Vahe 20

Ko e Kihi‘i Le‘o Si‘i mo Vanavanaiki ‘o e Fakahaá

‘I he‘etau mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí, ‘oku tau ma‘u ai ‘a e maama, fakahinohino, pea mo e tataki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite, “ ‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e mahu‘inga ‘i hono fakahoa atu ki hono ma‘u ‘o e laumālie ‘o e ‘Otuá ke ne tataki aú.”¹ Na‘á ne fakahoko ‘a e leá ni ‘i he faka‘osi‘osi ‘o ‘ene mo‘uí, ‘a ia ne tāpuekina ‘aki ai ia e feohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘á ne pehē ‘i ha me‘a ‘e taha, “ ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘o hangē tofu pē ko ‘eku ‘ilo‘i ‘oku ou mo‘uí, kuo tataki au ‘e he [‘Otuá] talu mei he‘eku kei si‘i haké pea ‘okú Ne ongo‘i mo tali ‘eku ngaahi lotú, pea kuó u ma‘u ha ngaahi fakahā. … mei he ‘Eikí, pea ne u fāifeinga ke fakahoko kinautolu.”²

Makehe mei he‘ene ma‘u ha ngaahi fakahinohino ‘i he‘ene mo‘ui fakafo‘ituituí, na‘e toe ma‘u ‘e Palesiteni Kalānite mo ha ngaahi fakahā ‘i he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí ke ne tataki ‘a e Siasí fakakātoa. Ko e taha ‘o e ngaahi fakahā peheé ne hoko mai ia ‘i he hili pē hono toki vahe‘i ia ke hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ‘i he‘ene fekumi ki he finangalo ‘o e ‘Eikí fekau‘aki mo hono fokotu‘u ‘o ha mēmipa fo‘ou ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘I he‘ene fifili ki he fatongiá ni, na‘e fa‘a toutou foki ai ‘ene fakakaukaú ki hono kaungā-me‘a fuoloa ko ia ko Lisiate W. ‘Iongí, ko ha mēmipa faivelenga mo ha taki lelei mo‘oni. Na‘e talanoa ‘a Palesiteni Kalānite mo hono ongo tokoní ki he me‘á ni, pea na‘á na poupou‘i ‘ene fakakaukaú. ‘I he taimi na‘á ne fakapapau‘i ai ke fai ‘a e me‘á ni, na‘á ne hiki leva ‘a e hingoa ‘o hono kaungā- me‘á ni ‘i ha la‘i pepa pea ‘alu mo ia ki he fakataha fakauike ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he temipalé. Ka, ‘i he ‘amanaki ke ne fakahoko ange ‘a e hingoá ke hikinima‘i ‘e hono Kaungā-ngāué, na‘e ‘ikai ke ne lava ‘e ia. Na‘e ‘ikai ke ne ‘oange ‘e ia ‘a e hingoa ‘o Lisiate W. ‘Iongí, ka ne ‘oange ‘e ia ‘a e hingoa ‘o Melevini J. Pālatí, ko ha tangata na‘e ‘ikai ke ne fu‘u ‘ilo‘i fēfē.³ Na‘e toki fakamatala‘i ‘e Palesiteni Kalānite ki mui ‘a e ongo na‘á ne ma‘u ‘i he me‘a ko ‘eni na‘e hokó:

“Kuó u ongo‘i ‘a e fakahinohino ‘a e ‘Otua mo‘uí ‘i he‘ene tataki au ‘i he‘eku ngāué. Talu mei he ‘aho ‘o ‘eku fili e tangata ta‘e‘iloá ni ke hoko ko ha taha ‘o e kau ‘aposetoló, kae ‘ikai ko hoku kaungā-me‘a mamae ko ia ‘i he‘eku mo‘uí, mo ‘eku ‘ilo‘i ‘o hangē ko ‘eku ‘ilo‘i ‘oku ou mo‘uí, ‘oku ‘i ai ha‘aku totonu ki he maama mo e fakahinohino pea mo e tataki ‘a e ‘Otuá ‘i hono fakahoko ‘a ‘Ene ngāué he funga māmaní.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘I he‘etau tauhi ‘a e ngaahi fekaú mo tauhi ki he ‘Eikí, ‘e hoko leva ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ko hatau takaua mo hatau fai-fakahinohino ma‘u pē.

‘Oku foaki mai ‘e he ‘Eikí ki hatau tokolahi ‘a e kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaiki ‘o e fakahaá. ‘Oku ongo mahino mo mālohi mai ‘o hangē ha le‘o lahí. ‘Oku hoko mai ia ki he tangata kotoa pē, ‘o fakatatau mo ‘ene ngaahi fiema‘ú pea mo ‘ene anga-tonú, ko ha fakahinohino ‘ i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo ‘ene mo‘uí.

Ki he Siasí fakalūkufua, ‘oku hoko mai ia kiate kinautolu kuo ‘osi fakanofo ke nau lea ma‘á e Siasí fakakātoa. Ko e fa‘ahinga ‘ilo ko ‘eni ‘oku tau ma‘u ‘e lava ke ongo‘i ‘a e ivi fakahinohino ‘o e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘alunga kotoa ‘o e mo‘uí, ‘o fakatatau mo ‘etau ngaahi fiema‘ú pea mo ‘etau anga-tonú, ko e taha ia ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá.⁵

‘Oku ou fiefia. … ‘i hono ma‘u ‘e he taha kotoa pē ‘o e Kāingalotú, ‘e he foha mo e ‘ofefine loto fakatōkilalo kotoa ‘o e ‘Otuá ‘oku pīkitai ki he ongoongoleleí pea mo hoko ko ha mēmipa ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní—ha fakamo‘oni mei he Laumālie Mā‘oni‘oní; pea ‘i hono ma‘u ‘o e me‘a-foaki ‘o e lea kehekehé, ‘a e me‘a-foaki ‘o e kikité, ‘o e fai fakamo‘uí, pea mo ha ngaahi me‘a-foaki kehe mo ha ngaahi tāpuaki ‘i he Siasí, pea ‘oku ‘ikai fakangatangata pē ki he kau tangata ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi lakanga mā‘olunga he Siasí. Kuó u ‘osi fanongo ki ha ni‘ihi ‘o e ngaahi lea langaki mo‘ui mo lelei taha ‘i he‘eku mo‘uí, mei ha kau tangata ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hanau lakanga fēfē. …

‘Oku ‘ikai ko e lakangá, ‘oku ‘ikai ko e akó ‘okú ne ‘omi ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá; ka ko hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí pea mo e loto fakatōkilaló pea mo e loto holi ke fakahoko ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘i hotau ngaahi vaha‘angatae faka‘ahó pea mo ‘etau talanoá.⁶

‘Oku ou kole fakamātoato atu kiate kimoutolu, ko hoku ngaahi kaume‘a, ‘oku ou kole fakamātoato atu kiate kimoutolu ko hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ki he taha kotoa pē, ke mo‘ui taau mu‘a ke lava ‘a e maama ‘o e laumālie mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá ‘o hoko ko hao takaua ma‘u pē, ke ne fakamaama ho ‘atamaí, fakaake ho‘o mahinó, ue‘i ‘aki koe ha holi ke ke ngāue‘aki ho iví kotoa, ‘aki e me‘a kotoa te ke lava ‘a ia kuo tuku atu ‘e he ‘Otuá, ki hono fakahoko ‘Ene ngaahi taumu‘á.⁷

Fekumi ki he ‘Eikí pea te ne nofo mo kimoutolu. Kapau he ‘ikai ke tau fekumi ki he ‘Eikí he ‘ikai ha potu ‘e malu kiate kitautolu. He ‘ikai ha tangata ia pe fefine ‘e fekumi ki he Laumālie ‘o e ‘Otuá mo muimui ki he‘ene ue‘í ‘e ‘alu hala.⁸

‘Oku fakahehema ha kau tangata tokolahi ke fai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku fakahōhō‘ia ki he u‘á mo e holí; ka ko e fiema‘u ‘a e ongoongoleleí ‘oku ‘ikai fakangofua ai kitautolu ke tau fakahōhō‘ia‘i hotau u‘á; ‘oku fie ma‘u ia ke tau feilaulau‘i kitautolu; ke tau ikuna‘i mo fakamo‘ulaloa‘i ‘a e ngaahi u‘a ko ‘ení. ‘I he taimi ‘oku tau vakavakai‘i ai ‘a e ngaahi fiema‘u ko ‘ení, ‘o hangē ko e Lea ‘o e Potó, ‘oku tau ‘ilo ai ‘oku tau tupulaki ‘i he ivi faka‘atamaí mo e mālohi fakaesinó he taimi ‘oku tau talangofua ai ki aí, pea ‘oku hoko ai hotau sinó ko ha feitu‘u nofo‘anga fe‘unga ki he Laumālie Mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá. ‘Oku tau tupulaki mo hoko ‘o anga faka‘Otua lahi ange ‘i he taimi ‘oku tau fakavaivai‘i mo mapule‘i ai ‘a e ngaahi holi mo e u‘a ko ‘ení he ‘oku nau tu‘u fehangahangai mo e fakakaukau pea mo e finangalo ‘o ‘etau Tamai Hēvaní.⁹

Ka ai ha tangata ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, tuku ke ngāue mo ngāue ke paotoloaki atu ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea te ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá.¹⁰

‘E tatau tofu pē ia mo ho‘o ngāue pea mo ‘eku ngāue ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, kuo pau ke ne tāpuaki‘i kitaua ‘aki ‘a e maama mo e fakahinohino ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otua Fungani Māfimafí.¹¹

Kuó u ‘ilo‘i ko e taimi ‘oku tauhi ai ‘a e tangatá kiate Ia mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, te nau tupulaki ‘i he ‘ilo ki he mo‘oní, pea te nau tupulaki ‘o mālohi ange pea mo poto ange tu‘unga ‘i he lilingi mai ‘a Hono Laumālie Mā‘oni‘oní.¹²

Kapau te tau ta‘e tokanga ki hotau ngaahi fatongiá, ‘e mahu‘i atu ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní meiate kitautolu, ‘o tatau ai pē pe ko e hā hano lahi hono tāpuaki‘i kitautolu ‘i he kuo hilí.

Hangē ko e faka‘au‘au hifo hotau sino fakamatelié ‘o mate ‘i he ‘ikai ke tau kaí, ‘e pehē tofu pē ha‘atau mate fakalaumālie ‘i he ‘ikai ke tau ma‘u ha me‘atokoni fakalaumālié.¹³

‘I he taimi ‘oku ta‘e tokanga ai ‘a e tangatá, pea ‘ai‘ainoa‘ia, ‘i he‘enau maumau‘i ‘a e Lea ‘o e Potó, ‘i he taimi ‘oku nau ta‘e tokanga ai ki he‘enau ngaahi fakatahá, pea ‘ikai ke nau ako‘i ‘enau fānaú ‘i he akonaki mo e fa‘ifa‘itaki‘anga ‘i he Ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘oku nau tafoki ai mei he tuí, ‘oku mahu‘i atu leva ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá meiate kinautolu, pea tuku ai kinautolu ‘i he fakapo‘ulí.¹⁴

‘I he‘etau hoko ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, pea tau ‘osi ma‘u mo ha fakamo‘oni ki he Ongoongoleleí, ‘okú ne fakatupu ‘iate kitautolu ke tau fakalelei‘i ‘a e fakamo‘oni ko ‘ení ‘aki hano tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá; pea ‘oku ou tala atu ai kiate kimoutolu ko e tangata ko ē ‘oku tupulekina he ‘aho kotoa pē ‘o ‘ene mo‘uí, ko e tangata ia ‘okú ne fakahoko ‘a e ngaahi fatongia mahino mo faingofua faka‘aho ko ē ‘oku tuku kiate Iá. ‘Oku ‘ikai ko e ngaahi fakamo‘oni ne tau ma‘ú, pea ‘oku ‘ikai ko e ngaahi me‘a-hā-mai lahi na‘e hoko mai kiate kitautolú. Pea hangē ko ha kau tangata na‘e mahulu hake ‘i he kau tangata kotoa pē, na‘e tāpuekina lahi ‘aki ha‘anau mamata ki ha kau ‘āngelo, pea a‘u ‘o nau mamata ki hotau ‘Eiki mo hotau Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí, ‘o hangē ko Sitenei Likitoni mo ‘Ōliva Kautelé— na‘e ‘ikai pukepuke kinautolu ‘i he Siasí ‘e he ngaahi tāpuaki mo e ngaahi fakahaá ni. Ka ko e kau tangata ko ia ne nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ‘a e kau tangata ko ē ne nau tauhi faivelenga ki he‘enau ngaahi lotú, ‘a e kau tangata ne nau poupou‘i mo fakalāngilangi‘i ma‘u pē ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá ‘i he tūkunga kotoa peé, ‘a e kau tangata na‘e talangofua ki he Lea ‘o e Potó, ‘a e kau tangata ne totongi ‘enau vahe hongofulú, ne nau fai mo‘oni mo faivelengá, pea ‘ikai teitei mole meiate kinautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Neongo ia, ko e kau tangata ko ē na‘e ‘ikai ke nau fie mavahe mei he potu ‘oku fakatu‘utāmakí, fakamaau, konā, mo kumi pē ‘enau “fiefiá, ” ‘o nau feohi mo fakahoko ha ngaahi fakataha fakapulipuli, mo pehē ‘oku ‘ikai ngaohi lelei kinautolu pe faka‘apa‘a‘apa‘i fe‘ungá—ne mole mei he kau tangata peheé ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá.¹⁵

‘Oku te‘eki ke ‘i ai ha kau Kaumātu‘a ia kuo nau lea ‘i ha ngaahi fakataha‘anga kakai kuó u fanongo mo tokanga fakamātoato ki ai, pea ‘oku ‘ikai ha fa‘ahinga ia te nau ue‘i lahi hoku lotó ‘o tatau mo e kau ‘osi faifekau maí. ‘Oku nau foki mai kuo fakafonu ‘aki kinautolu ‘a e laumālie ‘o ‘enau ngāue fakafaifekaú, fakafonu ‘aki ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá pea mo e ‘ofa ki honau kāingá. … Ka ‘oku hangē ‘i ha ngaahi me‘a lahi, ko e ‘osi pē ha taimi nounou mei he‘enau foki maí, kuo mōlia ‘enau tokangá pea nau femo‘uekina ‘i he‘enau mo‘ui faka‘ahó, ‘o fakangatangata pē ‘enau ngāue ki he ngaahi me‘a fekau‘aki pē mo kinautolú.

‘Oku mātu‘aki mahino hono fie ma‘u koe mo au, kapau ‘okú ta fie utu ‘a e fua ‘o e ngāue faivelengá, ke ta ngāue ‘osikiavelenga ‘o tatau ai pē pe ‘oku fai ia ‘i ‘api pe ‘i muli ‘i hono malanga‘i ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. ‘Oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha tangata ‘e ‘amanaki ‘e longomo‘ui mo sino mālohi kae ‘oua pē ke fakamālohi-sino totonu; pea ko e fo‘i tefito‘i mo‘oni tatau pē ia ‘oku hoko fekau‘aki mo ‘etau tafa‘aki fakalaumālié. Ko e tangata ko ē ‘oku ‘alu ki he ‘univēsití ‘o ako laó, kuo pau ke ‘oua na‘a ngāue faivelenga ‘ata‘atā pē ai koe‘uhí ke ‘osi ‘o ma‘u ‘ene ngāue ma‘u‘anga mo‘ui kuó ne filí, ka kuo pau ke ne kei hokohoko atu ke fai pehē ‘i he hili ‘o ‘ene ‘osi mei he ‘univēsití, telia na‘a hoko ko ha loea ‘oku ‘ikai hano ‘aonga. ‘Oku pehē tofu pē mo e tangata ‘oku ‘alu ke malanga ‘aki ‘a e Ongoongoleleí peá ne hoko ko ha faifekau lelei; kapau he ‘ikai hokohoko atu ‘ene fakamālohisino‘i iá mo tokanga ki he uelofea fakalaumālie lelei ‘a hono kāingá ‘i he hili ‘o ‘ene foki maí, he ‘ikai fuoloa kuo mole meiate ia ‘a e Laumālie na‘á ne ma‘u ‘i he mala‘e ‘o e ngāue fakafaifekaú.¹⁶

‘I he taimi ‘oku ou fakatokanga‘i ai e tokolahi ‘o kinautolu na‘e tāpuekina mo‘oni ‘e he ‘Eikí ka kuo tō ki he kauhalá, ‘oku fakafonu ‘aki ai au ha loto fakatōkilalo. ‘Oku fakafonu ‘aki ai au ha fa‘ahinga laumālie ‘o e anga-malū pea mo ha holi mo‘oni ke u feinga ma‘u pē ke ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú kae ‘oua ‘e fai pē hoku loto ‘o‘okú.¹⁷

‘I he taimi ‘oku tau ‘ilo ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘oku hoko leva ko hatau fatongia ke fakahoko ia ‘i he‘etau mo‘uí.

‘E ‘omi ‘e hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá kiate kitautolu ‘a e maama mo e fakahinohino ‘a Hono Laumālié. ‘E toki hoko ai ko ha faka‘amu ‘o hotau lotó ke ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Eikí, pea mo tau lotua ha mālohi mo ha ivi ke fakahoko ia, ‘o tau toki molomolo mui va‘e ai ‘i hotau ‘Eiki mo hotau Pule ko Sīsū Kalaisí.¹⁸

‘Oku mahino pē kiate au ‘oku ‘i ai hotau takitaha vaivai‘anga, pea ‘oku tau fa‘a fakahoko mo lea ‘aki ha ngaahi me‘a lahi ‘oku ‘ikai fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai Hēvaní; ka ‘o kapau te tau feinga ‘o mahulu hake ‘i ha toe me‘a ‘i he māmaní ke ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o ‘etau Tamai Hēvaní, kapau te tau feinga ke ma‘u ‘a e fa‘ahinga ‘ulungāanga peheé, ‘i he hili ‘o ‘etau ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘etau Tamai Hēvaní, ‘o tau fakahoko ia ‘i he‘etau mo‘uí, ‘oku ou ‘ilo‘i ‘e tokoni‘i kitautolu ‘e he ‘Otuá, pea ‘i he‘etau tupulekina ‘i he ngaahi ta‘ú, ‘i he ‘iló mo e mahinó, te tau tupulekina pehē ‘i he mālohi mo e ivi ke fakahoko Hono finangaló foki.¹⁹

He ‘ikai ke lava ‘o laka ki mu‘a ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá he māmaní, kapau he ‘ikai ke ma‘u ‘a e maama mo e fakahinohino ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá; ‘e holo ia pea movetevete. Ka ‘oku ‘i he loto ‘o e kakaí ha ‘ilo tu‘uloa ‘okú ne vete ange mo fakama‘u fakataha kinautolu. Ko e taimi ‘oku nau fanongo ai ki he le‘o ‘o e tauhi sipi mo‘oní, ‘oku nau ‘ilo‘i ia, pea mateuteu mo fie muimui ki ai.²⁰

He ‘ikai ha toe fa‘ahinga me‘a ia te ne ‘omi ‘a e fiefia tatau ko ‘ení ki ha taha ka ko hono fakahoko ‘o e ngaahi me‘a kuo fakafalala kiate kinautolú pea mo ia ‘oku fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. ‘Oku tau omi ki he māmani ko ‘ení ke fakahoko ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Eikí, pea ‘oku taau ai mo kitautolu hono kotoa ke tau mo‘ui taau ke tau ma‘u ha totonu ki he ngaahi fakahā ‘a Hono Laumālié, pea ‘o ka tau ka ma‘u ia, ke tau ma‘u mo e loto to‘a pea mo e loto fakapapau ke fakahoko kinautolu.²¹

‘Oku taau mo e Kāingalotu kotoa pē ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ke ne fekumi ki he maama mo e fakahinohino ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea ‘o ka ne ma‘u ia, ke ne ngāue‘aki ‘a e ivi ko ia ‘okú ne ma‘ú ‘i he ngāue ki hono paotoloaki atu ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá. ‘Oua mu‘a na‘a mou kau ‘i he fa‘ahinga ‘oku feinga ke sio pe ko e hā ‘a e me‘a si‘isi‘i taha te nau lava ‘o fakahokó; ka ke mou kau ma‘u pē ‘iate kinautolu ko ia ‘oku feinga ke sio pe ko e hā ‘a e me‘a lahi taha te nau lava ke faí. ‘Ai ke mā‘olunga ho‘o taumu‘á.²²

Ko ‘eku lotú mo ‘eku faka‘ānauá; ‘ofa ke hoko ‘a e maama mo e fakahinohino ‘a e ‘Otuá ko hatau fakahinohino mo hatau takaua ma‘u pē. ‘Ofa ke tau tupulekina pea mo fakalakalaka ‘i he Laumālie ‘o e ‘Otuá pea ‘i he fakamo‘oni ki he Ongoongoleleí, pea ‘i he mālohi mo e ivi ke fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ‘i he māmaní; pea ‘ofa ke tau tupulaki ‘i he holi ke fai ‘ení.²³

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke mahino ‘oku hoko mai ‘a e fakahaá kiate kitautolu ‘o fakatatau mo ‘etau ngaahi fiema‘ú? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ke tataki ai ‘e he fakahaá ‘a e mātu‘á, kau faiakó, mo e kau taki ‘o e Siasí ‘i honau tefito‘i fatongiá? Ko e hā ‘e ala hoko he taimi ‘oku pehē ai ‘e he kakaí kuo nau ma‘u ha fakahā ‘o fakalaka atu ia ‘i he ngaahi me‘a ‘oku nau fatongia ‘akí?
Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e talangofua ki he ngaahi fekaú ko ha me‘a ‘oku fie ma‘u ka tau toki ma‘u ‘a e feohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní? Ko e hā ‘oku tau toki ma‘u ai ‘a e ivi ‘o e Laumālié ‘i he taimi ‘oku tau “laka atu ai ke ngāue ki hono ‘unuaki ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá?”
Te tau fakatokanga‘i fēfē ‘a e “kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaiki ‘o e fakahaá” pea mo fakafaikehekehe‘i ia mei he ngaahi mālohi kehé? (Vakai, T&F 6:15, 22–23; 8:2–3; 11:13–14.)
Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe te ke lava ‘o fakamatala‘i, ‘a ia na‘á ke muimui ai ki he ue‘i ‘a e Laumālié? Na‘e anga fēfē hano ‘oatu ‘e he muimui ki he ue‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ha nonga mo ha fakahinohino ki ho‘o mo‘ui fakafo‘ituituí? ki ho fatongia faka-Siasí? pea mo ho‘o ngāué?