻa e … Ongoongolelei, mo e Māfimafi ʻo Taʻengata”

Fakakaukau ke ke hiki hoʻo ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e meʻa naʻá ke lau ʻi he tohi Fakahaá. Te ke lava leva ʻo fekumi ki he ngaahi tali ki hoʻo fehuʻí pe aleaʻi ia mo ha mēmipa ʻo e fāmilí pe ʻi he ngaahi kalasi ʻa e Siasí.

Lekooti e Ngaahi Ongo ʻOkú ke Maʻú

Kuó ke fāifeinga nai ke fakahaaʻi ki he niʻihi kehé ʻa e meʻa naʻá ke ongoʻi lolotonga haʻo aʻusia fakalaumālié? ʻE lava ke taʻefeʻunga ʻa e ngaahi leá ke mafakamatalaʻi ʻa e ngaahi ongó mo e ueʻi fakalaumālié. Mahalo ko e ʻuhinga ia ne fakaʻaongaʻi ai ʻe Sione ha ngaahi fakataipe mo e fakatātā mahino ke fakamatalaʻi ʻaki ʻene fakahā fakaʻeiʻeikí. Naʻá ne mei fakamatala pē ʻo pehē naʻá ne mamata kia Sīsū Kalaisi, ka ke tokoni ke mahino kiate kitautolu ʻa e meʻa naʻá ne aʻusiá, naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi lea hangē ko ʻení: “naʻe tatau hono fofongá mo e ulo ʻo e afí,” “naʻe ʻalu atu ʻi hono ngutú ʻa e heletā māsila ʻo fakatoumata,” pea “naʻe tatau hono fofongá mo e laʻaá ʻi heʻene ulo ʻi hono mālohí” (Fakahā 1:14–16). ʻI hoʻo lau e tohi ʻa Fakahaá, feinga ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi pōpoaki naʻe fie maʻu ʻe Sione ke ke ako mo ongoʻí, ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai ke mahino kiate koe ʻa e ʻuhinga totonu ʻo e fakataipe kotoa pē. Ko e hā naʻá ne fakatatau ai ʻa e haʻofanga lotu ʻo e Siasí ki he tuʻunga māmá, Sētane ki ha ngata, mo Sīsū Kalaisi ki ha lami? Ko hono aofangatukú, ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke mahino ʻa e fakataipe kotoa pē ʻi he tohi Fakahaá ke mahino kiate koe ʻa hono ngaahi kaveinga mahuʻingá, ʻo kau ai ʻa hono kaveinga taupotu tahá: ʻE ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau muimuí ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo e tangatá pea mo Sētané.

ʻĪmisi
personal study icon

Ngaahi Fakakaukau ki hono Ako Fakataautaha ʻo e Folofolá

Fakahā

Te u lava fēfē ke maʻu ha mahino ki he tohi Fakahaá?

ʻE lava ke faingataʻa ke mahino ʻa e tohi Fakahaá, kae ʻoua naʻá ke loto-foʻi. ʻE lava ke ueʻi fakalaumālie koe ʻe he talaʻofa ʻa Sioné ke ke kei feinga pē: “Monūʻia ʻa kinautolu ʻoku nau laú, mo kinautolu ʻoku fanongo pea ʻiloʻi ʻa e ngaahi folofola ʻo e kikité ni, pea tauhi ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku tohi ʻi aí, he ʻoku ofi ʻa e taimi ʻo e hāʻele mai ʻa e ʻEikí” (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 1:3 [ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá], toki tānaki atu e fakamamafá).

ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi fehuʻi mo e maʻuʻanga tokoni ko ʻení ha ngaahi fakakaukau ʻi hoʻo ako ʻa e tohi Fakahaá:

ʻE tokoni foki ke fekumi ki ha ngaahi fakakaukau ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he ngaahi potufolofola kehe ʻo e tohi Fakahaá. (Vakai ki he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá [ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá].)

Fakahā

ʻOku akoʻi ʻe he mata meʻa-hā-mai ʻa Sioné ʻa e founga ʻoku fakahaofi ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa ʻEne fānaú.

ʻI hoʻo kamata ako ʻa e tohi Fakahaá, fakakaukau ki he founga ʻoku fehokotaki ai ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke laú mo e meʻa ʻokú ke ʻiloʻi fekauʻaki mo e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he huhuʻi mo e hakeakiʻi ʻo ʻEne fānaú. Te ke lava ʻo kamata ʻaki haʻo toe vakaiʻi ʻa e vakai fakalūkufua ki he palani ʻo e fakamoʻuí ʻi he Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí (peesi 53–67). ʻI hoʻo lau leva e fakamatala ʻa Sione ki heʻene mata meʻa-hā-maí, fehuʻi kiate koe e ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: Ko e hā ha ngaahi moʻoni ʻoku ou ako mei he tohi Fakahaá kau ki he meʻa kuo fai ʻe he Tamai Hēvaní ke tokoniʻi au ke u toe foki kiate Iá? ʻE tokoni fēfē ʻeni ke mahino kiate au ʻa e palani ʻa e ʻOtuá maʻakú?

ʻE ala tokoni ke ke ʻiloʻi ʻeni:

  • Ko e konga lahi ʻo e vahe 12 ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he maama fakalaumālié.

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻi he vahe 6–11, 13–14, 16–19 ʻa e moʻui fakamatelié mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻi he vahe 2–3, 15, 20–22 ʻa e Fakamaau Fakaʻosí mo e nāunau ʻokú ne tatali ʻa e kakai tui faivelengá ʻi he maama taʻengatá.

Fakahā 2–3

ʻOku ʻafioʻi fakataautaha au ʻe Sīsū Kalaisi pea te Ne tokoniʻi au ke u ikunaʻi ʻeku ngaahi faingataʻaʻiá.

ʻOku fakahā ʻe he folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Fakahā 2–3 naʻe mahino kiate Ia ʻa e ngaahi lavameʻa mo e faingataʻa naʻe makehe ki he kolo kotoa pē ʻo e Siasí ʻi he kuonga ʻo Sioné. Naʻá Ne fakapapauʻi ki he Kāingalotu ʻi he ngaahi haʻofanga kehekehe naʻá Ne ʻafioʻi ʻenau “ngaahi ngāué,” “mamahí,” “masivá” mo e “ʻofá” (Fakahā 2:2, 9, 19)—fakataha mo ha ngaahi founga te nau lava ai ʻo tupulaki.

ʻE lava ke fakamanatu atu ʻe he ongo vahe ko ʻení ʻoku ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ho ngaahi mālohingá mo e vaivaí pea ʻokú Ne fie tokoniʻi koe ke ke ikunaʻi hoʻo ngaahi faingataʻaʻia ʻi he māmaní. Ko e hā ʻoku talaʻofa ʻe Sīsū Kalaisi kiate kinautolu ʻoku nau ikuná? Ko e hā ha ngaahi liliu ʻoku ueʻi koe ke ke fai ke ke ikunaʻi ai hoʻo ngaahi faingataʻaʻiá?

Fakahā 5

Ko Sīsū Kalaisi pē te Ne lava ʻo fakahoko ʻa e palani ʻa e Tamai Hēvaní.

Neongo ʻoku ʻikai te ke manatuʻi, ka naʻá ke kau ʻi he ngaahi meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻe Sione ʻi he Fakahā 5. ʻI hoʻo lau fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hokó, fakakaukau pe naʻe fēfē nai ʻa e taimi naʻa tau fakatokangaʻi ai ʻe fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi (ko e “Lamí”) ʻa e palani ʻa e Tamai Hēvaní (fakaava ʻa e tohí ʻo vete ʻa e meʻa fakamaʻu ʻe fitú). Ko e hā naʻe malava ai pē ʻe Sīsū Kalaisi toko taha ke Ne fai ʻení? Te ke fakahaaʻi fēfē hoʻo tui kiate Ia ko ho Fakamoʻuí?

Vakai foki, Siope 38: 4–7.

Fakahā 6–11

Naʻe muʻomuʻa ʻa hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻi he fakaʻauha ʻe hoko kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻOku fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 6–11 ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko lolotonga ʻa e nofo māmaní (vakai, TF 77:6), ʻo kau ai ʻa hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní (vakai, Fakahā 7). ʻI hoʻo lau fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe kikiteʻi ʻe Sioné mo mamata ki hano fakahoko hanau niʻihi, ko e hā ʻoku ueʻi koe ke ke fai ke ke mateuteu ange ai mo ho fāmilí ki he Hāʻele ʻAngaua Maí?

ʻĪmisi
family study icon

Ngaahi Fakakaukau ki he Ako Fakafāmili e Folofolá mo e Efiafi Fakafāmili ʻi ʻApí

ʻI hoʻo lau mo ho fāmilí e folofolá, ʻe lava ke tokoniʻi koe ʻe he Laumālié ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ke fakamamafaʻi mo aleaʻí kae lava ke feau e ngaahi fie maʻu ho fāmilí. Ko ha ngaahi fokotuʻu fakakaukau ʻeni:

Fakahā 2–3

Fakatātā pē naʻe kole kia Sione ke ne fai ha pōpoaki ki ho fāmilí ʻo hangē ko ia naʻá ne fai ki he ngaahi potu siasi ʻi hono kuongá. Ko e hā ha meʻa te ne pehē ʻoku ngāue lelei? Te ke fakalakalaka fēfē ai?

Fakahā 3:20

Fakaʻaliʻali ʻa e fakatātā ʻo e tukituki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matapaá (vakai ki he fakatātā ʻoku ʻoatu fakataha mo e fokotuʻutuʻu ko ʻení). Fakaafeʻi ho fāmilí ke nau lau ʻa e Fakahā 3:20 pea aleaʻi ʻa e ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: Ko e hā ʻoku tukituki ai ʻa Sīsū kae ʻikai ke hū mai pē ki lotó? ʻE lava fēfē ke tau fakaafeʻi Hono ivi tākiekiná ki hotau ʻapí?

Fakahā 7:9, 13–14

Ko e hā ʻe lava ke akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻoku tau tui teunga hina ai ki he ngaahi ouau fakatemipalé?

Ki ha ngaahi fakakaukau lahi ange ki hono ako’i ‘o e fānaú, vakai ki he lesoni ʻo e uike ko ‘eni ʻi he Haʻu, ‘o Muimui ʻIate Au— Ki he Palaimeli.

Fakaʻaiʻai e fai e ngaahi fehuʻí

Poupouʻi ʻa e ʻeke fehuʻí. ʻOku hoko ʻa e ngaahi fehuʻí ko ha fakaʻilonga ia ʻoku mateuteu ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke ako mo vahevahe ha fakakaukau ki he meʻa kuo akoʻi kiate kinautolú. Akoʻi ki ho fāmilí ʻa e founga ke fekumi ai ki he ngaahi talí ʻi he folofolá. (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 25–26.)

ʻĪmisi
Ko e tukituki ʻa Kalaisi ʻi ha matapā

Tuku Ke Ne Hū Mai, tā ʻa Greg K. Olsen