Vahe 3

Ko e ‘A‘eva ‘i he Hala ‘oku Fakatau ki he Mo‘ui Ta‘engatá

‘I he‘etau fāifeinga ke mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí mo tukutaha ‘etau mo‘uí ki he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, ‘oku tau nofo ma‘u ai ‘o hao ‘i he hala ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

‘I he‘ene ngaahi malanga konifelenisi lahí, na‘e toutou na‘ina‘i ai ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ki he Kāingalotú ke nau nofoma‘u ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá. Na‘á ne fakatokanga kiate kinautolu ‘a hono fakatu‘utāmaki ‘o e fokotu‘utu‘u hala ‘o e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke mahu‘inga tahá pea mo hono fakatauele‘i ke tohoaki‘i atu kinautolu mei he ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga tahá. Na‘á ne pehē, “Te tau lava pē ‘o fakapuliki ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí ‘aki ‘etau pīkitai ki he ngaahi me‘a ‘o māmaní. ‘I he anga ‘o ‘etau leá, ‘oku tau fa‘a feilaulau‘i ‘a e ngaahi koloa ‘oku ta‘engatá—‘o fetongi atu ‘a e me‘a mahu‘ingá ‘aki ha me‘a ‘oku ‘ikai fu‘u mahu‘inga.”¹

Na‘e fakamatala ma‘u pē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘a e talanoa fekau‘aki mo e fefine Siasi na‘e fa‘a fakakaukau ‘oku to‘o holo ‘e Palesiteni Kalānite ha kato “palakuú, ” ke fakatātā ‘aki hono mahu‘inga ke ‘ilo‘i mo fekumi ki he ngaahi me‘a ‘oku ta‘engata hono mahu‘ingá. Na‘e faka‘amu ‘a e fefiné ni ke faifaiangé pea foaki ‘e ha taha kia Palesiteni Kalānite ha “kato ‘oku matamatalelei mo faka‘ofo‘ofa” angé. Ko e me‘a na‘e ‘ikai ‘ilo ‘e he fefiné ni na‘e lahi ‘aupito hono mahu‘inga fakapa‘anga ‘o e kato ‘a Palesiteni Kalānité pea na‘e foaki ‘eni ki ai ‘e hano kaungā pisinisi, ko ha‘ane fakalāngilangi‘i ia. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite, “Na‘e ‘ikai ke ‘ilo ‘e he fefiné ni hono mahu‘inga fakapa‘angá.” ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko e fa‘ahinga kato na‘e sai‘ia ai ‘a e fefiné ni ‘oku ma‘ama‘a ange mo ma‘ulalo ange ‘a e mahu‘inga ‘o e nāunau ne ngaohi ‘akí. Na‘e fakatātā ai ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e “fakafuofua hala” ‘a e fefine leleí ni ki he founga ta‘e malava ‘e māmani ke ‘ilo‘i ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Na‘á ne pehē, “ ‘Oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní. ‘Oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘i ‘a hono mahu‘inga ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.”²

Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Kalānite: “Ko e hā ‘a e ongoongoleleí? Ko e palani ia ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí. Ko e me‘a ia ‘oku mahulu hake hono mahu‘ingá ‘i he mo‘uí. Mahalo ko e ‘uhinga ia ‘oku tau mateuteu ai ke feilaulau ma‘á e ongoongoleleí, ‘i he taimi ‘oku tau ‘ilo ai hono ‘uhingá ‘o kapau te tau mo‘ui ‘aki iá.”³ Na‘e hoko ‘eni ko ha tefito‘i mo‘oni ke muimui ai ‘ene mo‘uí. Pea neongo ‘a e ngaahi me‘a lahi na‘á ne malava mo manako aí, na‘e ‘ikai ke ne teitei tuku ‘a e fanga ki‘i me‘a ‘oku ma‘ulalo angé ke nau fakanenefu‘i ‘a ‘ene mahino ki he ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga tahá. Hangē ko ‘ení, ne ‘ohake ia ‘e he‘ene taukei fakapisinisí ke ‘iloa ‘i ha‘ane ngaahi feinga fakapalofesinale lahi fau. Na‘e manako ke kau ‘i he ngaahi fe‘auhi sipotí, tautautefito ki he tenisí mo e tā-pulú. Na‘e manako ‘aupito ‘i he tulamá mo e hivá. Na‘e manako ke lautohi, faka‘ofo‘ofa‘ia ‘i natula, pea manako ke feohi. Na‘e kau ‘i he me‘a fakapolitikalé. Na‘e fefononga‘aki lahi ‘i hono ngaahi fatongia faka-Siasí mo fakapisinisí, pea na‘e fiefia mo hono fāmilí ‘i he ngaahi feitu‘u fo‘ou na‘a nau ‘a‘ahi ki aí pea mo e ngaahi me‘a na‘a nau fouá. Tu‘unga ‘i he‘ene li‘aki mo‘ui mo tokoní, na‘á ne ma‘u ai ha ngaahi pale fakalāngilangi lahi. Ka na‘e ‘ikai ke hanga ‘e he‘ene ngaahi ‘ekitivitií, ‘e hono ‘iloá, pea mo ‘ene lavame‘á ‘o taki hala‘i ia mei he hala ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá.

Na‘e ‘ikai toe ufi ‘ene fale‘i fekau‘aki mo e fononga ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘í. Na‘á ne ako‘i ‘a e Kāingalotú ke nau fakahoko honau fatongiá—ke tauhi ‘a e ngaahi fekaú. Na‘á ne pehē: “ ‘Oku ou pehē ki he Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí: tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Ko e me‘a mahu‘inga taha ia ‘o ‘eku leá— ko e ngaahi fo‘i lea pē ko iá: tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá!”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

Ko e kaveinga ma‘ongo‘onga ‘o ‘etau mo‘uí ke tauhi ki he ‘Eikí mo fai ki He‘ene ngaahi fekaú, kapau ‘oku tau ‘ofa he ‘Eikí.

‘Oku tau ma‘u ‘i he vahe 22 ‘o tohi ‘a Mātiú ‘a e fakamatala ko ‘ení:

“Pea ‘i he fanongo ‘a e kau Fālesí kuó ne [‘ai ke fakalongolongo] ‘a e kau Sātusí, na‘e fakataha leva ‘a kinautolu.

“Pea fehu‘i ‘ahi‘ahi kiate ia [‘a] honau tokotaha, ko e akonaki ‘i he fonó, ‘o pehē,

“ ‘Eiki, ko e fekau fē ‘i he fonó ‘oku lahí?

“Pea tala ‘e Sīsū kiate ia, Ke ke ‘ofa ki [he ‘Eiki] ko ho ‘Otuá ‘aki ho laumālié kotoa, mo ho‘o mo‘uí kotoa, mo ho lotó kotoa.

“Ko e ‘uluaki pea ko e lahi ia ‘o e fekaú.

“Pea ko hono ua ‘oku tatau mo iá, Ke ke ‘ofa ki ho kaungā‘apí ‘o hangē pē ko koé.

“Ko e fekaú ni ‘e ua ‘oku tautau ai ‘a e fonó kotoa mo e kau palōfitá” [Mātiu 22:34–40].

Ko e lōloa ange ‘eku mo‘uí, ko e lahi ange ia ‘o ‘eku ako ‘a e ongoongoleleí, pea ko e lahi ange ai pē ia ‘o ‘eku fetu‘utaki mo e tangatá, pea ko e toe lahi ange ai pē ia ‘o ‘eku manako he mo‘oni ‘o e ngaahi folofola ‘a hotau Fakamo‘uí kuó u toki lau atú. Kapau ‘oku tau ‘ofa mo‘oni ki he ‘Eiki ko hotau ‘Otuá ‘i he tapa kotoa pē, ‘aki hotau lotó kotoa, ‘aki hotau laumālié kotoa, pea ‘aki ‘etau mo‘uí kotoa, he ‘ikai toe fie ma‘u ia ke toutou fakamamafa‘i ki he kakaí hono mahu‘inga ke tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí. ‘E fakafiefia pē kiate kinautolu ke nau tahi ‘a e ‘Otuá mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú. Kuo ‘osi fakahā mai ko e feitu‘u ‘oku ‘i ai e koloa ‘a e tangatá, ‘oku ‘i ai foki mo hono lotó [vakai, Mātiu 6:21], pea kapau ‘oku tau ‘ofa ki he ‘Eikí ‘aki hotau lotó mo hotau laumālié pea ‘aki ‘etau mo‘uí kotoa, ‘e hoko ‘etau tauhi kiate Ia ko e kaveinga ma‘ongo‘onga taha ia ki he‘etau mo‘uí, pea ko e koloa fufū te tau ngāue ke ma‘ú ko ‘Ene ‘ofá. Kapau te tau muimui ki he fekau hono uá, ke ‘ofa ‘i hotau kaungā‘apí ‘o hangē pē ko kitautolú, … ‘e fakalelei‘i hotau ngaahi faingata‘a‘iá ‘i ha founga lelei. … ‘E meimei ke [‘ikai toe fie ma‘u] ia ke tau kole ki he kakaí ke nau tokoni fakapa‘anga mai, pe kole ke nau foaki ‘ofa, pe feinga‘i ha tokoni pea mo ha uelofea ma‘a honau kāingá.⁵

‘I he‘etau tauhi ‘a e ngaahi fekaú, ‘oku tāpuekina leva kitautolu ‘e he ‘Eikí pea mo faitokonia ‘etau ngaahi ngāué.

Kuo ‘osi fakahā mai ko e tui ta‘e ngāué ‘oku mate; ‘o tatau pē ia mo e mate ‘a ha sino ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha laumālié, pea ‘oku pehē pē mo e mate ‘a e tui ta‘e ‘i ai ha ngāué [vakai, Sēmisi 2:17, 26], pea ‘oku ou fakame‘apango‘ia ke u tala atu ‘oku tokolahi ha ni‘ihi ‘oku nau tala ko ha Kāingalotu kinautolu ‘o e Siasí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ka ‘oku nau mate fakalaumālie.

‘Oku tau fa‘a fehu‘i ‘i ha taimi lahi kiate kitautolu pē, ko e hā ‘oku fakalakalaka ai ‘a e tangatá ni ‘i he palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, kae tu‘u ma‘u ai pē hono kaungā‘apí ‘o‘ona, ‘okú na poto mo lavame‘a tatau pē, pea ‘okú na ma‘u ‘a e fakamo‘oni mo e mālohi tatau, pea mahalo ‘oku lahi ange hono mālohí ‘o‘ona? Te u tala atu hono ‘uhingá. ‘Oku tauhi ‘e he taha ‘a e ngaahi fekau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní, ka ‘oku ‘ikai tauhi ia ‘e he taha. ‘Oku pehē ‘e he Fakamo‘uí ko ia ‘okú ne tauhi ‘ene ngaahi fekaú ko e tangata ia ‘oku ‘ofa kiate Iá, pea ko ia ‘okú ne tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘e ‘ofa‘i ia ‘e he Tamaí, pea ‘oku pehē ‘e he Fakamo‘uí ‘e ‘ofa mo ia ki ai mo ne fakahā ia kiate ia [vakai, Sione 14:21].

‘Oku toe tala mai foki ‘e he ‘Eikí ko kinautolu ‘oku fanongo ki He‘ene ngaahi folofolá mo fai ki aí ‘oku fakatatau ia ki ha tangata poto na‘á ne langa hono falé ‘i he funga maká, pea ‘i he tō mai ‘a e ‘uhá mo e lōmakí pea tātā mo e matangí ‘o fa‘aki hono falé, na‘e ‘ikai ke holo, koe‘uhí he na‘e langa ia ‘i he funga maká. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko kinautolu ‘oku nau fanongo ki He‘ene ngaahi folofolá ‘o ‘ikai fai ki aí, na‘e fakatātā kinautolu ‘e he Fakamo‘uí ki ha tangata vale, na‘á ne langa hono falé ‘i he ‘one‘oné, pea ‘i he tō mai ‘a e ‘uhá mo e lōmakí, tātā mo e matangí ‘o fa‘aki ‘i hono falé, na‘e holo, pea ko ha maumau lahi ia ‘a ‘ene holó [Vakai, Mātiu 7:24–27]. ‘Oku tokolahi fau ha Kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku nau langa honau falé ‘i he ‘one‘oné. ‘Oku ‘ikai ke nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ‘a ia ‘oku toutou fakahoko mai ‘i He‘ene kau tamaio‘eiki ‘oku tataki fakalaumālié.

Ka ko ‘eni, kapau kuo tau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí (‘oku tau ‘ilo kuo tau ma‘u ia), te u pehē ki he Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí, ‘a ē ‘oku faka‘ānaua ke tupulaki mo fakalakalaka ‘i he Ongoongoleleí, kuo pau ke ke tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Ko e taimi te tau tauhi ai ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá mo mo‘ui ‘i he founga mo‘ui faka‘Otuá, ‘oku tau fonu leva‘ i he ‘ofa faka-Kalaisí, fa‘a kātaki mo ‘ofa ‘i hotau kāingá, pea ‘oku tau tupulaki ai mo fakalakalaka ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē te ne ‘ai ke tau faka‘ei‘eiki mo tatau mo e ‘Otuá. Te tau ma‘u foki ai mo e ‘ofa pea mo e falala ‘a kinautolu ‘oku nau takatakai‘i kitautolú. Ko hono fakahoko ‘o e fanga ki‘i me‘a iiki mo faingofua ko ia ‘i hotau ngaahi fatongia faka‘ahó—‘a ē ‘oku hilifaki kiate kitautolú te tau tupulaki ai ‘i he laumālie ‘o e ‘Otuá.⁶

‘Oku ou fiefia ta‘e hano tatau ‘i he Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo fakahā mai ‘i he kuonga ko ‘ení, pea ‘oku ou faka‘amu mo‘oni te u lava, ‘o fakamaau ‘eku mo‘uí pea ‘oua na‘a fakapo‘uli‘i ‘eku fakakaukaú, ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e Kāingalotú, ke ‘oua na‘a faifaiange peá u hē mei he mo‘oní, pe maumau‘i ha taha ‘o e ngaahi fuakava kuó u ‘osi fakahoko mo e ‘Eikí. ‘Oku ou faka‘amu mo‘oni ke u ‘ilo ‘a e finangalo ‘o ‘eku Tamai Hēvaní pea ke malava mo ma‘u ha ivi ke fakahoko ia ‘i he‘eku mo‘uí. ‘Oku ou ma‘u ha toe faka‘ānaua tatau pē ki he Kāingalotú kotoa. ‘Oku hounga mo‘oni kiate au ‘a e mahino ko ia, te Ne tāpuaki‘i mo faitokonia ‘etau ngaahi ngāué ‘o fakatatau mo ‘etau ‘osikiavelengá, pea fakatatau mo ‘etau faivelenga pea mo loto fakatōkilalo ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá; he ko e fatongia ia ‘o e taha kotoa ke feinga fakamātoato ke ne ‘ilo ‘a e ngaahi founga ‘a e ‘Eikí.⁷

‘E vavé ni pē, pe ko hano toki ma‘u ‘a mui ange ‘e he tangata kotoa ‘okú ne mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a e me‘a mahu‘inga ko ia ‘oku ‘iloa ko e fakamo‘oni ki he konga ta‘engata ‘o hono natulá, mo ha fakamo‘oni fekau‘aki mo hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau kau ki aí.

‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha kakai ia te nau fakahoko ‘a e ngaahi feilaulau ‘oku tau faí, ka ‘oku ‘ikai foki ko ha feilaulau ‘eni ia kiate kitautolu ka ko ha faingamālie—ko ha faingamālie ke talangofua, ko ha faingamālie ke kaungāngāue mo ‘etau Tamai ‘i he Langí mo ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki mā‘olunga taha ne tala‘ofa ma‘anautolu ‘oku ‘ofa kiate Ia mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú.⁸

‘Oku ‘ikai ha faingata‘a ia ‘e ta‘e malava ke ikuna‘i he taimi ‘oku tu‘utu‘uni ai ‘a e ‘Otuá pea tau talangofuá. … Na‘e pehē ‘e Nīfai: “He ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ke tuku mai ‘e he ‘Eikí ha fekau ki he fānau ‘a e tangatá, ta‘e te ne teuteu hanau hala ke nau malava ai ke fai ‘a e me‘a ‘okú ne fekau‘aki kiate kinautolú” [1 Nīfai 3:7.] ‘Ai mu‘a ke tau ‘ilo‘i ‘eni pea ko hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá te ne ‘omi ‘a e maama mo e fakahinohino fakalaumālie ‘a Hono Laumālié. ‘E toki hoko leva ko ha faka‘ānaua ‘o hotau lotó ke ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Eikí, pea te tau lotu ke ma‘u ha ivi mo tau malava ke fakahoko ia, ‘o molomolo muiva‘e ai ‘i hotau ‘Eiki mo hotau Takimu‘a ko Sīsū Kalaisí.⁹

‘I he‘etau fakahoko hotau fatongiá pea tupulaki ‘i he tuí mo e fakamo‘oní, he ‘ikai leva toe lava ‘e he filí ia ke taki hala‘i kitautolu.

‘Oku mateuteu ‘a e tēvoló ia ke ne fakakuihi hotau matá ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘o māmaní, pea ‘e fiefia ke ne to‘o meiate kitautolu ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ko ia ‘i he me‘a‘ofa kotoa peé. Ka ‘oku ‘ikai tuku ia ki he tēvoló, pea he ‘ikai teitei ‘oange ki ai ha mālohi ke ne ikuna‘i ha taha ‘i he Kāingalotú ‘okú ne tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha fa‘ahinga mālohi ia ne foaki ki he fili ‘o e mo‘ui ‘a e tangatá ke ne faka‘auha kitautolu ‘o kapau te tau fai hotau fatongiá. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau faitotonu mo‘oni ki he ‘Otuá, ta ‘oku tau tuku hifo ‘a e ‘ā malu‘í, ‘oku tau maumau‘i ai ha konga ‘o hotau kolotau ‘okú ne malu‘i kitautolú, pea ‘e ala hū mai heni ‘a e tēvoló. Ka kuo te‘eki ke ‘i ai ha tangata kuo mole mei ai ‘a ‘ene fakamo‘oni ki he Ongoongoleleí, kuo te‘eki ha tangata ‘e afe ki to‘omata‘u pe ki to‘ohema, ‘okú ne ‘ilo ‘a e mo‘oní, ‘okú ne fakahoko hono ngaahi fatongiá, na‘á ne tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, na‘e totongi vahe hongofulu, na‘á ne tali ‘a e ngaahi uiui‘i mo e ngaahi ngafa ‘o hono lakangá pea mo hono fatongia ‘i he Siasí.

‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau ‘eke ma‘u pē pe ko e hā ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ke nau faí, pea hangē ‘oku nau fefokifoki‘aki he me‘á ni. ‘Oku ou tui ta‘e toe veiveiua ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ke ta fakahokó pe fakahoko ‘e ha tangata pe fefine pē ‘i he Siasí ke fakahoko kakato hotau fatongiá mo tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.¹⁰

Kumi mai ha tangata ‘oku ‘alu ma‘u pē ki he‘ene ngaahi fakataha fakakōlomú, ha taha ‘okú ne fakahoko hono ngaahi fatongia ‘i he uooti ‘oku nofo aí, ha taha ‘okú ne totongi totonu ‘ene vahe hongofulú, pea te u ‘oatu ia ko ha tangata ‘oku fonu ‘i he laumālie ‘o e ‘Otuá pea ‘oku tupulekina mo fakalakalaka ‘i he fakamo‘oni ki he Ongoongoleleí. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kumi mai ha tangata ne mamata ki ha kau ‘āngelo, kuó ne ma‘u ha ngaahi fakahā lahi, kuo mamata ki hono kapusi ‘o e kau tēvoló, kuo a‘u ki he ngata‘anga ‘o māmaní mo malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí, ka ‘oku ‘ikai ke ne tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, pea te u ‘oatu ia ko ha tangata ‘okú ne fakaanga‘i ‘a e kau pani ‘a e ‘Eikí, mo fakamāu‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakahoko ‘e he Palesitení, ‘a e feitu‘u ‘oku ‘alu ki aí, ‘a e me‘a ‘oku kau aí pea mo e founga ‘okú ne fakahoko ai ‘a e ngaahi ngāue ‘o e Siasí. … .

Te mou fakatokanga‘i ko kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau fakahoko honau fatongiá, ‘oku nau lāunga ma‘u pē fekau‘aki mo ha taha ‘okú ne fakahoko ho‘oná, mo kumi ‘uhinga ma‘u pē. Kuo te‘eki ke u ‘ilo ha tangata ‘okú ne tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘i ai ha‘ane fakaanga fekau‘aki mo hono fakahoko ‘o e ngaahi ngāue ‘a e Siasí. ‘Oku hanga ‘e he ta‘e fua hoto fatongiá, mo e ‘ikai tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ‘o fakapo‘uli‘i ‘a e fakakaukau ‘a e tangatá pea mavahe ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí. ‘Oku tau ‘ilo kuo ‘osi lekooti ‘eni ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “He neongo pē ‘e ma‘u ‘e ha tangata ha ngaahi fakahā lahi, pea ne ma‘u mo e mālohi ke fai ‘a e ngaahi fu‘u ngāue lahi, ka ‘o kapau te ne pōlepole ‘i hono mālohi ‘o‘oná ‘o ne si‘aki ‘a e ngaahi akonaki ‘a e ‘Otuá, ‘o ne muimui ki he ngaahi fakakaukau ‘a hono loto ‘o‘oná mo e ngaahi holi fakaekakanó, kuo pau ke ne tō” [T&F 3:4].¹¹

‘Oku ou anga fakafaingofua ‘i he‘eku tui ko e taimi ‘oku tala mai ai ‘e ha taha ‘o e Kāingalotú ‘okú ne ‘ilo‘i ‘oku kau ‘i he ngāue ‘a e ‘Otuá, pea ‘okú ne ‘ilo‘i ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Eikí, pea ko Siosefa Sāmitá ko ha Palōfita na‘e tataki fakalaumālie pea ko e kau tangata ‘oku nau tu‘u ‘i he ‘ulu ‘o e Siasí he ‘aho ní ko e kau tamaio‘eiki ia ‘a e ‘Otuá ne fakahinohino‘i fakalaumālié, ka ‘oku ‘ikai tokanga ‘a e fa‘ahinga tangata peheé ki he fanga ki‘i fatongia mahino-ngofua, mo faingofua ‘oku ako‘i faka‘aho pea mo fakamāhina mo fakata‘u ki aí—‘oku ‘ikai ke u ma‘u ha falala lahi ki he fa‘ahinga tangata peheé.¹²

‘Oku ‘ikai ke ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ha tangata ia pe fefine ke mole ‘a ‘ene tui ki he Siasí ni kapau ‘oku loto fakatōkilalo mo fa‘alotu pea mo talangofua ki hono fatongiá. Kuo te‘eki ke u ‘ilo ha taha pehē kuo mole ‘ene tuí. ‘I he‘etau fakahoko hotau fatongiá, ‘oku fakatupulaki leva ‘a e tuí kae ‘oua kuo hoko ko ha ‘ilo haohaoa.¹³

Kuó u ‘osi mamata ‘i ha kau tangata mo ha kau fefine kuo hē mei he Siasí pea ‘oku ‘ikai ke toe hala, ‘a ‘eku fakatokanga‘i ‘oku hoko māmālie mai kiate kinautolu ‘a e hē ko ‘ení.

Ko e taimi ‘okú ke ‘i ho fatongiá aí, ‘oku tatau ia mo ha‘o tu‘u ‘i mu‘a ‘i ha ‘otu pou, pea ‘oku laini taha ‘a e ngaahi fu‘u poú kotoa. Kapau te ke ki‘i manga pē taha ki tafa‘aki, pea ‘e hangē ‘oku ‘ikai ke toe hangatonu ‘a e ngaahi fu‘u poú kotoa. Ko ho‘o mama‘o ange mei he ‘otu hangatonú, ko e lahi ange ia ‘o e hā ngali pikopiko ‘a e ‘otu poú. Ko e hala hangatonu mo fāsi‘i ‘o e fatongiá te ne taki koe mo au ke ta foki atu ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá.¹⁴

‘Oku tokoni ‘a e ngaahi fekaú ke tau mateuteu ke nofo fakataha mo ‘etau Tamai Hēvaní.

‘I he ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí ‘a e me‘a ‘oku lelei taha kiate koe mo aú pea mo e tokotaha fakafo‘ituitui kotoa peé, kuó ne foaki mai ai ha ngaahi fono, ‘a ia kapau te tau talangofua ki ai, te ne ‘ai ke tau tatau ange ai mo e ‘Otuá, te ne fakafe‘unga‘i mo fakatāu‘i pea mo teuteu‘i kitautolu ke tau foki ‘o nofo ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai Hēvaní pea ma‘u ‘a e talitali fiefia ko ‘ení: “Mālō, ko e tamaio‘eki lelei mo angatonu [koe]” [Mātiu 25:21].

Ko e me‘a ia ‘oku tau ngāue‘í.

‘Oku tau ‘i ha ‘apiako, ‘o ako, mo fakafe‘unga‘i, pea mo teuteu‘i kitautolu ke tau taau mo malava ‘o foki ‘o nofo ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai Hēvaní, pea ko e tangata ko ē ‘okú ne pehē ‘okú ne ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e ongoongoleleí ka ‘oku ‘ikai ke ne mo‘ui ‘akí, ‘oku ‘ikai ke ne tauhi ‘e ia ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Ko e fa‘ahinga tangata peheé he ‘ikai ke teitei lava ia ‘o a‘usia ‘a e fa‘ahinga ivi, mo e mālohi, mo e tumutumu, pea mo e tu‘unga lavame‘a ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá na‘á ne mei a‘usia kapau na‘e talangofua ki he ngaahi fono ‘a e ‘Otuá.¹⁵

Ko e founga lelei taha ke tulifua ki aí ke fakahoko ‘a e ngaahi fatongia faka‘ahó ‘i he‘enau hoko maí. ‘I he foungá ni, ‘oku fakapale‘i ai ‘a e tangatá ‘i he‘ene fononga mo ‘a‘eva ‘i he hala ‘oku fakatau ki he fakamo‘uí.¹⁶

Ko e ikuná ‘i he fakakaukau ‘a e Tupu‘angá, ko e taimi lahi ‘oku meimei ke tu‘u fehangahangai ma‘u pē ia mo e ikuna ko ē ‘oku fakafuofua‘i ‘e he tangatá. Taimi lahi ‘oku tala mai ‘oku lavame‘a pe ikuna ha tangata koe‘uhí ko e lahi ‘o e pa‘anga kuó ne ma‘ú, ka ‘oku ‘ikai ke fai ha tokanga ia ki he founga na‘á ne ma‘u ‘aki ‘a ‘ene koloá pe ko e hā ‘okú ne fai ‘aki iá. ‘E lava pē ke ne faka‘auha pe maumau‘i ‘a e ngaahi ongo lelei ‘o hono natulá mo ta‘ofi meiate ia ‘a e faingamālie ke nofo mo hono Tupu‘angá ‘i he mo‘ui ka hoko maí, ‘i he‘ene feinga ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a ‘o e māmaní ‘oku ‘ikai tolonga hono mahu‘ingá. …

Tau fakahoko kotoa mu‘a ‘a e finangalo ‘o ‘etau Tamai ‘i he langí he ‘ahó ni, pea te tau toki mateuteu ai ki he fatongia ‘o e ‘apongipongí, pea mo ‘itāniti ‘oku hanganaki maí. ‘Oua na‘a teitei ngalo ko e mata‘i tofe mahu‘ingá—‘a e mo‘ui ta‘engatá—‘oku tau ngāue ke ma‘ú. Ko ia pē ‘okú ne ngāue‘i ‘i he‘ene mo‘uí ‘a e mo‘ui ta‘engatá te ne ma‘u ia mo hoko ko e tangata ‘oku ikuná.¹⁷

Kapau te tau vakavakai‘i ‘a e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, kapau te tau vakavakai‘i ‘a e ngaahi fekau kuo tuku kiate kitautolu ko e kāingalotu ‘o e Siasi ‘o e ‘Otuá, te tau ‘ilo ko e ngaahi fekau fakafo‘ituitui kotoa pē na‘e foaki mai ia ‘i he taumu‘a pē ke ‘aonga kiate kitautolu, ke ako‘i kitautolu, pea ke tau fe‘unga mo mateuteu ke foki ‘o nofo ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai Hēvaní. Na‘e fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi fatongia mo e ngaahi ngafá ni ke ngaohi kitautolu ke tau tatau mo e ‘Otuá ‘i hotau ‘ulungāngá. ‘Oku fokotu‘utu‘u kinautolu ke ngaohi ha ngaahi ‘Otua meiate kitautolu, pea ke ako‘i mo fakafe‘unga‘i kitautolu ke tau lava ‘o hoko, ‘o hangē ko ia ne tala‘ofá te tau hoko ko e, kau ‘ea-hoko fakataha mo hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí pea nofo fakataha mo Ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá ‘i he ngaahi kuonga ta‘e fa‘alaua ‘o ‘itānití.

Ko e taumu‘a ‘o hono tuku kitautolu ki he māmaní ke tau lava ‘o ngāue‘i hotau hakeaki‘í, ke tau lava ‘o teuteu‘i kitautolu ke foki ‘o nofo fakataha mo ‘etau Tamai Hēvaní, ko ‘etau Tamai, pea ‘i he‘ene ‘afio‘i ‘a e ngaahi vaivai mo e ngaahi tōnounou ‘a e tangatá, kuó ne tuku mai ai ha ngaahi fekau pau ke tau talangofua ki ai, pea kapau te tau vakavakai‘i lelei ‘a e ngaahi fiema‘u ko iá, fakataha mo e ngaahi me‘a kuo tuku kiate kitautolú, te tau ‘ilo ‘oku ‘omi kinautolu koe‘uhí ke ‘aonga fakafo‘ituitui kiate kitautolu mo tau tupulaki ai. Ko e ako‘anga ko ‘eni ‘o e mo‘uí kuo tuku kitautolu ki aí, fakataha mo e ngaahi lēsoni kuo tuku mai ‘e he‘etau Tamaí—te ne ngaohi kitautolu ke tau a‘usia ‘a e tu‘unga tofu pē ‘okú Ne fie ma‘ú, koe‘uhí ke tau mateuteu ke nofo mo Ia.¹⁸

Ko ha fo‘i mo‘oni ‘eni, Kāingalotu. ‘Ai mu‘a ke tau ‘ilo‘i ‘oku mālohi lahi hake ‘a e ‘Otuá ‘i he māmaní kotoa. ‘Ai mu‘a ke tau ‘ilo‘i kapau te tau faitotonu ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘e fakahoko ‘Ene tala‘ofá ‘i he kihi‘i tapa kotoa. He kuó Ne folofola he ‘ikai mole ha kupu pe konga ‘o ta‘e fakahoko [vakai, Mātiu 5:18]. Ko hono pangó, he ‘oku fakakuihi ‘e he fili ‘o e mo‘ui ‘a e tangatá ‘a honau ‘atamaí. Tau pehē pē, ‘okú ne afuhi ‘aki ha efu honau matá, pea ‘oku fakakuihi ‘aki kinautolu e ngaahi me‘a ‘o māmaní. ‘Oku ‘ikai tokonaki ‘e he tangatá ia ‘a e ngaahi koloa ‘o e langí, ‘a ē ‘oku ‘ikai keina mo maumau‘i ‘e he ané mo e ‘ume‘umeá, pea ‘oku ‘ikai hū ki ai ‘a e kau kaiha‘á ‘o kaiha‘así [vakai, Mātiu 6:19–20], ka ‘oku tuku honau lotó ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, pea ‘oku ma‘u ai ‘e he filí ha mālohi kiate kinautolu.

‘Oku ou pehē kiate kimoutolu, Kāingalotu, ko e mata‘i tofe mahu‘ingá ko e mo‘ui ta‘engatá ia. Kuo ‘osi folofola mai ‘a e ‘Otuá ko e me‘a‘ofa mahu‘inga taha te Ne lava ke foaki ki he tangatá ko e mo‘ui ta‘engatá [vakai, T&F 14:7]. ‘Oku tau ngāué ni ke ma‘u ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga ko iá, pea ‘e ‘atautolu ia ‘o kapau te tau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Ka he ‘ikai hano ‘aonga kiate kitautolu ke tau fakamatala ‘ata‘atā pē pea mo malanga‘i ki he ngaahi ngata‘anga ‘o e māmaní ko e ongoongoleleí ‘eni, ka ‘e ‘aonga kiate kitautolu ‘o kapau te tau tauhi ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá.¹⁹

Ko e me‘a pē taha ke mahu‘inga kiate koe mo aú ke ta ‘ilo pe ‘okú ta fononga ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá, pea kapau ‘oku ‘ikai, ko e fē leva ‘a e tafa‘aki na‘á ta fakangofua ai ‘a e filí ke ne fakakuihi hota ‘atamaí pea mo fakatupu ke ta mavahe mei he hala te ne fakafoki atu kitaua ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá? ‘Oku totonu ke vakai‘i ‘e he taha kotoa pē hono lotó ke ‘ilo‘i pe ko e fē ‘a e tafa‘aki ne fehālaaki aí, pea ‘oku tonu leva ke feinga faivelenga ke ma‘u mei he‘etau Tamai Hēvaní ‘a e tokoni ‘a Hono Laumālie Mā‘oni‘oní, kae lava ke foki mai ki he hala hangatonú.²⁰

Kuo pehē … tokua ‘oku ‘ikai ke tau fakahoko hotau lelei tahá. ‘Oku ‘ikai ke u tui au ‘oku ‘i ai ha taha te ne a‘usia ‘a hono lelei tahá, ka ‘o kapau ‘oku tau feinga, kapau ‘oku tau ngāue, kapau ‘oku tau fekumi, ‘o fakatatau mo e lelei taha te tau lavá, ke fakalakalaka mei he ‘aho ki he ‘aho, pea ta ‘oku tau fakahoko hotau fatongia totonú. Kapau ‘oku tau feinga ke fakalelei‘i hotau vaivai‘angá, kapau ‘oku tau mo‘ui ‘i ha tu‘unga ke tau lava ai ‘o kole ki he ‘Otuá ha maama, mo ha ‘ilo, pea mo ha poto, kae mahulu haké ‘a Hono Laumālié, koe‘uhí ke tau lava ‘o ikuna‘i hotau ngaahi vaivaí, pea te u lava ke pehē atu, ‘oku tau ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá; pea ‘oku ‘ikai totonu ke tau manavasi‘i.²¹

‘Oku taha pē ‘a e hala ‘oku malu ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘a ia ko e hala ‘o hotau fatongiá. ‘Oku ‘ikai ko ha fakamo‘oni pē; ‘oku ‘ikai ko e ngaahi fakahā fakaofó; ‘oku ‘ikai ko hono ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pe ko hono ‘ilo ko e palani ia ‘o e fakamo‘uí—‘oku ‘ikai ko hono ‘ilo ko e Fakamo‘uí ‘a e Huhu‘í, pea ko Siosefa Sāmita ko ‘ene palōfitá te ne fakahaofi koe mo aú; ka ko hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, mo mo‘ui ‘i he tu‘unga ‘oku totonu ke ‘i ai ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.²²

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo hono Alea‘í

Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku “ ‘ikai hoko ai ‘a e talangofuá ko e feilaulau ka ko ha faingamālié?” Ko e hā ha founga ‘oku hanga ai ‘e hono fakafonu ‘aki hotau lotó e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘o ‘ai ke hoko ko ha me‘a fakafiefia ‘a e tauhi ‘Ene ngaahi fekaú?
Ko e hā ha me‘a kuo hoko kiate koe ‘okú ne fakamo‘oni‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ‘oku ha‘isia ‘a e ‘Otuá ke fakahoko ‘Ene ngaahi tala‘ofá ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ‘Ene ngaahi fekaú? (Vakai foki, T&F 82:10.)
Ko e hā ha founga ‘e lava ke hoko ai hano ma‘u hala e ‘uhinga ‘o e ikuná, ke ne takihala‘i kitautolu mei he hala ki he mo‘ui ta‘engatá?
Ko e hā ha ngaahi tafa‘aki ‘o ‘etau mo‘uí te ne lava ke taki hala‘i ‘etau tokangá mei he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá? ‘E lava fēfē ke tau ta‘ofi ‘a e ngaahi me‘á ni mei ha‘anau hoko ko ha ngaahi fakahalá?
Ko e hā ‘oku fa‘a hoko māmālie mai ai ‘a e ta‘etokanga ki hotau fatongiá? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tokoni‘i kitautolu ke tau faivelenga mo lototo‘a ‘i hono fakahoko hotau ngaahi fatongiá?
Ko e hā ha ngaahi fatongia faka‘aho kuo hilifaki ki he kāingalotu ‘o e Siasí? Ko e hā mo ha ngaahi fatongia kehe ‘oku fakapatonu mai ki ho tu‘unga lolotongá?
Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e fatongiá ko e “hala pē taha ‘oku malu ki he Kāingalotu ‘o e Siasí?”