Fakataha Lotu Fakamāmani Lahi
Ko Hono Fakahaofi Hoʻo Moʻuí


Ko Hono Fakahaofi Hoʻo Moʻuí

Fakataha Lotu ʻa e CES maʻá e Kakai Lalahi kei Talavoú • 14 Sepitema, 2014 • ʻUnivēsiti ko Pilikihami ʻIongí

Ko e taimi naʻe fakataha ai ʻa Sīsū mo ʻEne kau ʻAposetoló ʻi Sesalia ʻi Filipaí, naʻá Ne fai ange ʻa e fehuʻi ko ʻení, “Ka ʻoku pehē ʻe kimoutolu ko hai au?” 1 Naʻe tali mālie ʻe Pita, “Ko koe ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí.” 2 ʻOku fakafiefia kiate au ʻeku lau ʻa e ngaahi lea ko iá; ʻoku fakafiefia ke u lea ʻaki kinautolu. Neongo ia, naʻe taimi nounou pē mei he mōmēniti toputapú ni, kuo folofola ʻa Sīsū ki he kau ʻAposetoló kau ki Heʻene pekia mo e toetuʻu ne teu hokó, pea tuʻu fehangahangai ai ʻa Pita mo Ia. Naʻe tupu ai heni hano valokiʻi kakaha ʻo Pita naʻe ʻikai ke “leleiʻia” ʻi he ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá “ka ʻi he meʻa ʻa e tangatá.” 3 Pea toki fakahā ʻe Sīsū, “ʻa e ʻofa lahi ange kiate ia kuó [Ne] valokiʻí,” 4 mo fakahinohinoʻi ʻi he ʻofa ʻa Pita mo hono kāingá fekauʻaki mo e fua e kolosi ʻo ha taha kae tuku kita he ko e founga ia ke maʻu ai ʻa e mahutafeá mo e moʻui taʻengatá, ʻo hoko tonu pē Ia ko e sīpinga haohaoa. Tau vakai ki he fakafōtunga ʻo e meʻá ni ʻi ha taha ʻo e ngaahi vitiō ʻo e Tohi Tapú ne faʻu ʻe he Siasí.

Sīsū: Pea kuopau ke kātaki ʻe he Foha ʻo e Tangatá ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻi he kau mātuʻa mo e kau taulaʻeiki lahi, mo e kau tangata tohi, pe ʻe tamateʻi ia pea to e fokotuʻu hake ʻi hono ʻaho tolú.

Pita: Ke mamaʻo ia ʻiate koe, ʻEiki: ʻe ʻikai hoko eni kiate koe.

Sīsū: ʻAlu ki hoku tuʻa Sētani: ko e fakahala koe kiate au: he ʻoku ʻikai te ke leleiʻia he meʻa ʻa e ʻOtuá, ka ʻi he meʻa ʻa e tangatá. Kapau ʻe muimui ha taha ʻiate au, tuku ke ne liʻaki ʻe ia ia, pea toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá, pea muimui ʻiate au. He ko ia ʻe kalofaki ʻene moʻuí ʻe mole ia: pe ko ia ʻe mole ʻene moʻuí koeʻuhi ko au te ne maʻu ia. He ko e ha hono ʻaonga ki he tangata, kapau te ne maʻu ʻa māmani kotoa, kae mole hono laumālie? Pe ko e hā ʻe foaki ʻe he tangata ke fetongiʻaki hono laumālié? He ko e Foha ʻo e Tangatá ʻe haʻu ia ʻi he nāunau ʻo ʻEne Tamaí mo ʻEne kau ʻāngelo; pea te ne toki totongi ʻaki ki he tangata kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻene ngāue.5

ʻOku ou fie lea atu kau ki he fakahā tuʻu ngali fehangahangai ʻa e ʻEikí ʻo pehē “Ko ia ʻoku kalofaki ʻene moʻuí ʻe mole ia ʻiate ia: ka ko ia ʻoku mole ʻene moʻuí koeʻuhí ko aú ʻe maʻu ʻe ia ia.”6 ʻOkú ne akoʻi ha tokāteline mālohi mo taukakapa ʻoku fie maʻu ke mahino mo tau fakaʻaongaʻi.

Ne fakamatala ʻe ha palōfesa: “He ʻoku hangē ko e māʻolunga ange ʻa e ngaahi langí ʻi he māmaní, ʻoku pehē ʻa e maʻongoʻonga ange e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi hoʻo moʻuí ʻi he fakamatala ʻokú ke loto ke fakafōtunga ʻe hoʻo moʻuí. ʻOku māʻolunga hake ʻEne moʻuí ʻi hoʻo ngaahi palaní, ngaahi taumuʻá, pe manavasiʻí. Kuo pau ke ke fakapapauʻi hoʻo ngaahi fakamatalá, ʻi he miniti kotoa, ʻaho kotoa pē, ʻo momoi fakafoki hoʻo moʻuí kiate Ia.” 7

Ko e lahi ange ʻeku fakakaukau ki aí, ko e lahi ange ia ʻeku fakatumutumu ʻi he anga hono momoi ʻe Sīsū ʻene moʻuí ki he Tamaí, ʻa ʻEne foaki ʻEne moʻuí ki he finangalo ʻo e Tamaí—ʻi he moʻuí pea ʻi he mate. Ko e fehangahangai moʻoni ʻeni ʻo e loto mo e founga ʻa Sētané, ʻa ia kuo fakaʻaongaʻi lahi ʻe he māmani siokita ʻo e ʻaho ní. Naʻe folofola ʻa Sīsū ʻi he fakataha lahi ʻi he langí, ʻi heʻene finangalo ke fakahoko hono fatongia ko e Fakamoʻuí he palani fakalangi ʻa e Tamaí, “ ʻE Tamai, ke fai pē ʻa ho finangaló, pea ke ʻoʻou ʻa e lāngilangí ʻo taʻengata.” 8 Ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ne pehē ʻe Lusifā, “Vakai, ko au ʻeni, fekauʻi au, teu hoko ko ho ʻAlo, pea te u huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá, koeʻuhí ke ʻoua naʻa mole ha foʻi laumālie ʻe toko taha, pea ko e moʻoni kuo pau ke u fai ia; ko ia, ke ke foaki kiate au ʻa ho lāngilangí.” 9

Ko e fekau ko ia ʻa Kalaisi ke muimui ʻiate Iá ko ha fekau ia ke toe fakasītuʻaʻi e sīpinga ʻa Sētané mo foaki ʻetau moʻuí, “ʻa kitautolú” ʻo hangē ko e lau ʻa Brother Miller, koeʻuhí ko e moʻui moʻoní, ʻa e moʻui mahinó, ʻa e moʻui ʻoku fakaʻatā ʻe he puleʻanga fakasilesitialé, ʻoku ʻamanaki e ʻOtuá maʻatautolú. ʻE tāpuekina ʻe he moʻui ko iá e taha kotoa ʻoku tau tokoniʻi mo ʻai ke tau hoko takitaha ko e kau māʻoniʻoni. Fakatatau mo ʻetau vīsone lolotonga mo fakangatangatá, ko ha moʻui ia ʻoku ʻikai mafakakaukaua. ʻIo, “ʻOku teʻeki ai mamata ʻe ha mata, pe fanongo ʻe ha telinga, pea ʻoku teʻeki ai hū ki he loto ʻo ha tangata, ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku teuteu ʻe he ʻOtuá maʻanautolu ʻoku ʻofa kiate iá.” 10

ʻOku ou fakaʻamu ne tau talanoa lahi ange kia Sīsū mo ʻEne kau ākongá. Naʻe mei tokoni hano tānaki atu e maama fekauʻaki mo hono ʻuhinga ke liʻaki e moʻui ʻe taha koeʻuhi ko Ia… ʻI heʻeku fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e foaki moʻui ʻa ha taha koeʻuhí ko Ia mo e ongoongoleleí, naʻá ku fakatokangaʻi ʻoku ʻomi ʻe he folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ki muʻa pea mo e ʻosi ʻo ʻEne folofola ko ia ki he fakamoleki mo e kalofaki ʻo ʻetau moʻuí, ha fakahinohino mahuʻinga. Tau fakakaukau muʻa ki he ngaahi fakamatala fekauʻakí ni ʻe tolu.

Tuku ke Ne Liʻaki ʻe Ia ia Pea Toʻo Hake ʻEne ʻAkau Mafasiá ʻi he ʻAho Kotoa pē

ʻUluakí ko e folofola ʻa e ʻEikí naʻe tomuʻa fai ʻo Ne pehē, “He ko ia ʻe kalofaki ʻene moʻuí ʻe mole ia.” 11 Hangē ko ia ne lekooti ʻi he faaʻi Kosipelí, naʻe pehē ʻe Sīsū, “Kapau ʻe muimui ha taha ʻiate au, tuku ke ne liʻaki ʻe ia ia pea toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá, ʻo muimui ʻiate au.” .”12 ʻOku tānaki ʻe Luke ʻa e foʻi lea ko e ʻaho kotoa peé —“tuku ke ne  … toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻi he ʻaho kotoa pē.” .”13 ʻI he tohi Mātiú, ʻoku fakalahi ai ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻa e kupuʻi leá ni ʻaki e fakaʻuhinga ʻa e ʻEikí ki he ʻuhinga ʻo e fua ʻe ha taha ʻene ʻakau mafasiá: “Koeʻuhí ke lava ʻe ha taha ʻo fua ʻene ʻakau mafasiá, kuo pau ke ne liʻaki ʻe ia ia, siʻaki ʻa e ngaahi anga taʻemāʻoniʻoni kotoa pē, mo e ngaahi holi kovi fakamāmani kotoa, pea tauhi ʻeku ngaahi fekaú.” 14

ʻOku tatau e fekau ko ʻení mo e fakamatala ʻa Sēmisí: “Ko e lotu māʻoniʻoni mo taʻe hano mele ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua ko e Tamaí, ko ʻeni ia. Ke ʻaʻahi ki he ngaahi tamai mate mo e kau fefine kuo mate honau ʻunohó, ʻi heʻenau mamahí, pea ke fakaʻehiʻehi ia mei māmani ke taʻe hano mele.” 15 Ko e moʻui fakaʻaho ʻaki ia ʻo e fakaʻehiʻehi mei he meʻa kotoa ʻoku taʻemaʻá kae ngāue moʻoni ke tauhi e ongo fekau mahuʻingá—ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻofa ki he kāingá—ʻa ē ʻoku tautau ai ʻa e ngaahi fekau kotoa peé. 16 Ko ia, ko ha ʻelemēniti ʻe taha ʻo e foaki ʻetau moʻuí koeʻuhí ko e moʻui māʻolunga ange ʻoku fakaʻuta ʻe he ʻEikí maʻakitautolú, ʻoku kau ai haʻatau fua Hono kolosí ʻi he ʻaho kotoa pē.

Ko ia Ia ʻe fakahaaʻi Aú, Te u Fakahā Ia ʻi he ʻao ʻo e Tamaí

ʻOku fokotuʻu ʻe ha fakamatala fika ua ʻo pehē ʻoku kau ʻi he maʻu ʻo ʻetau moʻuí ʻaki hono fakamoleki koeʻuhí ko Iá ʻa e loto fiemālie ke ʻai ke tauʻatāina ʻetau ngāue fakaākongá pea mo ʻiloa: “Ko ia ia [te ne maaʻi] au mo ʻeku ngaahi leá, ʻi he toʻu tangata feʻauaki mo angahalá ni; ʻe mā foki ʻa e Foha ʻo e Tangatá ʻiate ia, ʻo ka haʻu ia ʻi he nāunau ʻo ʻene Tamaí mo e kau ʻāngelo māʻoniʻoní.” 17

ʻOku tau maʻu ha kupuʻi lea tatau mo ia ʻi ha konga ʻe taha ʻo e tohi ʻa Mātiú:

“Pea ko ia ia ʻe fakahā au ʻi he ʻao ʻo e kakaí, te u fakahā foki ia ʻi he ʻao ʻo ʻeku Tamai ʻoku ʻi he langí.

“Ka ko ia ia te ne liʻaki au ʻi he ʻao ʻo e kakaí, te u liʻaki foki ia ʻi he ʻao ʻo ʻeku Tamai ʻoku ʻi he langí.”18

Ko ha ʻuhinga mahino mo lelei ʻe taha ʻo e fakamoleki hoʻo moʻuí ʻi he fakahaaʻi ʻo Kalaisí ke fakamoleki moʻoni, fakaetuʻasino, ʻi hono poupouʻi mo taukaveʻi hoʻo tui kiate Iá. Kuo fakaʻau ʻo tau angaʻaki e fakakaukau ki he fie maʻu taukakapá ni ʻi he hisitōliá ʻi heʻetau lau fekauʻaki mo e kau maʻata ʻo e kuo hilí, kau ai e meimei kotoa ʻo e kau ʻAposetolo ʻo e kuonga muʻá. Neongo ia, ʻoku tau fakatokangaʻi ʻeni ko e meʻa naʻe fakahisitōliá kuo hoko ʻi he lolotongá. ʻOku fakamatala e kau faiongoongo mei ʻIulaki mo Sīliá ki ha kau Kalisitiane ʻe laungeau mo ha matakali tokosiʻi kehe kuo kapusi mei honau ngaahi ʻapí pe fakapoongi ʻe he kau fakakina Mosilemí he ngaahi māhina siʻi kuo hilí. ʻOku fie maʻu ʻe he kau tau-toitoí ni ke ului ʻa e kau Kalisitiané ki he tui faka-Mosilemí pe mavahe mei honau ngaahi koló pe mate. He ʻikai ke fakaʻikaiʻi ʻe he kau Kalisitiané ʻa Ia ʻoku nau lotu ki aí, ko ia, kuo hola ai ha tokolahi mo fakapoongi ha niʻihi. 19 ʻOku mahino ʻe kau ʻa e ngaahi laumālie ko iá ʻiate kinautolu he ʻikai maaʻi ʻe he Fakamoʻuí ke fakahā ʻi he ʻao ʻo ʻEne Tamaí ʻi he ʻaho ʻo e fakamaau ka hokó. ʻOku ʻikai ke tau lava ʻo ʻilo ʻa e meʻa ʻe ala hoko ʻi he kahaʻú, ka, kapau ʻe fehangahangai ha taha ʻo kitautolu mo e palopalema ʻo e mole moʻoni ʻetau moʻuí ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí, ʻoku ou ʻamanaki te tau fakahaaʻi ʻa e lototoʻa mo e mateaki tatau.

Neongo ia, ko e fakaʻaongaʻi angamaheni (ʻa ia ʻoku faʻa faingataʻa ange he taimi ʻe niʻihi) ʻo e akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku fekauʻaki ia mo e founga ʻo ʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku fekauʻaki ia mo e ngaahi lea ʻoku tau faí, sīpinga ʻoku tau taá. ʻOku tonu ke hoko ʻetau moʻuí ko e hāsino ʻo Kalaisi, pea fakamoʻoniʻi fakataha mo ʻetau leá ʻetau tui mo līʻoa kiate Iá. Pea kuo pau ke taukaveʻi fefeka ʻa e fakamoʻoni ko ʻení ʻi he ʻao ʻo e manukí, filifilimānakó, pe fakamaaʻi ʻe kinautolu ʻoku fakafepaki kiate Ia “ʻi he toʻu tangata feʻauaki mo angahalá ni.” 20

Naʻe tānaki atu ʻe he ʻEikí ʻi ha meʻa ʻe taha e fakamatala fakaofo ko ʻeni fekauʻaki mo ʻetau māteakiʻi Iá:

“ ʻOua naʻa mou mahalo kuó u haʻu ke ʻomi ʻa e melinó ki māmani: naʻe ʻikai te u haʻu ke ʻomi ʻa e melinó, ka ko e heletā.

“He kuó u haʻu ke fakafehiʻa ʻa e tangatá ki heʻene tamaí, mo e taʻahiné ki heʻene faʻeé, mo e taʻahine ʻi he fonó ki heʻene faʻē ʻi he fonó.

“Pea ko e fili ʻo e tangatá ʻa kinautolu ʻoku nofo mo ia ʻi hono falé.

“Ko ia ʻoku ʻofa lahi hake ki he tamaí pe ko e faʻeé ʻiate aú, ʻoku ʻikai taau mo ia ke ne maʻu au: pea ko ia ia ʻoku ʻofa lahi hake ki hono fohá pe ʻofefiné ʻiate aú, ʻoku ʻikai taau mo ia ke ne maʻu au.

“Pea ko ia ʻoku ʻikai toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻo muimui ʻiate aú, ʻoku ʻikai taau mo ia ke ne maʻu au.” 21

ʻO pehē naʻe ʻikai ke Ne hāʻele maí ke ʻomi ʻa e melinó, ka ko ha heletā, ʻo hangē he kamataʻangá ʻoku fehangahangai ia mo e folofola ʻoku pehē ko Kalaisí ko e “Pilinisi ʻo e Melinó,” 22pea mo e talaki Hono ʻaloʻí —“Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi ʻolunga, pea ʻi māmani ʻa e melinó, ko e ʻofa ki he kakaí,” 23 — pea mo e ngaahi fakamatala ʻiloa kehe, hangē ko ʻení, “ ʻOku ou tuku ʻa e melinó kiate kimoutolu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolu.” 24 “ ʻOku moʻoni naʻe hāʻele mai ʻa Kalaisi ke ʻomi ʻa e melinó—ʻa e melino ʻi he vahaʻa ʻo e kakai tuí mo e ʻOtuá, mo e melino he lotolotonga ʻo e tangatá. Ka ko e ikuʻanga mahino ʻo e hāʻele mai ʻa Kalaisí ko e fepakipaki—ʻia Kalaisi mo e kau fakafepaki kia Kalaisí, ʻi he māmá mo e fakapoʻulí, ʻi he fānau ʻa Kalaisí mo e fānau ʻa e tēvoló. ʻE lava ke hoko ʻa e fepakipaki ko ʻení ʻi he kau mēmipa ʻo e fāmili tatau pē.” 25

ʻOku ou tui ʻoku ʻi ai hamou niʻihi ʻi heʻetau fakataha fakamāmani lahi he efiafi ní kuo mou aʻusia fakafoʻituitui e meʻa ʻoku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí he ngaahi vēsí ni. Kuo fakasītuʻaʻi mo tuʻusi koe ʻe ha tamai mo ha faʻē, ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻi hoʻo tali e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo kau ʻi Heʻene fuakavá. Kuo hanga ʻi ha founga, ʻe hoʻo ʻofa lahi ange kia Kalaisí ʻo fie maʻu ke feilaulauʻi ʻa e ngaahi fetuʻutaki naʻe mahuʻinga kiate koé, pea kuo lahi e tō ho loʻimatá. Ka ʻi he ʻikai hōloa hoʻo ʻofá, ʻokú ke pīkitai ai ki he kolosí ni, ʻo fakahaaʻi ʻoku ʻikai ke ke maaʻi e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.

ʻI he taʻu nai ʻe tolu kuo hilí, ne ʻoange ai ʻe ha mēmipa ʻo e Siasí ha Tohi ʻa Molomona ki hano maheni ko e taha ʻEimisi ʻi ʻOhaiō.  Ne kamata lau ʻe he kaungāmeʻa ko ʻení   ʻa e tohí pea ʻikai toe lava ʻo taʻofi. Naʻe ʻikai haʻane   toe fie maʻu kehe ʻi ha ʻaho ʻe tolu ka ke lau pē Tohi ʻa Molomoná. Naʻe papitaiso ia mo hono uaifí, pea ʻi he māhina pē fitu, kuo ului mo ha fāmili ʻEimisi  kehe ʻe tolu ʻo hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasí.   Naʻe papitaiso mo ʻenau fānaú ʻi ha ngaahi māhina siʻi mei ai.  Ne fakakaukau e ngaahi fāmilí ni ʻe tolu ke nau nofo pē ʻi honau koló ʻo hoko atu ʻenau tōʻonga moʻui faka-ʻEimisí neongo kuo nau ʻosi mavahe mei he tui faka-ʻEimisí. Ka, koeʻuhí kuo nau ʻosi papitaiso, ne “motuhi” ai kinautolu ʻe honau ngaahi kaungāʻapi ʻEimisi vāofí. ʻOku ʻuhinga ʻa e motuhí ko e ʻikai ke toe talanoa, ngāue, pe fai ha pisinisi, pe feohi mo kinautolu ha taha, ʻi ha toe founga. ʻOku ʻikai ngata pē he ngaahi kaungāmeʻá ka ʻoku kau ai mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí—ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, mātuʻá mo e ngaahi kuí.

ʻI he kamataʻangá, ne ongoʻi tuēnoa mo liʻekina ʻaupito siʻi Kāingalotu ʻEimisi ko ʻení he naʻe kau mo siʻenau fānaú hono motuhi mo tukuange mei he ngaahi akoʻanga ʻEimisí koeʻuhí ko ʻenau papitaiso mo mēmipa ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ne kātekina heʻenau fānaú hono motuhi heʻenau ngaahi kuí mo e fānau ne nau tokoua ʻakí mo e kaungāʻapi vāofí. Naʻa mo e fānau lalahi ange ʻi he ngaahi fāmili ʻEimisi ko ʻení ne ʻikai ke nau tali ʻa e ongoongoleleí, naʻe ʻikai ke nau toe lea, feohi, pe tali ʻenau mātuʻá. Kuo fefaʻuhi siʻi ngaahi fāmilí ni ke mavahe mei he ngaahi nunuʻa fakaʻekonōmika ʻo e motuhí, pea ʻoku nau lavaʻi.

ʻOku kei mālohi pē ʻenau tuí. Kuo ʻai ʻe he faingataʻá mo e fepaki mo e motuhí ke nau tuʻu maʻu mo taʻe-ueʻia. Hili ha taʻu ʻe taha mei he papitaiso ʻa e ngaahi fāmilí, ne silaʻi kinautolu ʻi he temipalé pea nau hoko atu ʻi he ō fakauike maʻu pē ki he temipalé. Kuo nau maʻu ha ivi ʻi heʻenau maʻu e ngaahi ouaú, fakahoko mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá. ʻOku nau mālohi kātoa ʻi heʻenau takitaha kulupu he Siasí mo hoko atu he kumi ha ngaahi founga ke vahevahe ai ʻa e maama mo e ʻilo ʻo e ongoongoleleí mo honau ngaahi kāingá mo e kakaí, ʻi ha ngaahi tōʻonga ʻofa mo tokoni.

ʻIo, ʻe lava pē ke tōtuʻa ʻa e haʻahaʻa ʻo e kau ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ka ko e naʻinaʻi ke fakamuʻomuʻa ʻa Kalaisi he meʻa kotoá, ʻo aʻu ai pē ki he kau mēmipa ofi taha hotau fāmilí, ʻoku toe kaunga pē ia kiate kinautolu ne fanauʻi ʻi he fuakavá. Ne hoko hatau tokolahi ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻo ʻikai ha fepaki, pea mahalo heʻetau kei īkí. Mahalo ko e pole te tau fehangahangai mo iá ke kei māteakiʻi ʻa e Fakamoʻuí mo Hono Siasí ʻi he ʻao ʻo ʻetau ongomātuʻá, kāinga ʻi he fonó, ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, pea naʻa mo ʻetau fānau tonu ʻoku ʻai heʻenau tōʻongá, tuí, pe ngaahi filí ke ʻikai lava ʻo poupouʻi Ia mo kinautolu fakatouʻosí. ʻOku ʻikai fekauʻaki ia mo e ʻofá. Te tau lava pea kuo pau ke tau feʻofaʻaki ʻo hangē ko e ʻofa ʻa Sīsū ʻiate kitautolú. Hangē ko ʻEne folofolá, “ʻI he meʻá ni, ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko ʻeku kau ākonga ʻa kimoutolu, ʻo kapau te mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu.” 26 Ka, ʻoku fakamanatu mai ʻe he ʻEikí, “Ko ia ʻoku ʻofa lahi hake ki he tamaí pe ko e faʻeé ʻiate aú, ʻoku ʻikai taau mo ia ke ne maʻu au: pea ko ia ʻoku ʻofa lahi hake ki hono fohá pe ʻofefiné ʻiate aú, ʻoku ʻikai taau mo ia ke ne maʻu au.” 27 Neongo ʻe hoko atu ʻa e feʻofaʻaki fakafāmilí, ʻe ala uesia ʻa e ngaahi feohí pea, fakatatau mo e ngaahi tūkungá, ʻoku faʻa motu fakataimi ʻa e poupoú pe fekātakiʻakí he taimi ʻe niʻihi koeʻuhí ko ʻetau ʻofa ʻoku māʻolunga angé.

Pea ko hono moʻoní, ko e founga lelei taha ke tokoniʻi ai kinautolu ʻoku tau ʻofa aí—ko e founga lelei taha ke ʻofaʻi kinautolú—ke kei fakamuʻomuʻa ʻa e ʻEikí. Kapau te tau tuku ke tau ʻauhia mei he ʻEikí koeʻuhí ko haʻatau fakaʻofaʻia ha kakai ʻoku tau ʻofa ai ʻoku faingataʻaʻia, ʻoku mole leva meiate kitautolu e founga ne tau mei lava ai ʻo tokoniʻi kinautolú. Neongo ia, kapau te tau tuʻu maʻu ʻi he tuí, ʻoku tau ʻi ha tuʻunga leva ke fakatou tali mo fakahoko ha tokoni fakalangi. Kapau (mahalo ʻoku sai ke u pehē ko e taimi) ʻoku hoko ai ha mōmēniti ʻoku fuʻu fie maʻu ai ʻe ha mēmipa ʻofeine ʻo e fāmilí ke tafoki ki he maʻuʻanga-tokoni moʻoni mo tuʻuloa pē taha ʻo e tokoní, te ne ʻilo ko hai ʻa e taha ke falala ki ai ko e fai fakahinohino mo e takauá. Lolotonga iá, te tau lava ʻi he hoko ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ko e faifakahinohinó, ke fakahoko ha ngāue pau ke fakasiʻisiʻi e mamahi ʻo e ngaahi fili halá pea mo haʻihaʻi ʻa e ngaahi kafó ʻo fakatatau mo ia ʻoku tau lava. Ka ʻikai, ʻoku ʻikai ke tau tokoni kiate kinautolu ʻoku tau ʻofa aí pe ko kitautolu.

He ko e Hā hano ʻAonga ki ha Tangata Kapau te Ne maʻu ʻa e Māmaní Kotoa, Kae Mole Hono Laumālie ʻOʻoná?

Ko e ʻelemēniti hono tolu ʻo e foaki ʻetau moʻuí koeʻuhí ko e ʻEikí ʻoku ou fie lave ki aí, ʻoku maʻu ia he folofola ʻa e ʻEikí:]”27

“Pea ko ia ia ʻe mole ʻene moʻuí ʻi he māmaní ni koeʻuhí ko aú, te ne maʻu ia ʻi ha maama ka haʻú.

“Ko ia, siʻaki ʻa e māmaní, pea fakahaofi homou laumālié; he ko e hā hano ʻaonga ki ha tangata, kapau te ne maʻu ʻa e māmaní kotoa kae mole hono laumālie ʻoʻoná? Pe ko e hā ʻe foaki ʻe ha taha ke fetongi ʻaki hono laumālié?”28

Pe hangē ko ia he Liliu ʻa Siosefa Sāmita: “He ko e hā hano ʻaonga ki ha tangata kapau te ne maʻu ʻa e māmani kotoa, kae ʻikai ke ne tali ia kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá, pea mole ai hono laumālié, pea kapusi ai ia?”29

Ko e pehē ko ia ke siʻaki ʻa e māmaní kae tali “ia kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá” ʻOku fehangahangai ia mo e māmani ʻo e ʻaho ní pea ʻoku mahino ʻaupito. Ko e ngaahi meʻa ʻoku fakamuʻomuʻa mo e meʻa mahuʻinga ʻoku faʻa hāsino lahi taha ʻi hotau ʻātakaí (pea ʻiate kitautolu he taimi ʻe niʻihí) ʻoku fuʻu siokita: ʻa e feinga ke fakatokangaʻí; ʻa e vili kikihi ke fakaʻapaʻapaʻi e totonu ʻa ha tahá (kau ai ʻa e totonu ke ʻoua naʻa fakaʻitaʻí); ʻa e tōtuʻa e holi ki he paʻangá, koloá, mo e mālohí; ʻa e ongoʻi tokua ʻoku ʻi ai ha totonu ki ha moʻui fiemālie mo fakahōhōlotó; ha taumuʻa ke fakasiʻisiʻi e fatongiá mo fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei he feilaulau fakafoʻituitui koeʻuhí ko ha lelei ʻa ha taha; ko ha ngaahi meʻa siʻi pē ʻeni.

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ke tau pehē ke ʻoua te tau feinga ke lavameʻa, pe fakalakalaka ʻi he ngaahi feinga ʻoku tāú, kau ai e akó mo e ngāue ʻoku leleí. ʻI he konga kimuʻa ʻo e taʻu ní, ne pulusi ai ʻe Jed Rubenfeld mo Amy Chua, ko e ongo palōfesa, ko e husepāniti mo e uaifi he Yale Law School, ha tohi ʻoku ui ko e The Triple Package: How Three Unlikely Traits Explain the Rise and Fall of Cultural Groups in America. Ko ʻena kaveingá, tokua ʻoku ʻi ai ha ngaahi kulupu ʻi ʻAmelika ʻoku nau lelei ange ʻi he toengá ʻo makatuʻunga ʻi ha natula fakaenofo ʻe tolu, ne fakamatalaʻi ʻi he tohí, ʻokú ne ʻai ke lelei ange ʻa e ngaahi kulupu ko ʻení. ʻOku pehē ʻe Chua mo Rubenfeld ʻoku kau ʻa e kau Māmongá, kau Siú, kau ʻĒsiá, kau hikifonua mei ʻAfilika Hihifó, kau ʻInitia-ʻAmeliká ʻi he ngaahi kulupu ʻi ʻAmelika he ʻahó ni ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi natula ko ʻení ʻe tolu. 30

ʻOku pehē ʻe Chua mo Rubenfeld ʻi hono fakafehoanaki e ngaahi kulupú ni mo e sōsaieti ʻo e kakai fakalūkufua ʻo ʻAmeliká ʻi he ngaahi meʻa hangē ko e “paʻanga hū-maí, tuʻunga lavameʻa fakaakó, tuʻunga fakatakimuʻá, lavameʻa fakapalofesinalé, mo e ngaahi meʻafua kehé:

“Kapau ʻoku ʻi ai ha kulupu pē taha ʻi he U.S. he ʻahó ni ʻoku makehe ange ʻenau lavameʻá, ko e Kau Māmongá.   …

“Neongo ko e kau Palotisaní ko e peseti ia ʻe 51   ʻo e kakai ʻo e ʻIunaiteti Siteití, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he kau Māmonga ʻAmelika ʻe 5 ki he 6 milioná ha peseti pē ʻe 1.7  . Ka kuo hū hake hanau tokolahi moʻoni ki he ngaahi ʻēlia ʻo e ngaahi kautaha mo e ngaahi meʻa fakapolitikale ʻo ʻAmeliká.” 31

ʻOku taau moʻoni ke fakahīkihikiʻi ʻa e ngaahi lavameʻa peheé, ka kapau ʻoku fie maʻu ke fakahaofi hotau laumālié, kuo pau ke tau manatuʻi maʻu pē ʻoku ʻikai ko e taumuʻá ia, ka ko e founga ki ha tuʻunga māʻolunga ange. ʻI heʻetau tui kia Kalaisí, kuo pau ke ʻoua naʻa tau pehē ʻoku puleʻi kitautolu ʻe he meʻa fakapolitikalé, fakaakó, mo e ngaahi tuʻunga pehē ʻo e lavameʻá ka ʻoku nau ʻai ke lava ʻetau tauhi ki he ʻOtuá mo hotau kāingá—ʻo kamata mei ʻapi ʻo aʻu atu ki he mamaʻo taha ʻe lava he māmaní. ʻOku ʻi ai ha mahuʻinga ʻo e fakalakalaka fakafoʻituituí ʻi heʻene tokoni ki he fakatupulaki ʻo e anga faka-Kalaisí. ʻOku tau fakatokangaʻi ʻi hono fuatautau ʻo e lavameʻá ʻa e foʻi moʻoni taʻeliua ʻi he meʻa kotoa peé—ko ʻetau moʻuí ʻoku ʻa e ʻOtua, ko ʻetau Tamai Hēvaní, mo Sīsū Kalaisi, ko hotau Huhuʻí. ʻOku ʻuhinga ʻa e lavameʻá ke moʻui fenāpasi mo Hona finangaló.

Naʻe fai ʻe Palesiteni Spencer W. Kimball ha fakamatala mahino ki he founga lelei angé ʻo fehangahangai mo e faʻahinga moʻui kumi lāngilangi ko ʻení ʻo pehē:

“ ʻOku hanga ʻe he ngāue tokoni ki he niʻihi kehé ʻo fakaloloto mo fakaleleiʻi ʻa e moʻuí ni he lolotonga ʻetau teuteu atu ke moʻui ʻi ha māmani ʻoku toe lelei angé. … Ko e taimi ʻoku tau ʻi he ngāue ʻa hotau kāingá, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono tokoniʻi kinautolu ʻe heʻetau ngaahi ngāué, ka ʻoku tau vakai leva ki heʻetau ngaahi palopalemá ʻi ha tūkunga foʻou. Ko e taimi ʻoku lahi ange ai ʻetau tokanga ki he niʻihi kehé, ʻoku siʻisiʻi leva e taimi ke tau tokanga ai pē kiate kitautolú! Pea ʻoku ʻi he lotolotonga ʻi he mana ko ia ʻo e ngāue tokoní ʻa e talaʻofa ʻa Sīsū ʻo pehē kapau te tau foaki ʻetau moʻuí ke tokoni, te tau toki ʻiloʻi ai hotau angatotonú! [Vakai, Mātiu 10:39]

“ ʻOku ʻikai ngata pē ʻetau ʻʻiloʻi’ hotau angatotonú ʻi heʻetau tali ʻa e tataki fakalangi ʻi heʻetau moʻuí, ka ko e lahi ange ʻo ʻetau tokoni ki hotau kāingá ʻi he ngaahi founga ʻoku totonú, ko e lahi ange ia ʻene lelei ki hotau ngaahi laumālié. ʻOku tau toe fakaʻatuʻi ange ai ʻi heʻetau tokoni ki he niʻihi kehé—ko e moʻoni, ʻoku faingofua ange ke ‘ʻiloʻi’ hotau angatotonú koeʻuhí he ʻoku toe lahi ange ʻa hotau ngaahi angatotonu ke tau fekumi ke ʻiloʻí!” 32

Ko e Ngaahi Sīpinga ʻo e Foaki e Moʻui ʻa ha Taha ʻia Kalaisi mo ʻEne Ongoongoleleí

Tuku ke u fakaʻosi ʻaki ha ngaahi sīpinga siʻi ʻo e ʻuhinga ke foaki fakaʻaho e moʻui ʻa ha taha ʻia Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí pea maʻu ai ʻa e moʻui moʻoní (mo e moʻui taʻengatá).

Naʻe hoko ʻa Palesiteni Henry  B. Eyring ʻi Sune 1976, ko e palesiteni ʻo e Ricks College, ʻoku hoko he taimí ni ko e Brigham Young University–Idaho, ʻi he taimi ne pā ai ʻa e Teton Dam, ne toki ʻosi pē hono langá, ofi ki Rexburg. “Ne ʻoho fakahangatonu mai ha kālani vai ʻe valungofulu miliona ki Rexburg ʻi he maile ʻe fāngofulu ki he houa, ʻo tafiʻi e meʻa kotoa hono halá.” 33 Ne tuʻu lotolahi ha kakai tokolahi he koló, ʻo fetokoniʻaki ʻo aʻu ai pē ki he fakaʻauha ʻe he tāfeá honau ngaahi ʻapí mo ʻenau koloá. Neongo ia, ne ʻi ai ha tokonisiʻi ne nau liʻaki, ʻo aʻu ki he niʻihi ne nau ʻofa aí, ʻo tuku ke nau takitaha kumi ʻene moʻui.

Naʻe fokotuʻu ʻe Palesiteni Eyring, ʻa ia naʻá ne taki ha ngāue tokoni lahi ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻa e akó, ha kiʻi fakatotolo siʻisiʻi kae mahuʻinga fakasaienisi, ʻi heʻene fie ʻilo pe ko e hā e “faikehekehe ʻi he fie tokoni ʻa e niʻihí … pea mo e kalo ʻa e niʻihi ko ʻeé. … Naʻá ne fakahā ki mui ki ha kalasi ʻosi mei he ako māʻolungá, ‘Naʻe taha pē meʻa ne mau lava ʻo ʻiló.’

“‘Ko e kau heló ko e kakai ia ne nau manatuʻi maʻu pē mo tauhi e ngaahi palōmesi ʻi he ngaahi meʻa īkí, ʻa e ngaahi meʻa fakaʻahó  … ʻa e palōmesi ke nofo he ʻosi ha maʻu-meʻatokoni efiafi ʻa e Siasí ke fakamāʻopoʻopo, pe ke haʻu ki ha ngāue he Tokonakí ʻo tokoni ki ha kaungāʻapi.

“‘Ko kinautolu naʻe liʻaki honau ngaahi fāmilí ʻi he taimi faingataʻá ne nau faʻa hola mei honau ngaahi fatongiá ʻi he taimi naʻe ʻikai fuʻu faingataʻa fēfē aí. Ne nau anga ʻaki e taʻe malava ke tauhi ʻenau lea ke fai ha fanga kiʻi meʻa iiki he taimi ne mei siʻisiʻi ai pē ʻa e feilaulaú pea mo mei faingofua e meʻa ne nau pehē te nau faí. Ko e taimi naʻe lahi ai e meʻa ke faí, naʻe ʻikai ke nau lava ʻo fakahoko.’” 34

ʻOku ʻi ai haku kaungāmeʻa mo Sisitā Christofferson ne mau fetaulaki he taimi ʻo e ako laó, ko ha mēmipa homau uooti ʻi Durham, North Carolina. Ne hoko mo hono husepānití mo ʻena kiʻi longaʻi fānaú ko e sīpinga ʻo e nofomalí. Naʻe tāpuekina ia ʻaki ha poto, matāfefine, mo ha ʻulungaanga fiefia. Naʻe saiʻia mo fiefia ʻa e taha kotoa ke feohi mo ia. Neongo ia, ʻi he ʻosi ha taʻu ʻe 25, pea lolotonga ʻene kei taʻu fāngofulu tupú, kuo tuʻia ʻi he kanisā ʻo e keté naʻe ʻikai lava ke toe faitoʻo pea mafola foki ki hono ʻaté mo hono maʻamaʻá. Neongo ʻene fakatuʻupakē mo mamahi ʻi he tāiʻi ke ʻosi vave siʻene moʻuí, naʻá ne hiki ʻa e ngaahi lea ongó ni ki hono fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá, ʻa ia ne fakameʻapangoʻia lahi ke nau māvaé: “ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui e ʻOtuá. ʻOku fakalangi ʻEne palaní pea ʻoku hoko ʻo fakatatau mo ʻene palaní. Koeʻuhí ko ʻeku fili ke foua ʻa e faingataʻá ni, ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku pau ʻoku fakataumuʻa ia ki heʻeku lelei tahá mo e fiefia tahá. Kuó u ʻosi maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí, pea ʻoku ou ongoʻi ʻi he teʻeki hoko ʻa e ngataʻangá te u foua ʻa e ngaahi meʻa kotoa ʻoku fie maʻu ke u teuteu ke feʻiloaki mo hoku Fakamoʻuí. ʻOku ʻi māmani Hono mālohí. ʻOku ʻikai ha fehālaaki.  … ʻOku lahi mo taulōfuʻu e faingataʻá he lolotongá ni. Ngali ʻoku tofanga ʻa e taha kotoa ʻi hono faingataʻaʻia. Tafoki ki he ʻEikí pea maʻu ʻEne tokoní. Tali e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻaʻaú pea ʻe toʻo atu ʻa e mamahí meiate koe, pea ʻe hoko mai ʻa e nongá.”

Naʻe fakakaukau ha fefine taau taha kei talavou ke ngāue fakafaifekau taimi kakato ʻi he ʻosi e maʻu hono mataʻitohi BA mo e MA pea mo kau ʻi ha ako ngāue ʻiloa mo ha ngaahi polokalama ako ʻi hono fonuá pea mo muli. Naʻá ne fakatupulaki ha poto ke fetuʻutaki mo feohi mo e kakai ʻi ha faʻahinga tui fakalotu, feohiʻanga fakapolitikale, mo ha matakali pē, pea naʻe manavasiʻi naʻa hoko ʻene tui e pine hingoa fakafaifekaú he ʻahó kakato, pea ʻi he ʻaho kotoá ko ha fakatuta ki hono ivi makehe ke fokotuʻu ha vā fetuʻutakí. Naʻe faitohi ki ʻapi ʻi he ʻosi ha ngaahi uike siʻi e kamata ʻene ngāue fakafaifekaú, ʻo kau ki ha kiʻi aʻusia ka ne mahuʻinga: “Naʻá ku mili mo Sisitā Lee ha meʻa milimili ʻi he nima langa hui ʻo siʻa fineʻeiki motuʻa—ʻo ma takitaha e ongo tafaʻaki—ʻi he lolotonga ʻemau tangutu he loto falé. Naʻe ʻikai fie fanongo ia ki ha pōpoaki ʻoku fakamatala ange, ka naʻá ne tuku ke ma hiva, mo saiʻia ke ma hiva. Fakamālō ki hoku pine hingoa lanu ʻuliʻulí ʻi heʻene ʻomi kiate au ha laiseni ke u feohi vāofi ai mo ha kau sola taʻeʻiloa.”

Naʻe ako ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ngaahi meʻa naʻe tofanga aí ke ʻoua ʻe kalofaki ʻene moʻuí ʻi he ngāue ʻa Hono ʻEikí mo e Kaumeʻá. Naʻá ne pehē ʻi ha meʻa ʻe taha, “Koeʻuhí ko ʻeku moʻuí ʻoku foʻu ʻaki ʻa e ngāué mo e feinga taʻe tūkuá, naʻá ku fokotuʻu ai ʻeni ko haʻaku lao: Ko e taimi ʻoku fekau mai ai e ʻEikí , fai ia .” 35 Te u pehē te tau loto fiemālie kotoa ke fakatataua e tuʻunga ʻo ʻene faivelengá. Neongo ia, naʻe tuku ia ke liʻekina ʻi ha ngaahi māhina he fale fakapōpula Lipetií, ʻi Misuli, ʻo faingataʻaʻia fakaesino kae mahalo naʻe lahi ange fakaeloto mo fakalaumālie ʻi he ʻikai ke lava ʻo tokoni ki siʻono uaifi ʻofaʻanga ko ʻEmá, fānaú, pea mo e Kāingalotú he lolotonga hono ngaohikovia mo fakatangaʻí. Ne ʻomi ʻe heʻene ngaahi fakahaá mo ʻene fakahinohinó kinautolu ki Mīsuli ke fokotuʻu ʻa Saione, ka ko ʻeni kuo tuli kinautolu ʻi he siteití kakato he faʻahitaʻu momokó, mei honau ngaahi ʻapí. Neongo ia kotoa, naʻá ne fatu ha tohi fakalaumālie mo ongo pea mo langaki moʻui, ʻi he ngaahi tūkunga ko ia ʻo e fale fakapōpulá, ki he Siasí, ʻoku kau hono ngaahi konga he taimí ni ʻi he vahe 121, 122, mo e 123 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻo fakaʻosi ʻaki e lea ko ʻení, “Ke tau fai ʻi he loto fiefia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻu ʻa e mālohi ke faí; pea te tau toki lava ʻo tuʻu maʻu ʻi he loto fakapapau, ke mamata ki he fakamoʻui ʻa e ʻOtuá, pea ke fakahā mai ʻa hono toʻukupú.” 36

ʻIo, ko e fakatātā lelei taha ʻeni hono fakahaofi ha moʻui ʻa ha taha ʻaki hano fakamoleki iá, “ʻA ʻeku Tamai, kapau ʻe ʻikai lelei ke ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au, kae ʻi heʻeku inumia iá, ke fai pē hoʻo faʻiteliha.” 37 ʻI he foaki ko ia ʻe Kalaisi ʻa ʻEne moʻuí, naʻe ʻikai ngata pē ʻi Heʻene fakahaofi ʻEne moʻui ʻaʻaná—ka naʻá Ne fakahaofi ai mo e moʻui ʻatautolú kotoa. Naʻá ne fakaʻatā ai ke tau lava ʻo fakafetongi ʻetau moʻui fakamatelie nounou mo taʻeʻaongá ki he moʻui taʻengatá.

Fakamoʻoni

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku ou fakatauange te mou ʻai e kaveinga ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí— “ʻOku ou fai maʻu pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei [ki he Tamaí]” 38ko e kaveinga ia hoʻomou moʻuí. Kapua te mou fai ia, te mou fakahaofi ai hoʻomou moʻuí.

ʻE hoku ngaahi kaungāmeʻa kei talavou, mou loto fiemālie ʻi hoʻomou feinga ke aʻusia pea mo fakamuʻomuʻa Hono finangaló. Feinga ke fie maʻu e meʻa ʻokú Ne fie maʻú. Fakahaaʻi mo fakamoʻoniʻi Ia ʻi he tapa kotoa hoʻo moʻuí. ʻOua naʻá ke maaʻi ʻa Kalaisi pe ko ʻEne ongoongoleleí, pea loto fiemālie ke tuku ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke fakamahuʻingaʻí, ʻa e ngaahi fetuʻutaki ʻokú ke fakamahuʻingaʻí, pea naʻa mo e moʻuí tonu koeʻuhí ko Ia. Ka ʻi he lolotonga hoʻo moʻuí, tuku ke hoko hoʻo moʻuí ko ha feilaulau. Fua Hono kolosí he ʻaho kotoa ʻi he talangofua mo e tokoni. Ko e ngaahi fakaʻilonga ʻeni pea mo e ngaahi fua ʻo e tuí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

©  2014 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e ngaahi totonu fakalao kotoa. Fakangofua ʻi he lea faka-Pilitāniá: 1/14. Fakangofua ke liliú: 1/14. Translation of “Saving Your Life.” Tongan. PD10051044 900