Vahe 11

Ko e Lakanga Fakataula‘eikí, “ko e Mālohi [ia] ‘o e ‘Otua Mo‘uí”

‘E lava ‘a e kau ma‘u lakanga fakataula‘eiki ‘oku nau mo‘ui fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e anga-tonú ‘o hoko ko ha ngaahi me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ke tokoni‘i ha ni‘ihi kehe.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite, “He ‘ikai toe ngalo ‘iate au ‘a e me‘a na‘e hokó, na‘e kole mai ai haku kaungā-me‘a, ‘i he‘ene ‘ilo na‘e ‘osi pehē ‘e he toketaá ‘e mālōlō si‘ono ‘ofefine na‘e puke ‘i he ngalo‘afú, ki mu‘a pea toki ma‘a ‘a e ‘ahó. Na‘á ne kole mai ke u lotua hono ‘ofefiné ni, pea hili ‘ene mavahe mei hono ‘ōfisí na‘á ku lotu ‘aki hoku laumālié kotoa ke fakamo‘ui mu‘a ‘e he ‘Otuá ‘a e ki‘i ta‘ahiné ni. ‘I he lolotonga ‘o ‘eku lotú, ne hoko mai ha ue‘i fakalaumālie kiate au: ‘‘Oku ‘i he māmaní ‘a e mālohi ‘o e ‘Otua mo‘uí. ‘Oku ‘i heni ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí. Fakato‘oto‘o! Fakato‘oto‘o! …‘Alu ‘o valoki‘i ‘a e mālohi ‘o e faifaka‘auhá, pea ‘e mo‘ui ‘a e ki‘i ta‘ahiné.’

“Na‘e pehē ‘e he toketā na‘á ne tokanga‘i ‘a e ki‘i ta‘ahiné he ‘ikai a‘u ‘ene mo‘uí ki he pongipongi ‘e tahá, ka ‘i he ma‘efu mai ‘a e ‘ahó na‘á ne fakamatala ‘o pehē ‘oku ‘ikai mahino ki ai ‘a ‘ene kei mo‘uí, pea ‘oku tui ia ‘e toe mo‘ui ‘a e ki‘i ta‘ahiné. Na‘e ‘ikai ke toe lava ia ‘o ta‘ofi ‘ene fakamatala‘i ‘a ‘ene ‘ohovale ‘i he liliu e tu‘unga ‘o e ki‘i ta‘ahiné ‘i he lolotonga ‘o e poó. Na‘e hanga ‘e he mālohi ‘o e ‘Otua mo‘uí ‘o valoki‘i ‘a e faifaka‘auhá.”¹

Na‘e fiefia ‘a Palesiteni Kalānite ‘i he ue‘i fakalaumālie na‘á ne ma‘u ‘i he pō ko iá ‘o ne pehē: “ ‘Oku ‘i he māmaní ‘a e mālohi ‘o e ‘Otua mo‘uí. ‘Oku ‘i heni ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí.” ‘I he‘ene ngaahi malanga konifelenisi lahí, na‘á ne fa‘a ako‘i ai ‘a e Kāingalotú fekau‘aki mo e ngaahi tāpuaki te nau lava ke ma‘u tu‘unga ‘i he mālohi mo e mafai ‘o e lakanga fakataula‘eikí.

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

Kuo ‘osi fakafoki mai ‘a e ngaahi kī, mafai, ngaahi ouau, pea mo e ngaahi me‘a-foaki ‘o e lakanga fakataula‘eikí.

‘I he lolotonga hono liliu ‘o e [Tohi ‘a Molomoná], na‘e ‘ilo ai ‘e Siosefa Sāmita ta ne ako‘i ‘a e tokāteline ‘o e papitaisó pea mo fakahoko ‘e he kakai Nīfaí. Pea ‘i he‘ene holi ke mahino lelei ange ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení na‘á ne toe fakahoko ai ‘a e me‘a na‘á ne fai ki mu‘á, ‘o na ō mo ‘ene tangata tohi ko ‘Ōliva Kautelé ki he vao‘akaú, ‘o lotu fakamātoato ai. Ko e to‘o hangatonu pē ‘eni mei he‘ene fakamatalá:

“Lolotonga ‘ema fai pehē mo lotu mo ui ki he ‘Eikí, na‘e ‘alu hifo ha talafekau mei he langí ‘i ha ‘ao ‘o e maama, pea ‘i he‘ene hilifaki hono nimá kiate kimauá, na‘á ne fakanofo ‘a kimaua ‘o pehē:

“‘‘I he huafa ‘o e Mīsaiá, ‘oku ou foaki kiate kimoua, ‘a ‘eku ongo kaungā-tamaio‘eiki, ‘a e Lakanga Taula‘eiki ‘o ‘Ēloné, ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e ngaahi kī ‘o e tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló, mo e ongoongolelei ‘o e fakatomalá pea papitaiso ‘i he fakauku ke fakamolemole ai ‘a e angahalá; pea ‘e ‘ikai ai pē ke toe ‘ave ‘eni mei māmani ‘o a‘u ki hono toe fai ‘e he ngaahi foha ‘o Līvaí ha feilaulau ki he ‘Eikí ‘i he mā‘oni‘oni.’

“Na‘e talamai ‘e he talafekau ‘a ia na‘á ne ‘a‘ahi mai kiate kimaua ‘i he taimi ko iá—mo ne foaki kiate kimaua ‘a e Lakanga Taula‘eikí ni, ko hono hingoá ko Sione, ‘a ia ‘oku ui ko Sione Papitaiso ‘i he Fuakava Fo‘oú, pea ko ‘ene ngāue ‘i he tu‘utu‘uni ‘a Pita mo Sēmisi mo Sione, ‘a ia na‘a nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e Lakanga Taula‘eiki ‘o Melekisētekí, ‘a ia na‘á ne pehē ko e Lakanga Taula‘eiki ‘e faifai pea foaki kiate kimaua” [Vakai, Siosefa Sāmita 2:68–69, 72.]

‘I he fakanofó ni, pea mo hono fakafoki ki mui mai ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘a ia na‘e foaki ‘o hangē ko hono tala‘ofá, na‘e fakafoki mai ai pea tukufakaholo mai ai ‘i he Siasí ‘o ‘ikai toe motu ‘o a‘u ki he ‘ahó ni, ‘a e kakato ‘o e ngaahi kī mo e mafai ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otua Fungani Māfimafí, ‘a ia na‘e mole mei he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o laui senitulí.

‘I hono fakafoki mai ‘o e lakanga fakataula‘eikí na‘e fakaava ai ‘a e matapā ki hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí, fakahoko mo e ngaahi ouau fekau‘aki mo iá, pea mo hono fokotu‘u mo e Siasí.²

‘Oku ou ‘ilo ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha me‘a-foaki, pe ngaahi ‘alo‘ofa, pe mafai, na‘e ma‘u ‘e he‘ene kau ‘aposetoló ‘i he kuonga ‘o e Fakamo‘uí ‘oku ta‘e ma‘u he ‘ahó ni ‘e he kakai ‘a e ‘Otuá.³

‘Oku ou fakamo‘oni atu ai kiate kimoutolu he ‘ahó ni, ‘oku tau ma‘u he ‘a e mo‘oní, kuo ‘osi toe folofola mai ‘a e ‘Otuá, pea ko e me‘a-foaki, mo e ‘alo‘ofa, mo e mālohi pea mo e fakakoloa kotoa pē tu‘unga ‘i he Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho ‘o e Fakamo‘uí ‘oku lava ke ma‘u ia he ‘ahó ni. ‘Oku ou fiefia ke ‘ilo‘i ko e—- ngaahi tāpuakí, ‘a e mālohi fai fakamo‘ui ‘o e ‘Otua Fungani Māfimafí, ‘a e fakahā ‘a Hono Laumālié ‘oku totonu ke fiefia ai ‘a e tangata mo e fefine kotoa pē ‘i he ngaahi fakahaá meiate Iá, ‘a e fakahinohino fakalaumālie ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘oku lava ai ‘a e kakaí ‘o lea ‘i ha ngaahi lea fo‘ou mo ma‘u hono faka‘uhinga‘í, pea pehē ki he ngaahi ‘alo‘ofa mo e ngaahi me‘a-foaki kotoa pē—‘oku ma‘u ia he ‘ahó ni ‘e he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.⁴

‘Oku ‘i he Siasí ‘a e mālohi faifakamo‘ui ‘o e lakanga fakataula‘eikí.

‘Oku ou ‘ilo ‘oku ‘i he Siasí ni ‘a e mālohi faifakamo‘ui ‘o e ‘Otua Fungani Māfimafí. ‘Oku ou ‘ilo ka ne ta‘e ‘oua ‘a e mālohi faifakamo‘ui ‘o e ‘Otuá he ‘ikai ke u ma‘u ‘a e faingamālie ko ia ke u tu‘u ‘i homou ‘aó he ‘aho ní. ‘Oku ou ‘ilo ‘oku ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí ni ha ni‘ihi ko e fakamo‘oni ia ‘o e mālohi faifakamo‘ui ‘o e ‘Otuá. Kapau ne tau ma‘u ha lekooti ‘o e ngaahi tāpuaki faka‘ofo‘ofa kotoa ‘a e ‘Eikí kuo fakafou mai ‘i he Lakanga Fakataula‘eikí talu mei hono fokotu‘u ‘o e Siasí he funga māmaní, ‘e lahi ange ‘a e lekooti ko iá ‘i he Fuakava Fo‘oú.⁵

‘I ha taimi ‘e taha na‘e tokanga‘i ai ‘e hoku tokoua ne ma [tamai taha] ko Siosefa Hailame Kalānité. … ha feitu‘u na‘e nō mei ai ‘a e fanga hōsí mo e ngaahi salioté…, pea ne lolotonga fai ha kaime‘akai ‘a ha kau ngāue ‘e ni‘ihi ‘o e fale ngaohi‘anga sū ‘o e kautaha Z. C. M. I. …Ne fakatokanga ai ‘a [Siosefa, ] he ko ia na‘á ne tokanga‘i ‘a honau fetukutukú, fekau‘aki mo ha matangi mālohi na‘e tu‘unuku mai mo ne kole ange ke nau foki ā, ‘o ne tala ange. … ‘e lava pē ke mafuli ‘a e ngaahi salioté ‘i he matangí mo e fakapo‘ulí. Ka na‘a nau loto taha pē kinautolu he ‘ikai ke nau tukuaki‘i ‘a e kautaha na‘e nō mei ai ‘a e fanga hōsí mo e ngaahi salioté kapau ‘e hoko ha fakatu‘utāmaki.

‘I he‘enau foki he fakapo‘ulí na‘e mafuli ‘a e salioté pea lavelavea lalahi ai ha kakai ‘e ni‘ihi. Na‘e ‘i ai ha taha ‘o e fānau fefiné na‘e fasi hano ngaahi hui pea tupu mei hono ngaahi laveá mo hono ma‘u kinautolu ‘e he matangí ne ma‘u ai ia ‘e he niumōniá. Na‘e tala ange ‘e he toketā na‘e ‘i aí he ‘ikai toe mo‘ui, pea ‘oku ngali ‘e mate ‘oku te‘eki a‘u ki he pongipongí. Na‘e ongo‘i faingata‘a‘ia lahi ‘a [Siosefa] ‘i he me‘á ni, koe‘uhí he ko e faka‘uli ia ‘i he salioté. Na‘e kole mai ai ke ma ō mo ia ‘o faingāue ki he ta‘ahiné, ‘o ne talamai kuó ne ‘osi ma‘u ha fakamo‘oni mei he laumālié ‘oku totonu ke mo‘ui.

‘I he taimi na‘e ma laka atu ai ki he ve‘e mohengá, ne u talaange ‘e mu‘aki mate ia ‘oku te‘eki ke hilifaki homa nimá ki hono ‘ulú. Na‘e tea-mate heni ‘a hoku tokouá peá ne toe talamai na‘á ne ‘osi ma‘u ha ue‘i ‘i he fakahā mei he ‘Eikí, pea ‘okú ne ‘ilo‘i, ‘o tatau mo ‘ene ‘ilo‘i hono mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, kapau te ma faingāue ki ai ‘e mo‘ui. Na‘á ma faingāue leva ki ai, pea ‘i he taimi na‘e fakama‘u ai ‘a e tākai loló na‘e ue‘i au ke u tala‘ofa ange ‘e toe hoko pē hono ngaahi huí, pea ‘e toe fakamo‘ui ia ke foki ‘o fakalele ‘a ‘ene mīsini ‘i he fale ngaohi‘anga sū he Z. C. M. I. Na‘e ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au na‘á ne fakalele ha mīsini pe ko e hā ko ā ‘ene ngāue na‘e faí. ‘I he efiafi pē ‘o e ‘aho ko iá ne u fetaulaki ai mo e pule ngāue ‘o e falengāué pea pehē mai ia: “Ko ‘eku toki foki mai ‘eni mei he ‘api ‘o Maulī Tikeleí (Marie DeGray), kuo mei mate. ‘Oku ou tui pē kuo ‘osi mate ia he taimí ni.” Peá u pehē ange leva: “ ‘E Misa Lou (Rowe), foki atu ki ho ‘ōfisí ‘o tangutu peá ke tohi ‘eni: ‘‘Oku ‘ikai mate ‘a Maulī Tikelei. He ‘ikai mate ‘a Maulī Tikelei, ka ‘e mo‘ui ‘o foki mai ke fakalele ‘ene mīsini ‘i ho fale ngāué.’ He kuo ‘osi fakahā mai ia kiate au ‘e he laumālie ‘o e ‘Otuá.” Tala mai ‘e ia: “ ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ia ke u toe tohi, he ko e me‘a kuó ke lea ‘akí, ‘oku ou ‘ilo kuo pau ke mo‘ui.”

Na‘á ne fakamatala mai leva kiate au ha me‘a na‘e hoko tonu ‘i hono fāmilí. Tala mai ‘e ia: “Ki mu‘a peá u ha‘u ki he fonuá ni mei Lonitoní, na‘e puke lahi ‘aupito ha taha ‘o hoku ngaahi ‘ofefiné, pea tala mai ‘e he toketā na‘á ne faito‘ó he ‘ikai ke toe mo‘ui ‘o a‘u ki he pongipongi ‘e tahá.” ‘I he‘eku manatú, na‘á ne fekau atu ‘i ha maile ‘e tolu ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e fonuá ke ha‘u ‘a Suniasi F. Uele (Junius F. Wells) mo hono hoá ‘o faingāue ki hono ‘ofefiné, pea na‘e toe foki ‘o mo‘ui. Na‘e pehē leva ‘e Misa Uele, “ ‘I he ‘aho hono hokó, na‘e foki mai ‘a e toketaá ki hoku ‘apí ‘o mono mai ha tohi fakamo‘oni na‘e hiki nima pē, ‘osi fakamo‘oni hingoa ki ai, ‘o fakahā ai kuo mālōlō hoku ‘ofefiné. Na‘á ku fakaafe‘i mai leva ia ki loto fale ‘o fakafe‘iloaki ia ki he ‘sino na‘e pehē kuo maté.’ Pea ‘i ho‘o tala mai ko ia ‘e toe mo‘ui ‘a e ta‘ahiné, ‘oku ou tali ia, koe‘uhí he ‘oku ou ‘ilo ‘oku ‘i he Siasí ni ‘a e mālohi faifakamo‘ui ‘o e ‘Otuá, ‘o tatau tofu pē mo ‘eku ‘ilo ‘oku ou mo‘uí.”⁶

‘E lava ‘a e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ‘o faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi mālohi ‘o e langí, ‘i hano fakahinohino ‘e he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e anga-tonú.

‘Oku ‘ikai ko ha me‘a ma‘ama‘a ke ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá—ke ma‘u ‘a e totonu ke ‘ohifo ‘a e ngaahi mālohi ‘o e langí ki he leleí.⁷

Fekau‘aki mo e mafai ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá pea mo hono founga faka‘aonga‘í: Na‘e tukupōpula ‘a e Palōfita ‘a e ‘Otua mo‘uí ‘i he fale pōpula Lipetií pea na‘e ‘i ai ha ngaahi faka‘amu ‘e lava ke hopo‘i pea fakapoongi; ka he ‘ikai ke lava ‘e he ngaahi matapā ‘o e pilīsone kotoa he māmaní ‘o ta‘ofi ‘a e ngaahi fakahā ‘o e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he‘ene hoko mai kiate kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e totonu ki aí; pea lolotonga ‘o e ‘i he fale pōpula Lipetií ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, na‘á ne ma‘u ai ‘a e taha ‘o e ngaahi fakahā ma‘ongo‘onga taha mei he ‘Otuá ‘oku ma‘u ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Te u lau atu mei he Vahe 121:

“ ‘E fēfē hono fuoloa ‘o e kei lava ke ta‘e ma‘a ai pē ‘a e ngaahi vai ‘oku tafé? Ko e hā ha mālohi te ne fa‘a ta‘ofi ‘a e ngaahi langí? ‘E faingofua tatau hano fakamafao atu ‘e ha tangata ‘a hono nima vaivaí ke ta‘ofi ‘a e Vaitafe ko Misulí ‘i he‘ene tafe atu ‘i hono ‘alunga kuo vahe‘í, pe fakatafoki ia ke tafe ki mui pea mo hono ta‘ofi ‘o e ‘Otua Māfimafí mei he‘ene lilingi hifo ‘a e ‘iló mei he langí, ki he ‘ulu ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.

“Vakai, ‘oku ui ‘a e tokolahi kae fili ‘a e tokosi‘i. Pea ko e hā ‘oku ‘ikai ke fili ai ‘akinautolú?

“Koe‘uhí he ‘oku mālohi pehē fau hono tuku ‘o honau lotó ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, pea nau holi ki he faka‘apa‘apa ‘a e kakaí, ‘oku ‘ikai ai te nau ‘ilo‘i ‘a e mo‘oni ‘e taha ko ‘ení—

“Ko e ngaahi totonu ‘o e lakanga taula‘eikí kuo fakama‘u ta‘e lava ke veteki ki he ngaahi mālohi ‘o e langí, pea ‘oku ‘ikai lava ke mapule‘i pe ngāue‘aki ‘a e ngaahi mālohi ‘o e langí kae ngata pē ‘i he ngaahi founga ‘o e mā‘oni‘oní.

“ ‘Oku mo‘oni pē ‘oku lava ke foaki ia kiate kitautolu; ka ‘o ka tau ka feinga ke ‘ufi‘ufi ‘etau ngaahi angahalá pe fakafiemālie‘i ‘etau fielahí pe ko ‘etau kakapa ta‘e‘aongá pe ngāue‘aki ha fakakouna pe pule‘i pe fakamālohi‘i ‘a e loto ‘o e fānau ‘a e tangatá ‘i ha kihi‘i momo‘i founga ta‘e mā‘oni‘oni, vakai, ‘oku mahu‘i atu leva ‘a e ngaahi langí; ‘oku mamahi mo e Laumālie ‘o e ‘Eikí; pea ‘o ka to‘o atu ia, koe ‘Ēmeni ia ki he lakanga taula‘eiki pe ko e mafai ‘o e tangata ko iá.

“Vakai, ‘i he te‘eki ai ke ne ‘iló, kuo fakatukutuku‘i ia ke ne nofo toko taha pē, ke ‘akahi ‘a e ngaahi me‘a māsilá, ke fakatanga‘i ‘a e kāingalotú, pea fakafili ki he ‘Otuá.

“Kuo tau ‘ilo‘i ‘i he ngaahi me‘a pango kuo hoko kiate kitautolú, ko e anga mo e ‘ulungaanga ‘o e kakai meimei kotoa pē, ‘o ka nau ka ma‘u leva ha kihi‘i mafai, ‘o hangē tokua ko ‘enau mahaló, [‘oku] nau kamata leva ke ngāue‘aki ha pule ta‘e totonu.

“Ko ia ‘oku ui ‘a e tokolahi, kae fili ‘a e tokosi‘í” [T&F 121:33–40.]

‘Oku ou loto he taimí ni ke fakamamafa‘i ‘a e toenga ‘o e fakahaá ni, ‘a ia na‘e fai ‘i he fale fakapōpulá. ‘I he mālohi kotoa ‘o ha Siteití ‘i he‘ene feinga ke to‘o ‘a e tau‘atāina ‘a Siosefa Sāmitá, na‘e ‘ikai ke nau lava ‘o ta‘ofi ‘a e fetu‘utaki ‘a e palōfitá mo e langí, pea na‘á ne ma‘u ‘a e ngaahi lea fakalaumālie ko ia ‘oku ‘ikai tonu ke faifaiangé pea ngalo ‘i ha pīsope pe ‘i ha palesiteni ‘o ha siteiki, pe ‘i ha ‘aposetolo, pe ko ha toe palesiteni ‘o e Siasí ‘i he lolotonga ‘o ‘enau fua fatongia ‘i he Siasí ni:

“ ‘Oku ‘ikai lava pe ‘oku ‘ikai totonu ke ngāue‘aki ha mālohi pe ivi ‘i he mafai ‘o e lakanga taula‘eikí, kae ngata pē ‘i he feifeinga‘i ‘i he fa‘a kātaki fuoloa, ‘i he anga vaivai mo e anga malū pea mo e ‘ofa ta‘e mālualoi;

“ ‘I he anga-‘ofa, mo e ‘ilo haohaoa, ‘a ia ‘e fu‘u fakafuofuolahi ‘a e laumālié ta‘e ‘i ai ha mālualoi pea ta‘e ha kākā—

“Pea valoki‘i ‘i hono taimi ‘i he lea māsila, ‘o ka ue‘i ke fai pehē ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní; pea hili iá, ke toki fakahā ange ‘a e ‘ofa lahi ange kiate ia kuó ke valoki‘í, telia na‘á ne lau koe ko hono fili;

“Koe‘uhí ke ne ‘ilo‘i ‘oku mālohi ange ‘a ho‘o anga-tonú ‘i he ngaahi afo ‘o e maté.

“Tuku foki ke fonu ‘a ho lotó ‘i he manava‘ofa ki he kakai fulipē, pea ki he fale ‘o e tuí, pea tuku ke ngaohi ke faka‘ofo‘ofa ma‘u ai pē ‘e he anga-ma‘á ‘a ho‘o ngaahi fakakaukaú; pea ‘e ‘āsili mālohi ‘a ho‘o falalá ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá; pea ko e akonaki ‘o e lakanga taula‘eikí ‘e mokulu ia ki ho laumālié ‘o hangē ko e ngaahi hahau mei he langí.

“ ‘E hoko ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ho takaua ma‘u ai pē, ”

‘Oku mahulu hake hono mahu‘inga ke hoko ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ko hatau takaua ma‘u peé ‘i he koloa kotoa ‘o e māmaní.

“Pea ko ho tokotokó ko e tokotoko ta‘e fa‘a liliu ‘o e mā‘oni‘oni mo e mo‘oni; pea ko ho‘o pulé ‘e hoko ia ko e pule ta‘engata, pea ‘e tafe mai ia kiate koe ta‘e ‘i ai ha fakamālohi‘i ‘o ta‘engata pea ta‘engata” [T&F 121:41–46.]⁸

‘I he‘eku lea ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha fakahā ‘e lahi taha ‘eku faka‘aonga‘i mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ‘o hangē ko ia ‘oku ‘i he Vahe 121 … “ ‘Oku ‘ikai lava pe ‘oku ‘ikai totonu ke ngāue‘aki ha mālohi pe ivi ‘i he mafai ‘o e lakanga taula‘eikí, kae ngata pē ‘i he feifeinga‘i ‘i he fa‘a kātaki fuoloa, ‘i he anga vaivai mo e anga malū pea mo e ‘ofa ta‘e mālualoi.”

‘Oku ‘ikai ha fakatu‘utāmaki ia ‘i ha fa‘ahinga Lakanga Fakataula‘eiki peheni—‘oku anga-vaivai mo anga-malū, mo ‘ofa ta‘e ha mālualoi. Ka ‘i he taimi ‘oku tau ngāue‘aki ai ha founga fakamālohi pe fakakouna‘i ki he laumālie ‘o e fānau ‘a e tangatá, ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga ta‘e mā‘oni‘oni, vakai, ‘oku mahu‘i atu ‘a e ngaahi langí. ‘Oku mamahi mo e Laumālie ‘o e ‘Eikí. Pea ka to‘o atu ia, koe ‘Ēmeni ia ki he lakanga taula‘eiki pe ko e mafai ‘o e tangata ko iá.” Ko e folofola ‘eni ‘a e ‘Otuá.⁹

Ko ha me‘a kovi nai ke ngāue‘aki ‘a e lakanga taula‘eiki ‘o e ‘Otua mo‘uí ‘i he founga kuo tu‘utu‘uni ‘e he ‘Eikí: “ ‘i he anga-‘ofa mo e anga-malū?” Ko e foungá pē ia ‘e taha, pea kapau he ‘ikai ngāue‘aki ‘i he founga ko iá, ko e ‘Ēmeni ia ki he lakanga taula‘eiki mo e mafai ‘o kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e lakanga taula‘eiki ko ‘ení ‘i he Siasi ‘o Kalaisí.¹⁰

‘Oku ‘ikai totonu ke ngāue‘aki ‘e he kau tangata ‘oku nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ke hiki hake ‘aki ai ‘akinautolu… Kapau te nau fai pehē ‘e mole meiate kinautolu ‘a e laumālie ‘o e ‘Eikí pea te nau holi ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní kae ‘ikai ko e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá.¹¹

Fakatatau mo ia kuo hiki ‘i he fakahaá, he ‘ikai ke tau lava ‘o fai ha me‘a, kae ngata pē ‘i ha‘atau toki ngāue‘aki ‘a e ‘ofa mo e ‘ofa faka-Kalaisí pea mo anga-‘ofa—‘o ‘ofa ta‘e mālualoi. Te u faka‘aonga‘i ‘a e tokoni ‘a e ‘Eikí he ko e founga pē ia te u ngāue ‘akí, pea ‘i he lelei taha te u lavá, ‘i hono ngāue‘aki ‘a e Lakanga Taula‘eiki ‘o e ‘Otuá kuo tuku kiate aú.¹²

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ha ngaahi founga kuo tāpuekina ai koe mo ho fāmilí ‘i hono ngāue‘aki ‘a e lakanga fakataula‘eikí?
Te tau fakahaa‘i fēfē ‘etau faka‘apa‘apa ki he lakanga fakataula‘eikí? Ko e hā ha founga ‘e lava ke tau tokoni‘i ai e kau mēmipa ‘o e fāmilí ke nau faka‘apa‘apa‘i e lakanga fakataula‘eikí?
Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe ‘o ne fakamālohia ho‘o fakamo‘oni ki he mālohi fai fakamo‘ui ‘o e lakanga fakataula‘eikí? ‘I he taimi ‘o e puké mo e ngaahi faingata‘a‘ia kehé, ko e hā te tau lava ‘o fai ke fakafaikehekehe‘i ai hotau lotó mei he finangalo ‘o e ‘Eikí?
Ko e hā kuó ke ma‘u mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:33–46? Ko e hā kuo pau ai ke muimui ‘a e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ka nau toki lava ‘o ngāue ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí? ‘Oku kaunga fēfē ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ki ho tau vā mo e ni‘ihi kehé?
Ko e hā ha founga ‘e fakahoko atu ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e lakanga fakataula‘eikí kiate kinautolu ‘i he ngaahi ‘api ‘oku ‘ikai ha kau ma‘u Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisēteki aí?