Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Uá: Ko e Maʻu e Mahino ki he Fakalakalaka ʻa e Fānaú


Fakataha Fika Uá

Ko e Maʻu e Mahino ki he Fakalakalaka ʻa e Fānaú

Ko e Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoni ki he mātuʻá:

  • Ke mahino ʻa e mahuʻinga ʻo e akoʻi e fānaú ki he ʻiló mo e ngaahi taukeí ʻi he taimi kuo matuʻotuʻa feʻunga ai e fānaú ke ako kinautolú.

  • Ke mahino ʻa e ngaahi tuʻunga fakalakalaka ʻo e kei tamasiʻí mo e hoko ko e talavoú.

  • Ke tokanga ki he ngaahi fakaʻilonga fakatokanga ʻoku nau fakahā mai ʻe ala maʻu ʻe ha fānau ha ngaahi palopalema fakaetupulaki.

Ko Hono Vave ʻo e Fakalakalaká

ʻOku fakatupulaki ʻe ha fānau ʻe niʻihi ha ngaahi palopalema koeʻuhí ʻoku ʻi ai e ngaahi ʻamanaki taʻe ʻuhinga mo taʻe feʻunga mei heʻenau mātuʻá kiate kinautolu. Naʻe fakahā ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá “ʻe fie maʻu ʻe he ʻOtua fai fakahinohinó ha ngaahi meʻa faingataʻa mei heʻene fānaú “ kae “tukukehe kapau [te Ne] tomuʻa teuteu ha hala (vakai, 1 Nīfai 3:7).”1 ʻOku ʻikai ʻamanaki ʻa e Tamai Hēvaní ke taʻe malava ʻe Heʻene fānaú ʻo fai ha ngaahi meʻa; ʻoku totonu ke ʻoua naʻa ʻamanaki ʻa e mātuʻa fakamatelié ke taʻe malava meiate kinautolu (fānaú) foki.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻai ʻe he mātuʻá ha ngaahi kavenga taʻe moʻoni ki heʻenau fānaú koeʻuhí ʻoku ʻikai ke mahino kiate kinautolu ʻa e meʻa ke nau ʻamanaki ki ai mei heʻenau fānaú ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e fakalakalaka ʻa e tamasiʻí. Naʻe fakatokangaʻi ʻe Palesiteni N. ʻEletoni Tena, ʻi heʻene hoko ko e tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí “ʻoku fie maʻu [ʻe he fānaú] ke [nau] moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi ʻamanaki ʻa kinautolu ʻoku nau fatongia ʻaki hono tataki ʻenau moʻuí.”2 ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke feau ai ʻe he fānaú ʻa e ngaahi ʻamanaki taʻe moʻoni ʻenau mātuʻá, ʻoku nau faʻa fakakaukau kiate kinautolu ko e kau fakamamahi. ʻOku tui ʻa e fānau ko ʻení ʻoku nau taʻe feʻunga pe tōʻonga kehe, fakamamahi ki he niʻihi kehé, mo taʻe mahuʻinga. ʻE ala kau ʻi he ngaahi nunuʻa taimi lōloá ʻa e ongoʻi māʻulaló, taʻe pau, loto moʻua, mo e siva e ʻamanakí mo malava ke fakavaivaiʻi ʻa e ongoʻi manavaʻofa ki he niʻihi kehé.

ʻOku fakahaaʻi ʻe he folofolá ha fakalakalaka hokohoko lelei ʻi he moʻuí, kau ai ʻa e fakalakalaka fakatuʻasino mo fakalaumālié. Naʻe fakamoʻoni ʻa Sione ʻi ha lekooti ko Sīsū Kalaisi “naʻe ʻikai te ne maʻu mei he fonú ʻi he kamataʻangá, ka naʻá ne fai atu mei he ʻaloʻofa ki he ʻaloʻofa ʻo aʻu ki heʻene maʻu hono fonú” (T&F 93:13). ʻOku mahuʻinga ʻa e tupu māmālié ki he fakalakalaka fakaemoʻui ʻa e tamasiʻí. ʻI ha ngaahi taimi pau lolotonga e moʻui ʻa e fānaú, ʻoku nau mateuteu fakatuʻasino, fakaʻatamai, mo fakaemoʻui ke fakahoko ha fanga kiʻi ngāue fakalakalaka hangē ko e ako ke ʻalú, talanoa, mo lava ke nau kai pē ʻiate kinautolu. ʻE lava ʻe he mātuʻá ke nau ʻomi ha ʻātakai ʻoku malu, fakatupulaki ʻa ia ʻe lava ke ako mo tupulaki ai ʻenau fānaú kae ʻoua ʻe fakamālohiʻi ʻenau fānaú ke fai ha ngaahi meʻa ʻoku teʻeki ke nau mateuteu ki ai.

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he fakatotoló ʻoku faʻa fakalakalaka ʻa e ngaahi meʻa ʻoku malava fakatuʻasino mo fakaʻatamaí ʻi ha ngaahi tuʻunga pau; neongo ia, ʻoku kehekehe ʻa e tamasiʻi takitaha. Ko e saienisi ʻo e moʻuí, ʻulungāngá, ako ki he tauhi fānaú, mo e ʻātakaí ʻoku ʻi ai honau ivi tākiekina kotoa ki he fakalakalaka ʻa ha fānau. ʻOku ʻikai totonu ke hohaʻa ʻa e mātuʻá kapau ʻoku taimi lōloa ange hono ako ʻe ha fānau ke fai ha ngaahi meʻa, pea ʻoku ʻikai totonu ke nau ofo kapau ʻe hangē ʻoku kiʻi vave ange ha fānaú. ʻOku faʻa fakataimi pē ʻa e ngaahi faikehekehe peheé pea ʻoku ʻi ai pē ʻene kiʻi kaunga siʻisiʻi ki he meʻa ʻoku malava ke fai ʻe he tamasiʻí ʻi he taimi lōloá. Ko ha founga lelei angé ke fiefia ʻi he fakalakalaka māmālie ʻa e tamasiʻi takitaha.

Ko e Mateuteu ke Akó

Ko e mateuteú ko ha tefitoʻi fakakaukau ia ke manatuʻi ʻi he tupu mo e fakalakalaka ʻa e fānaú. ʻE lava e mātuʻá ʻo taʻofi e ngaahi palopalema lahi kapau te nau fakaʻatā e fānaú ke nau ako e ngaahi taukeí ʻi honau taimi pē ʻonautolu. ʻOku totonu ke feinga e mātuʻá ke nau maheni mo e ngaahi fie maʻu ʻa e tamasiʻi takitaha kae ʻikai ko hono feingaʻi e tamasiʻí ke maheni mo e ngaahi ʻamanaki ʻa e mātuʻá.

Hangē ko ʻení, ko e mateuteu ke ʻalú ʻoku angamaheni ʻaki ke hoko he taʻu tahá. ʻE lava e mātuʻá ʻo ʻilo ha ngaahi fakaʻilonga ʻoku mateuteu ʻa e tamasiʻí ke ʻalu. ʻE lava e tamasiʻí ʻo piki hake ha nāunau fale ʻo tuʻu pe ʻalu lolotonga ia ʻoku piki pē ki he nāunau falé. ʻE lava e mātuʻá ʻo vaʻinga mo e fānaú ʻaki hono puke hake ia ke tuʻu pea tukuange ke ne ʻai ha foʻi laka ʻe taha pe ua. ʻE ala tokoni ʻa e vaʻinga ko ʻení ki he fānaú ke ne ako ke ʻalu vave ange ʻi hano tuku toko taha pē ia. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻoku ʻikai ke malava fakatuʻasino e fānaú ke poupouʻi hono mamafá, ʻe ʻikai tokoni e vaʻinga ia ko ʻení pea te ne fakalotosiʻiʻi ʻa e tamasiʻí pea te ne fakatupu ha mamahiʻia fakaesino. ʻE ʻikai maʻu ʻe he fānaú ha lelei taimi lōloa mei he ʻalu teʻeki ke taimi totonú; te nau kamata ʻalu pē ʻi he taimi kuo nau mateuteu aí.

ʻOku totonu ke kamata hono akoʻi e mapuleʻi ʻo e ʻalu ki he falemālōloó ʻi he taimi ʻoku mateuteu fakaeongo mo fakatuʻasino ai ʻa e tamasiʻí. Ko e ʻamanaki ko ē ki he fānaú ke kakato hono akoʻí ʻi he taʻu uá te ne ala ʻoange ki he tamasiʻí ha kavenga taʻe moʻoni mo taʻe malava. ʻE kamata ke fakahaaʻi ʻe he fānaú kuo nau mateuteu ʻi he taimi ʻe mahino ai kiate kinautolu ʻa e fanga kiʻi kole faingofua ʻoku fai ange ʻe he mātuʻá kiate kinautolú, taimi ʻoku kamata ke nau ʻave ai ʻa e taipa ʻulí, pea mo e taimi ʻoku nau faʻifaʻitaki ai e ʻulungaanga ʻoku nau sio ʻoku fai ʻe he ongomātuʻá ʻi he taimi ʻokú na fakaʻaongaʻi ai ʻa e falemālōloó. 3 ʻOku ʻi ai e fānau ʻe niʻihi ʻoku nau taʻu tolu pe lahi ange ʻoku ʻikai ke nau mateuteu fakatuʻasino ke mohe ʻi he poʻulí taʻe viku he mohengá pe ʻalu ki he falemālōloó. Ko e mātuʻa ʻoku mahino kiate kinautolu mo nau tali ʻa e ʻikai ko ʻeni ke mateuteú ʻoku siʻisiʻi pē ke nau ʻita ʻi he taimi ʻoku hoko mai ai ʻa e viku he mohengá. ʻI he taimi ʻoku ʻita pe loto mamahi ai e mātuʻá, ʻoku fakatuʻutāmaki ʻenau fakamamafaʻi ʻa e ʻulungaanga ʻoku ʻikai ke fie maʻú. Ka ʻoku totonu ke nau angamalū mo faʻa kātaki, pea ʻe fāifai pea toki lava ʻe he tamasiʻí ʻo ako ke ne mapuleʻi ʻene vikú.

Tatau pē ia mo e ʻikai totonu ke ʻamanaki e mātuʻá ʻe ako heka pasikala ha kiʻi tamasiʻi taʻu fā taʻe ʻi ai e ongo kiʻi vaʻe iiki he ongo tafaʻakí. Ko e tokolahi taha e fānau ʻo e taʻu ko ʻení ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e faʻahinga fakafekauʻaki ke maʻu e taukei ko ʻení. ʻOku lava ʻa e tokolahi taha ʻo e fānau taʻu ono pe fitú, ʻo heka he pasikala ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha ongo kiʻi vaʻe iiki he ongo tafaʻakí.

ʻE lava ʻe he ongomātuʻá ʻo akoʻi lelei taha ʻena fānaú ke nau tokoni ʻi he ngaahi ngāue ʻi ʻapí ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he fānaú ʻoku nau fie tokoní, ke lī e foʻi pulu he taimi ʻoku fie vaʻinga hapo pulu ai e fānaú, pe ke ngaohi honau ʻulú he taimi ʻoku fie ʻai ai pē ia ʻe he fānaú. ʻE ola lelei lahi ange e mātuʻá kapau te nau feinga ke ʻai ke fakafiefia e ngaahi aʻusia fakafaiako ko ʻení. ʻOku totonu ke nau poupou ke lahi mo fakahoungaʻi e ngāue ʻenau fānaú. Kapau ʻe fuʻu vave ha ngaahi meʻa lahi ʻoku ʻamanekina ʻe he mātuʻá mei he fānaú, ʻe faʻa hoko ia ko ha meʻa ke ne fakalotosiʻiʻi ʻa e fānaú pea mole ʻenau manako ke ako ha ʻulungaanga foʻoú.

Ko e Ngaahi Sitepu ʻo e Tupulakí

Mahalo ʻe siofi e tupulaki fakasosiale-fakaelotó ko ha ngaahi sitepu hokohoko ʻoku hoko ʻi he ngaahi taʻu motuʻa kehekehe. ʻOku mahuʻinga e fakakakato lelei e sitepu takitaha ʻi he tupulaki moʻui lelei ʻa e tamasiʻí. ʻOku hoko e fakamatala ki he tupulakí ʻi he fakataha ko ʻení ko ha fakahinohino fakalūkufua pē. ʻOku tupulaki e fānaú ʻi heʻenau taimi pē ʻanautolu, pea ko ʻenau fakalakalaka vavé ʻoku ʻikai ko ha fakaʻilonga falalaʻanga ia ʻo ʻenau lavameʻa ʻamui ange ʻi he moʻuí. Ko e mātuʻa ʻoku nau ʻilo mo ʻofa ʻi heʻenau fānaú fakafoʻituituí te nau mateuteu lelei taha ke tokoniʻi kinautolu ke nau tupulaki ʻo matuʻotuʻa mo hoko ko e kakai lalahi lavameʻa. 4

Ko e Ako ke Falalá (kei valevalé)

ʻOku ngaūe ʻa e mātuʻa tokangá ki he ngaahi fie maʻu ʻenau pēpē toki fāʻeleʻí. ʻOku nau ʻilo ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e fiekaiá mo e faingataʻaʻiá. Ko e fakaʻilonga angamaheni taha ʻo e faingataʻaʻiá ko e tangi. ʻOku lava ke tokoni ʻa e mātuʻá ʻi hono fuofua e pēpeé, ʻofaʻi, mo feau e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino mo fakaeloto ʻa e fānaú. ʻOku totonu ke na fakafiemālieʻi ʻa e tamasiʻí ʻi ha taimi feʻunga ke ne fiemālie mo ongoʻi malu.

ʻI he taimi ʻoku fakatokangaʻi ai ʻe he mātuʻá mo tali ʻaki e ʻofá ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e fiekaia mo e faingataʻaʻia ʻa e kiʻi pēpē toki fāʻeleʻí, ʻoku ako ʻena pēpeé ke falala mo fakatupulaki ʻene tuí mo e loto falalá ʻe tali ʻe he mātuʻá ʻene ngaahi fie maʻu he kahaʻú. ʻE pipiki e pēpeé ki he mātuʻá pea te ne ongoʻi malu ʻi hono ʻātakaí. ʻE tupulaki foki mo e ʻofa ʻa e mātuʻá ki he tamasiʻí.

ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke tali ai ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e fānaú, ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻikai ke ne malu peá ne hohaʻa mo faingataʻaʻia ke falala ki he niʻihi kehé. Ko ha faʻa ʻoange e fānaú ki ha taha ʻo e mātuʻá ʻoku ʻikai ke ne maʻu ha fehokotaki malu mo e fānaú.

Ko e fānau ko ē ʻoku ʻikai ke tokanga ki ai ʻenau mātuʻá ʻoku nau faʻa ongoʻi ʻoku ʻikai fie maʻu kinautolu, ʻikai ke ʻofaʻi, pea ʻikai ke tali kinautolu ko ha kakai ʻoku ʻi ai honau mahuʻinga. Ko e fānau ʻoku nau tupu hake ʻo maʻu e faʻahinga ongo pehení ʻoku nau faʻa faingataʻaʻia ʻi honau ngaahi vā fetuʻutakí pea ʻoku nau faʻa fakapapauʻi ke nau fakafalala ki he niʻihi kehé. Taimi ʻe taha ʻoku nau afe ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ke fakafiemālieʻi kinautolu, hangē ko e tōtuʻa ʻenau sio TV, faʻa kai, fiemālie he moʻui fakasekisualé, pe ngāue kovi ʻaki e faitoʻo konatapú.

Fakatupulaki e Tauʻatāiná (taʻu 1 ki he 3)

ʻOku faʻa ngāue ʻaki ʻa e lea ko e “kiʻi taʻu ua fakaʻulia” ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e feinga mālohi ʻa e fānaú ke nau tauʻatāiná. (ʻOku ʻikai faʻa kamata e ʻulungaanga tauʻatāiná kae ʻoua kuo taʻu ua.) ʻOku kamata ke ako ʻa e fānaú ke mapuleʻi pē kinautolu, kau ki ai ʻa e ʻalu ki he fale mālōloó, pea mo e anga hono matuʻuaki e māmaní. ʻI he tuʻunga ko ʻení, ʻoku ako ai e fānaú ke lele, kai ʻiate kinautolu pē, inu mei ha ipu, toho e fanga kiʻi meʻa vaʻingá, fakaava e matapaá, kaka he ʻū nāunau falé, mo fanofano pea holo mātuʻu honau nimá. ʻI honau taʻu 2½, ʻoku nau faʻa loto taʻe fie auna mo lahi ʻenau fie maʻú pea faingataʻa ke liliu pe tatali ki he meʻa ʻoku nau fie maʻú. Ko e tokolahi tahá ʻoku nau foua e tuʻunga ko ʻení ʻo tatau ai pē pe naʻe fēfē hono ohi hake kinautolú.

Lolotonga e tuʻunga tupu fakalakalaka ko ʻení, ʻoku fakahehema e fānaú ke fakaʻaongaʻi ʻenau tauʻatāiná ʻi he taimi maʻu meʻatokoní, taimi mohé, mo e taimi ʻoku akoʻi ai e fakaʻaongaʻi e falemālōloó. ʻOku faʻa fie ʻilo e fānaú ki he ngaahi konga ʻo e sinó, ʻa ia ko ha meʻa angamaheni pē. Ko ha taimi lelei ʻeni ki he mātuʻá ke akoʻi e ngaahi hingoa totonu ki he ngaahi konga ko iá.

ʻOku lava pē ke fakafiefia ʻa e “kiʻi taʻu ua fakaʻuliá” kapau ʻoku maʻu ʻe he ongomātuʻá ʻa e ʻulungaanga totonú. ʻOku lava ke tokoni ʻa e mātuʻá ʻaki ʻena faʻa kātakí, ʻaki hano fakaʻatā ʻa e fānaú ke ngāue tauʻatāina ʻo fakatatau ki hono ngataʻangá, pea fai ha ngaahi fili (vakai, fakataha fika 8) ko ha founga ia ʻo e fakaʻehiʻehi mei he ngaahi faingataʻa ʻo e feinga ke mālohí. ʻOku totonu ke na fakatokangaʻi ʻoku fakataimi pē ʻa e konga ko iá ka ʻoku mahuʻinga ia ki heʻena fānaú. ʻE lava ke maʻu ʻe heʻena fānaú ha ongoʻi ʻo e mapuleʻi kitá ʻa ia te ne tataki ia ki ha faʻahinga ongo tuʻuloa ʻo e fakaʻapaʻapaʻi kitá mo e ʻamanaki leleí.

ʻOku totonu ke fokotuʻutuʻu ʻe he ongomātuʻá honau falé ke lava e fānaú ʻo lele mo feinga ke ʻiloʻi ha ngaahi meʻa taʻe te nau lavea pe maumauʻi ha meʻa. ʻOku totonu ke fiefia e ongomātuʻá ʻi heʻenau fānaú, feohi mo nautolu, akoʻi e founga ke nau vaʻinga ai mo e niʻihi kehé, pea lau ha talanoa kiate kinautolu he taimi mohé. ʻOku totonu ke na tuʻu maʻu kae ʻofa ʻi he taimi ʻokú na fakatonutonu ai kinautolú. Ko e pehē ange “ʻikaí” ʻoku ʻikai totonu ke toe fie maʻu ha fakamatala ʻi he taʻu ko ʻení. ʻOku angamaheni ʻaki ke feʻunga pē ʻa e pehē “koeʻuhí he naʻá ku tala atu.”

ʻI he taimi ʻoku fakatonutonu ai ʻe he mātuʻá ʻa e fānaú ʻi he tuʻunga fakalakalaka ko ʻení, tukunoaʻi e ʻulungaanga koví pe fakahaaʻi e ngaahi nunuʻá ʻoku ʻaonga ange ia.

Ko e ngaahi taʻu ko ʻeni kimuʻa ʻo e feinga ke tākiekina kinautolú ko ha taimi mahuʻinga moʻoni ia ki hono fakatupulaki ʻo e fakahinohino fakalaumālié.

Ko Hono Tākiekina ʻEnau Holi ke Ngāué (taʻu 3 ki he 6)

Lolotonga e ngaahi taʻu ko ʻení, ʻoku longomoʻui e fānaú pea nau feinga ke ako mo fai e ngaahi ngāue te ne ʻomi ha ongo ʻo e lavameʻá mo ha fakafehokotaki ki honau māmaní. ʻOku faʻa fakalahiʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku matamatalelei ʻi he tuʻunga fakaetamasiʻí, kau ai e ngaahi kaveinga ʻo e fie mālohí mo e houtamakí, pea ko hono olá ko e ongoʻi mamahi ʻa e fānaú. ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke maʻu ai ʻa e ngaahi ola leleí, ʻe ala ongoʻi ʻe he fānaú ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano mālohi, mamahi, pea hohaʻa.

ʻI he taʻu faá, ko e tokolahi taha ʻo e fānaú ʻoku nau lava ʻo hopo, tuʻu ʻaki e vaʻe ʻe taha, heka ha pasikala veʻe tolu, ʻakahi ha foʻi pulu, kaka mo hifo ha sitepu taʻe tokoniʻi. ʻOku kamata ke nau vaʻinga fakataha, fai ha ngaahi fehuʻi lahi, pea nau kau ki ha ngaahi vaʻinga matamatalelei.

ʻOku fakahehema ʻa e fānau ʻo e taʻu ko ʻení ke nau fai ha ngaahi talanoa talatupuʻa pea aʻu ki heʻenau tui ki he ngaahi meʻa ʻoku nau fakakaukau loto ki aí. Taimi ʻe niʻihi ʻoku nau aʻu ki he ngaahi feituʻu ʻoku ʻikai totonu ke nau aʻu ki aí pea nau talangataʻa ki heʻenau mātuʻá; te nau taaʻi, ʻakahi, maumauʻi ha ngaahi meʻa, fakaʻaongaʻi ha ngaahi lea taʻe feʻunga, pe hola. ʻOku faʻa fakaʻohovale ʻenau fiemālié he taimi ʻoku fetuʻutaki ai e mātuʻá ke mahino e meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí ʻi he loto fiemālie ʻo ʻikai puleʻi fefeka, ka ʻoku nau ʻoange ki heʻenau fānaú ha faingamālie ke fai haʻanau fili.

ʻI heʻenau taʻu onó, ko e tokolahi tahá ʻoku nau lava ʻo heka pasikala, nonoʻo honau suú, tātā mo taaʻi ha foʻi pulu, mo lau ʻo aʻu ki he 100. ʻOku angamaheni ʻaki ʻa e longomoʻui ʻa e fānau ko ʻení pea nau vēkeveke ke fai ha meʻa. ʻOku moveuveu ʻenau ongó he taimi ʻe niʻihi, pea ko e fānau ʻi he tuʻunga ko ʻení ʻoku nau faʻa fakahaaʻi e kehekehe ʻenau ʻofá mo e fehiʻá. ʻOku nau fakahehema ke nau maʻu e tokangá ka ʻoku ʻikai ke nau ongoʻi malu ʻiate kinautolu. ʻOku nau saiʻia ke fai honau lotó. ʻOku lava ke nau angakovi mo fakakikihi he taimi ʻoku tala ange ai ke fai ha meʻá.

ʻOku tokolahi e fānau ʻi he tuʻunga ko ʻení ʻoku nau misi fakailifia. Taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fili ʻi ha meʻa ʻe ua koeʻuhí ʻoku nau fie maʻu fakatouʻosi kinaua. ʻOku mahuʻinga kiate kinautolu ʻa e fai honau lotó.

ʻOku lava ke tokoni ʻa e mātuʻá ʻaki e faʻa kātakí mo e ʻofá, ngāue ʻaki e tuʻu maʻú lolotonga hono fakaʻatā e fānau ko ʻení ke ʻahiʻahiʻi kinautolu ʻi ha ngaahi fakangatangata kuo ʻosi fakamatalaʻi mahino. ʻOku totonu ke fokotuʻu ʻe he mātuʻá ha ngaahi lao ke ne fokotuʻutuʻu ʻa e sio televīsoné, fai e ngaahi ngāue fakaʻahó, fakakakato e ngaahi ngāue ke fai mei ʻapí, pea mo e taimi mohé. ʻOku totonu ke na tokangaʻi ke fakatonutonu e fānaú ʻi ha founga ʻofa mo manavaʻofa, ʻo ngāue ʻaki ʻa e ngaahi fili mo e ngaahi nunuʻa ki he ngaahi palopalema fakaeʻulungaanga. ʻOku totonu ke ʻi ai ha taimi ke feohi ai e ongomātuʻá mo ʻena fānaú, lau ha tohi kiate kinautolu, pea saiʻia heʻenau ngaahi ʻekitivitī ʻi ʻapi mo ʻapiakó. ʻOku totonu ke na fokotuʻu ha taimi maʻa ʻena fānaú ke nau fekumi, lele takai ʻi tuʻa, pea vaʻinga mo e niʻihi kehé.

Ko e Ako ke Faʻa Ngāué (taʻu 6 ki he 12)

ʻOku kamata e vāʻihala ko ʻení hili e hū ʻa e tamasiʻí ki he akó pea hokohoko atu ke aʻu ki he taʻu hongofulu tupú. ʻOku fiefia e tamasiʻí mo fakatupulaki ʻene loto falalá ʻo fakafou ʻi he akó, maʻu e maaka leleí, mo fakatupulaki e ngaahi taukeí. ʻOku hū atu e tamasiʻí ki ha faʻahinga moʻui fakasōsiale lahi ange peá ne ongoʻi ʻoku tali ia ai mo fiefie ngāue ʻi he taimi ʻoku lava ai ke fakafehoanaki lelei ai ia mo e niʻihi kehé. ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke fakafehoanaki lelei ai ʻa e tamasiʻí, ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻikai mahuʻinga. ʻOku mahuʻinga e ola ʻo e vāʻihala ko ʻení. Ko kinautolu ʻoku fiefie ngāué ʻoku nau faʻa tali lelei e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Ko kinautolu ʻoku ʻikai ke fiefie ngāué ʻoku nau kamata ke fai ha ngaahi ʻulungaanga ʻe tuʻu fakatuʻutāmaki kiate kinautolu.

ʻI he taʻu valu ʻa e fānaú, ʻoku nau faʻa lava ʻo tohi. ʻOku nau faʻa maʻu ha ongo ʻoku fakaoli. ʻOku nau ʻilo ʻa e tonú mei he halá. ʻOku angamaheni ʻaki ke nau longomoʻui mo feohi pea maʻu hanau kaungāmeʻa ʻoku nau pehē ko e lelei tahá ia. ʻOku nau fie “poleʻi e tokotaha kotoa pē.”

ʻOku angamaheni ʻaki ʻa e fiefia ʻa e fānau ʻo e taʻu ko ʻení ke tokoni ʻi he ngaahi ngāue fakaʻahó, he ʻoku nau ongoʻi ʻoku nau mahuʻinga ai mo lavameʻa. ʻOku ʻikai ke nau tali hono fekauʻi kinautolú ka ʻoku angamaheni ʻaki pē ke nau tali ʻa e kole ʻa e mātuʻá.

ʻI he taʻu 10 ʻa e fānaú, kuo kamata ke nau hoko ko e toʻu tupu pea ʻoku nau fakahehema ke angamalū, talangofua, pea faingofua e feohi mo kinautolú. ʻOku nau faʻa feohi, fengāueʻaki, mo fiefie ngāue mo tokoni ʻi ʻapi. ʻOku nau mahuʻingaʻia ʻi heʻenau mātuʻá mo e ngaahi fakakaukau honau ngaahi kaungāmeʻá. ʻOku nau fiefia he ngaahi ʻekitivitī fakakulupu ʻi ʻapisiasí mo e akó.

ʻI he taʻu 12, kuo kamata ke fuʻu fefine e fānau fefine tokolahi. Ko hono fakakātoá, ʻoku faingofua e feohi ʻa e fānau ko ʻení ʻi ʻapi pea pehē ki he akó, ka ʻe aʻusia ʻe he tokolahi ʻa e ngaahi liliu vave (mei he leleí ki he koví) ʻi heʻenau ngaahi ongó mo e ʻulungaanga ʻo fefokifokiʻaki ʻi he anga fakatamaikí mo e anga fakafinemuí, tali angi mo ʻikai ke tali angi, ʻahiʻahiʻi e ngaahi laó mo fakafalala ki ai. ʻOku mahuʻinga leva e fōtungá. ʻE vave leva mo e liliu ʻa e anga fakakaumeʻá.

ʻOku mahuʻinga e ngaahi liliu fakaesinó, ko ha fakaʻilonga ia ki he fānau ko ʻení ʻoku nau hangē pē ko e tupulaki honau toʻú. Ko e hohaʻa ki he fōtungá ʻoku iku ai e niʻihi ʻo e fānau ko ʻení, tautefito ki he fānau fefiné, ke nau fakatupulaki ha fehalaaki ʻi heʻenau maʻu meʻatokoní (ilifia naʻa nau sino he kaí ʻo nau taʻe tokanga pea tupu ai ʻenau holo ʻo tutue pe ko e fatufāʻia he kai lahí pea nau lua). ʻOku tokanga taha e tokolahi ʻo e fānau ko ʻení ke hokohoko atu ʻenau fakakaungāmeʻa pē ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné. Neongo ia, ʻoku faʻa fakatupu loto mamahi ʻa e ngaahi liliu fakafokifā ʻi he tuʻunga fakakaungāmeʻá.

ʻOku lava ke tokoni e mātuʻá ki heʻenau fānaú ke fakatupulaki ʻenau manako ʻi he lavameʻá ʻi he taimi ʻoku nau (mātuʻá) manako ai ʻi he ngaahi ʻekitivitī ʻa e fānaú pea nau fakatokangaʻi ʻa ʻenau ngaahi ngāue leleí. ʻOku totonu ke kau fakataha ʻa e mātuʻá mo ʻenau fānaú ʻi he ngaahi ngāué mo e ngaahi ʻekitivitií pea tokoniʻi e fānaú ke nau lavameʻa. ʻOku totonu ke ʻi ai ha taimi ke nau fakafanongo ai, tokoni ki heʻenau fānaú ke fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema, pea akoʻi kinautolu ke fakaleleiʻi ha ngaahi fepakipaki. ʻOku totonu foki ke ʻalu e mātuʻá ki he ngaahi meʻa ʻoku kau ai ʻenau fānaú ʻi he taimi ʻoku malava aí.

ʻOku totonu ke fakakau ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ʻi hono faʻu e ngaahi lao fakafāmilí, ngaahi meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí, ngaahi fakangatangatá, mo e ngaahi olá. ʻOku totonu ke nau fakalahi e ngaahi fatongia ngāué ki heʻenau fānaú pea fakangatangata ʻa e sio televīsoné.

ʻOku fie maʻu ke tokanga makehe ʻa e mātuʻá ki he ivi tākiekina ʻo e mītiá ki heʻenau fānaú lolotonga e ngaahi taʻu ko ʻení. ʻE ala ʻoange ʻe he ākenga mo e sīpinga ʻo e ngaahi makasiní ki ha kiʻi taʻahine siʻisiʻi ha fakakaukau hala ki he fakaʻofoʻofá. ʻE ala tākiekina ʻe he ngaahi vaʻinga he vitioó ʻa e fānaú ke houtamaki mo faiangahala. ʻOku totonu ke aleaʻi ʻe he mātuʻá mo ʻenau fānaú ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku nau maʻu mei he mītiá pea fai ha ngaahi akonaki fakatonutonu. ʻOku totonu foki ke ʻiloʻi ʻe he mātuʻá e ngaahi kaungāmeʻa ʻo ʻenau fānaú pea poupouʻi ʻenau fānaú ke fakaafeʻi honau ngaahi kaungāmeʻá ki honau ʻapí. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa fakaangaʻi ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ʻo ʻenau fānaú.

ʻOku tali lelei ange ʻe he fānaú ʻa e tokoni mei he mātuʻá lolotonga e ngaahi taʻu ko ʻení ʻi haʻanau toe motuʻa ange. ʻOku totonu ke sio e mātuʻá ki he ngaahi palopalemá mo e ngaahi faingataʻá ko ha ngaahi faingamālie ia ke fai ai ha tokoni. ʻOku mātuʻaki tokoni ʻa e lehilehiʻí (vakai, fakataha fika 4). ʻOku totonu ke toutou fakahaaʻi ʻe he mātuʻá ʻenau ʻofá ki heʻenau fānaú, fakalotolahiʻi kinautolu, mo fakamālooʻi ʻenau ngaahi lavameʻá. Neongo ʻoku nau poupouʻi ʻenau fānaú ke faʻa ngāue, ka ʻoku totonu ke nau maluʻi kinautolu mei hono fai ke tōtuʻá. ʻOku totonu ke moʻoni mo malava ke aʻusia e ngaahi taumuʻá pea ʻoku totonu ke ʻoua te ne fakafaingataʻaʻiaʻi e ngaahi taumuʻa mo e ngaahi ʻamanaki mahuʻinga ʻa e fāmilí.

ʻOku totonu ke poupouʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke nau manako mo fakakaungāmeʻa lelei mavahe mei ʻapi. ʻOku totonu ke nau fakaʻapaʻapaʻi e moʻui fakatāutaha ʻenau fānaú pea tuha ʻenau ʻamanakí mo e meʻa te nau fai fakatatau mo e laó.

Ko e Fekumi ki he Tauʻatāiná mo ha Ongoʻi Pe Ko Hai Kitá (taʻu 12 ki he 18)

ʻOku liliu vave e sino ʻo e fānaú ʻi he kamata ke nau finemuí [talavoú]. ʻOku hā mai e ngaahi ongo ʻo e fetokanga ʻaki ʻa e fefiné mo e tangatá. ʻOku fie maʻu ʻe he fānau ko ʻení ke nau tuʻunga tatau ʻi he meʻa kotoa pē mo nau tauʻatāina mei he niʻihi kehé, tautefito ki heʻenau mātuʻá; pea ʻi he taimi tatau, ʻoku nau mahuʻingaʻia ʻi he malu mo e fakafiemālie ʻo ha ʻapi pau.

Lolotonga e ngaahi taʻu ko ʻení, ʻoku ʻilo ʻe he fānaú ʻoku nau lalahi pea kamata ke nau fakakaukau pe ʻe anga fēfē pea ko e fē e feituʻu te nau feʻunga ai mo e sosaietí. Ko ʻenau ngāue tefito ke fakatupulakí ko hono fokotuʻu ha ongo ʻo e ʻiloʻi kitá mo ha feituʻu maʻanautolu ʻi he sosaieti ʻo e kakai lalahí.

Ko e tokolahi taha ʻo e fānau ʻi he taʻu 14, ʻoku ʻikai ke nau ongoʻi malu ʻiate kinautolu pē, honau sinó, mo e tuʻunga hono tali lelei kinautolú. ʻOku nau kakapa ki ha ngaahi taumuʻa māʻolunga, loto-ʻoho, mo mālohi, pea nau fie maʻu e meʻa kotoa pē he taimi ko ʻení. ʻOku nau faʻa tokanga pē kiate kinautolu, anga feliliuaki, mo fakafekiki, pea lahi ange ʻenau fepakipaki mo ʻenau mātuʻá, ʻo nau pehē ʻoku nau fakakuonga muʻa.

ʻOku kamata ʻa e finemuí [talavoú] ʻi he taʻu ko ʻení ki he meimei tokotaha kotoa pē, pea ʻoku kakato ia ki he fānau fefine ʻe niʻihi. ʻOku hanga e fānau ko ʻení ki honau toʻú ke maʻu ha ʻulungaanga fakafeohi ʻoku nau talí. Neongo ʻoku nau faʻa fakaʻehiʻehi mei heʻenau ʻasi he kakai fakataha mo ʻenau mātuʻá, ka ko hono moʻoní ʻoku kei ʻofa pē e tokolahi heʻenau mātuʻá pea nau ongoʻi ʻoku nau fehokotaki mo honau fāmilí.

ʻI he taʻu 16, ʻoku fakahehema e tokolahi taha ʻo e toʻu tupú ke nau nonga mo fiemālie ange ʻi he feohi mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí. ʻOku nau fakahehema ke ongoʻi malu ange ʻiate kinautolu pē ka ʻoku nau kei fifili he ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá mo e ngaahi meʻa ʻoku nau tui ki aí, ʻo fekumi ki ha faʻahinga ongo ʻoku mahino ange kiate kinautolú. ʻOku nau afe ngofua ki he sīpinga fakasosialé mo e ngaahi kulupu fakatamaikí. Te nau ala hokohoko atu hono ʻahiʻahiʻi e ngaahi tuʻutuʻuní mo fehuʻia e maʻu mafaí.

ʻOku ongoʻi manavasiʻi e mātuʻá he taimi ʻe niʻihi ʻi he feinga ʻenau fānau taʻu hongofulu tupú ke tauʻatāiná. Neongo ʻenau ongoʻi manavasiʻí, ʻoku totonu ke nau houngaʻia ʻi he holi ʻenau kau taʻu hongofulu tupú ke fakafalala pē kiate kinautolú. ʻOku hoko māmālie mai ʻa e mapuleʻí, ʻo ne fakaʻatā e kau talavoú ke tupulaki ʻi hono fakalele ʻenau moʻuí. ʻOku kei lava pē ke ngāue ʻaki ʻa e ngaahi fakangatangatá mo e ngaahi tauteá ʻi he taimi ʻoku taʻefeʻunga ai e ʻulungaanga.

ʻOku totonu ke poupouʻi e fānaú ke nau fakakaukau. ʻOku totonu ke feinga e mātuʻá ke nau tali ʻa e ʻulungaanga ʻo ʻenau fānaú ʻo ʻikai feinga ke kumi ʻuhinga pe fakaʻikaiʻi. ʻOku totonu ke nau mokomoko mo tuʻu maʻu ʻi he taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo e mālohi fakaeloto ʻo ʻenau fānau taʻu hongofulu tupú.

ʻOku totonu ke fakafaingamālieʻi ʻe he mātuʻá kinautolu ke nau fakafanongo ʻi he taimi ʻoku loto fiemālie ai ʻenau fānaú ke talanoá, mo fai ha ngaahi fokotuʻu ke tokoniʻi kinautolu ke nau lava ʻo fakatonutonu ʻenau moʻuí. ʻOku totonu ke nau tokanga ki he mamahi mo e taimi ʻe mole ai e ʻamanakí ʻa ia ʻe ala aʻusia ʻe heʻenau fānaú. ʻOku totonu ke nau fanongo ki he ngaahi faingataʻa mo e ngaahi meʻa ʻoku fefaʻuhi mo ʻenau fānaú. ʻOku totonu ke nau akoʻi kinautolu ki he ngaahi founga te nau fai ki he mālohi ʻo e ivi tākiekina honau toʻú.

ʻOku totonu ke ʻoua ʻe loto mamahi e mātuʻá kapau ʻoku ʻikai fie feohi e fānaú mo kinautolu. Neongo ia, ʻoku totonu ke nau ʻamanaki ke talangofua e fānaú ki he ngaahi lao ʻa e fāmilí kae ʻikai ʻamanaki ke haohaoa. ʻOku totonu ke nau fili fakapotopoto ʻa e ngaahi lao ke fakamamafaʻí, pea fakahaaʻi ange hono ngaahi olá/nunuʻá ʻo ka fie maʻu.

Lolotonga e vāʻihala ko ʻeni ʻoku nau tupulaki aí, ʻoku hoko e toʻu tupu ʻoku ʻikai pau ʻenau fakakaukaú ko ha kakai lalahi kei talavou loto falala mo nau ʻiloʻi ko hai kinautolu, ʻenau taumuʻá, mo maʻu ha tataki fakaeloto. ʻOku angamaheni ʻaki ʻa e tupulaki ʻa e loto-falalá ʻi he taimi kuo ongoʻi ai ʻe he toʻu tupú kuo tali lelei kinautolú, malava ke nau fai ha meʻá, mo mateuteu ki he kahaʻú.

Ko e toʻu tupu ʻoku nau ongoʻi ʻoku ʻikai ke nau lava ha meʻá mo ʻikai tali lelei kinautolú ʻoku nau faʻa puputuʻu mo taʻepauʻia ʻiate kinautolu, honau fatongiá, mo honau mahuʻinga ʻi he koló. Te nau pehē ʻoku hoko ʻenau mātuʻá ko ha makatūkiaʻanga ki heʻenau tauʻatāiná. ʻE hoko leva e toʻu tupu ko ʻení ʻo anga taʻefakaʻapaʻapa, taʻehoungaʻia, fakafepaki, mo talangataʻa. ʻE feinga ha niʻihi ke nau maʻu ha ongo ʻo e kau ki ha faʻahinga meʻá ʻaki ʻenau ʻiloa ʻi ha ngaahi kulupu, kau kengi (gangs), pe toʻu tupu ʻo ha kau toʻa.

Ko e Ngaahi Fakaʻilonga ʻo e Ngaahi Palopalema ʻo e Tupu Fakalakalaká mo e Ongo Fakasosialé

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he ngaahi fakaʻilonga fakatokanga ko ʻení ʻa e malava ke hoko ha ngaahi palopalema ʻo e tupu fakalakalaká pe fakasosialé pe fakaelotó. ʻOku fie maʻu ʻe ha fānau ʻokú ne maʻu ha niʻihi ʻo e ngaahi fakaʻilongá ni ha tokoni mei ha toketā maʻá e fānaú pe tokotaha fai faleʻi fakapalofesinale.

ʻI he taʻu uá

  • ʻIkai lava ʻo lue.

  • ʻIkai lava ʻo lea ʻaki ha sētesi ʻoku foʻi lea pē ʻe ua pe ngāue ʻaki ha foʻi lea ʻe 15.

  • ʻOku ʻikai hā mai ʻokú ne ʻiloʻi hono ngāue ʻaki e ngaahi meʻa angamahení, hangē ko e helú, ipú, pe sēpuní.

  • ʻIkai lava ʻo teke ha meʻavaʻinga ʻoku ʻi ai hano ngaahi vaʻe.

ʻI he taʻu faá

  • ʻAsi mai ha fakaʻilonga fakatokanga mei ha toʻu kimuʻa ange.

  • Hafu maʻu pē e fāvaí.

  • Lea taʻemahino.

  • ʻIkai mahino ki ai e ngaahi fakahinohino faingofuá.

  • ʻIkai loko saiʻia he niʻihi kehé.

  • Faingataʻa lahi ke mavahe mei he faʻeé.

  • ʻIkai ke kau ʻi hono fakafaivaʻi ʻo ha talanoá.

ʻI he taʻu onó

  • ʻAsi mai ha fakaʻilonga fakatokanga mei ha toʻu kimuʻa ange.

  • ʻIkai lava ʻo heka he pasikala veʻetolú.

  • ʻIkai lava ʻo tolongi ha foʻi pulu.

  • Tangi mo pipiki he taimi ʻoku tukuange ai ʻe he mātuʻá.

  • ʻIkai ke saiʻia ke feohi pe vaʻinga mo e fānau kehé.

  • ʻIkai lava ʻo mapuleʻi ia ʻi he taimi ʻoku ʻita pe lotomamahi aí.

  • ʻIkai fie tui hano vala, mohe, pe ngāue ʻaki e falemālōloó.

  • ʻOku longomoʻui ʻo aʻu ki ha tuʻunga te ne uesia e ngāue fakaakó.

  • ʻIkai lava ʻo feohi mo e fānau kehé; ʻoku ʻikai hano kaungāmeʻa.

  • Viku pe tuʻumamaʻo ʻi he mohengá.

  • ʻOku sino ʻaupito.

  • ʻOku faʻa misi fakailifia.

  • ʻOku fuʻu houtamaki (fakafekiki pe fuhu).

  • ʻAsi mai ʻoku fuʻu ilifia.

ʻI he taʻu valú

  • ʻOku ʻasi mai ha fakaʻilonga fakatokanga mei ha toʻu kimuʻa ange.

  • ʻIkai lava ʻo tala e taimi he uasí.

  • ʻIkai ke fie ako pe ʻikai sai ʻene ngāue fakaakó.

  • ʻOku faʻa talangataʻa, lea taʻefakaʻapaʻapa [ki he kakai lalahí], pea pāngataʻa.

ʻI ha faʻahinga taʻu pē

  • ʻOku ʻikai lava ke talanoa ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke ʻi aí (ʻoku ʻikai loko lahi e lea ʻokú ne ʻiló pe hala e taimi ʻokú ne ngāue ʻakí; ʻikai lava ke manatuʻi ha ngaahi foʻi lea pe faʻu ha ngaahi sētesi pe ngāue ʻaki e ngaahi ongo totonú; motumotu ʻene leá).

  • ʻOku ʻikai lava ke ne tokangaʻi ia ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke ne ʻi aí.

  • ʻOku ʻikai lava ke ʻi ai hano vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé (ʻikai lava e fetuʻutaki mata-ki-he-matá, ngaahi fakaʻilonga ngāue ʻaki e matá, mo vahevahe e ngaahi meʻa ʻoku saiʻia aí ko e konga ia ʻo e ngaahi vā fetuʻutaki fakasōsialé).

  • Hangē he ʻikai lavameʻa ʻi he akó.

  • ʻOku ʻikai lava ke ngāue pe kau ʻi he ngaahi ʻekitivitī he taimi mālōloó ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke ne ʻi aí.

  • ʻOku ʻikai malava ke ne muimuiʻi e ngaahi founga ki he moʻui lelei mo malú.

  • ʻOku ʻikai lava ke laukonga, tohi, pe fai fika ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke ne ʻi aí.

  • ʻOku ʻikai lava ke lue, totolo, tangutu, tolongi pe hapo ha meʻa, pe lele ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke ne ʻi aí.

  • ʻOku faingataʻa ke tokanga, hangē ʻoku ʻikai fakafanongó, ʻikai lava ʻo muimuiʻi tonu e ngaahi fakahinohinó, palopalemaʻia hono fokotuʻutuʻu ha meʻa ke māú, pe ʻoku faingofua ke taʻetokanga pe loto ngalongalo.

  • ʻOku ngaungaue, taʻemapeʻe, ʻikai ke tangutu maʻu ʻi he akó, lahi ʻene lele, kaka, pe talanoá, kaila he tali e ngaahi fehuʻí, fakaheleleu, pe kaunoa.

  • ʻIta vave pe fakafekiki; fakafepaki ki he kole ʻa e kakai lalahí.

  • ʻOku faʻa ʻita mo loto-mamahi; tukuakiʻi e niʻihi kehé ʻi heʻene ngaahi fehalākí.

  • Houtamaki, fakailifiaʻi e niʻihi kehe, pe kau he fuhú.

  • Fakaʻauha e nāunaú, kaihaʻa, pe maumauʻi e ngaahi laó.

  • Taʻeʻofa ki he fanga monumanú mo e kakaí.

  • Fakamālohiʻi e niʻihi kehé ki he ʻekitivitī fakasekisualé.

  • ʻOku ʻikai ke kai fakalelei pea ʻikai feinga ke sino pe hā mai ha holo lelei hono sinó.

  • ʻOku loto-ʻoho (ngaue fakafokifā, mo vave, hono sinó pe ko ʻene leá).

  • Hohaʻa pe hā mai ʻoku mamahi ʻi he mavahe mei ʻapí pe mei he mātuʻá pe nofo ʻo fakatuʻotuʻa ki he māvaé.

  • ʻOku ongoʻi mamahi (ko e ngaahi fakaʻilongá ʻoku kau ai e loto-mamahí pe taʻeoliʻiá, ʻikai lava ke maʻu ha fiefia ʻi hono fai ha ngaahi meʻá, mavahe (fakatuʻasino mo fakaeloto) mei he niʻihi kehé, ongoʻi halaia mo taʻemahuʻinga, ʻongoʻi kuo mole e iví, faingataʻa ke fakakaukau mo tukutaha e tokangá ki ha meʻa, ʻi ai mo e fakakaukau mo e ngaahi ongo taonakita).

  • ʻOku hā mai ʻoku loto-moʻua (hangē ʻoku loto faingataʻaʻiá, hohaʻa, ilifia, tailiili, manavahē; hangē ʻoku tuʻunuku mai ha faingataʻá; faingataʻa e mānavá pe mamahi e fatafatá).

Ngaahi ʻAmanaki ʻOku Moʻoní

Ne ako ʻaki ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻo pehē: “ʻI he maama fakalaumālié, naʻe ʻiloʻi ai mo hū ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalaumālié … mo nau tali ʻa e palani ʻa e [ʻOtuá] ʻe tuʻunga ai ha lava ʻa ʻEne fānaú ʻo maʻu ha sino fakamāmani pea mo ha taukei ʻi he māmaní ke fakalakalaka hake ki he haohaoá mo ʻiloʻi pau ʻa honau ikuʻanga fakalangi ʻi heʻenau tuʻu ko e ʻea hoko ki he moʻui taʻengatá.” 5 ʻOku hoko ki he kakai tokolahi tahá, ʻoku kau ki he tupu fakalakalaka ko ʻení ʻa e ngaahi vāʻihala ʻo e valevalé, toʻu tupú, talavoú mo e finemuí, pea mo e kakai lalahí. ʻE lava e mātuʻá ʻo tokoniʻi ʻenau fānaú ʻi he ngaahi vāʻihala ko ʻení, ʻo teuteuʻi kinautolu ki he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻOku totonu ke hoko ʻa e ngaahi ʻamanaki ʻoku moʻoní mo e tupu fakalakalaka ʻoku vavé ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ia ke ne tataki kinautolu ʻi he ngāué ni. ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú mo mataʻikoloa ʻaki kinautolu ko ha niʻihi fakafoʻituitui makehe. ʻI hono fai iá, te nau fakahā ai ki he fānaú ʻa e ʻofa ʻoku fakahoko mai ʻe he Tamai Hēvaní kiate kitautolu kotoá.

Ko Hono Tali ʻo e ʻUlungāngá

Ko e mātuʻa ko ē ʻoku nau mataʻikoloa ʻaki ʻenau fānaú mo feinga ke ʻiloʻi kinautolu fakafoʻituituí ʻoku lahi ange ʻenau tali totonu ki he ʻulungaanga ʻo ʻenau fānaú. ʻOku nau malava lelei ange hono akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú ki heʻenau fānaú.

ʻOku faʻa fai ʻe he fānaú ha ngaahi ʻulungaanga ʻoku ʻikai saiʻia ai e mātuʻá, hangē ko e kai e motuʻa tuhú, kakakaka, mo e ʻafaʻafaʻi ha meʻá. Taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko fakataha e faʻahinga ʻulungaanga peheé mo e ngaahi vāʻihala ʻo e tupu fakalakalaká pea ʻoku toki mole pē ia ʻi he matuʻotuʻa ʻa e fānaú. ʻI he ʻilo ʻe he mātuʻá ʻoku tupu mo fakalakalaka e fānaú, ʻe siʻisiʻi ange ai ʻenau ongoʻi halaiá mo ʻenau hohaʻá ʻi he taimi ʻoku hoko ai e ngaahi tōʻonga ko ʻení. ʻE lava foki ke tali lelei ange ai ʻe he mātuʻá.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku fakamamafaʻi ʻe he mātuʻá ha ʻulungaanga ʻoku ʻikai ke fie maʻu ʻaki hano tauteaʻi, lumolumaʻi, pe valokiʻi ʻa e tamasiʻí. Ko e faʻahinga ongo mālohi peheé ʻokú ne ʻomi ha tokanga ʻoku fuʻu tōtuʻa ki he ʻulungāngá, ʻo ne fakatupu he taimi ʻe niʻihi ke ongoʻi loto mamahi e tamasiʻí, talangataʻa, pe fuʻu fie ʻilo kau ki he ʻulungaanga. Hangē ko ʻení, ko ha fuʻu ʻita lahi ki he kai e motuʻa tuhú ʻokú ne fakatupu he taimi ʻe niʻihi ke pīkitai e tamasiʻí ki he ʻulungaanga ko iá. Neongo ia, ʻi he taimi ʻoku tali ai ʻe he mātuʻá ʻi ha founga faingofuá pe tukunoaʻi pē ʻa e ʻulungaanga ko iá, ʻe liʻaki ia ʻe he tamasiʻí he taimi ʻoku ʻikai kei hoko ai ia ko ha taumuʻá.

ʻOku lava ʻe he fuʻu lahi hono fakamamafaʻi e ʻulungaanga feʻunga mo e taʻu motuʻá ʻo toe fuʻu fakamamafaʻi ia ʻo tōtuʻa, ʻo ne poupouʻi e tamasiʻí ke ne toutou fai tuʻo lahi e ʻulungaanga ko iá, ʻo aʻu pē ki ha ngaahi founga ʻoku ʻikai ke malu. Hangē ko ʻení, ko ha ongomātuʻa ʻokú na fuʻu fakafepakiʻi ha kiʻi tamasiʻi mei haʻane feinga ke kaka ʻi ha meʻa (“ʻokú ne fuʻu fiefia heʻene fai iá”) te ne ala poupouʻi e ʻulungaanga ʻe fakatuʻutāmaki ki he malu ʻa e tamasiʻí.

ʻOku faʻa holomui e toʻu tupú mei he kau ki he meʻa fakafāmilí pea nau fakaangaʻi e mātuʻá. Ko e mātuʻa ʻoku ʻi ai ʻenau ongoʻi fakatāutaha ki he meʻá ni, ʻoku nau ongoʻi ʻoku fakafisingaʻi kinautolu, pea nau feinga ke fakamālohiʻi ʻenau pulé ʻo ala fakatupu ai ha angatuʻu ʻa e tamasiʻí, peá ne fakatuaiʻi ai ʻene tupulaki ʻi he sitepu ko ʻení. Neongo ia, ʻi he taimi ʻoku tali ai ʻe he mātuʻá e ʻulungaanga ʻo e tamasiʻí ʻo ʻikai ke fuʻu tokanga ki aí, ʻokú na fakaʻatā e tamasiʻí ke laka atu ʻi he sitepu ko ʻeni ʻo e toʻu tupú. Ko e angamahení, ʻoku tali ʻe he fānaú ʻenau mātuʻá ʻi heʻenau fakaofi atu ke hoko ko e kakai lalahí.

Feinga ke ʻIloʻi e Kiʻi Tamasiʻi Takitaha

Ko e founga lelei taha ki he mātuʻá ke ʻiloʻi lelei ai ʻenau fānaú—ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau manako mo ʻikai manako aí, ʻenau ngaahi ʻamanakí mo e meʻa ʻoku nau manavahē aí—ko e ʻi ai ha taimi ke nau feohi ai mo kinautolu. ʻOku lava ke feohi fakataha e fāmilí he ʻaho takitaha ʻi he lotu mo e ako folofola fakafāmilí. ʻOku lava ke nau ngāue fakataha pea fai ha pōtalanoa faingofua mo fakafiefia. ʻOku lava ʻe he mātuʻá ʻo fakakau ʻenau fānaú ʻi he ngaahi ʻekitivitī fakakulupú hangē ko e ʻalu ki he pāká, langa ha fale ʻakau, ʻeva meʻalele, lue lalo, tō mo tokangaʻi ha ngoue, mo e vaʻinga. ʻOku faʻa fakafiefia taha pē ʻa e ngaahi ʻekitivitī ʻoku siʻisiʻi taha e fakamole paʻanga ki aí.

ʻOku totonu ke ʻi ai ha taimi ke feohi fakafoʻituitui ai e mātuʻá mo e tamasiʻi takitaha, pea faʻa fakaʻatā ʻa e tamasiʻí ke ne fili ʻa e ngaahi ʻekitivitī te nau fakahoko fakatahá. ʻOku totonu ke fakatefito e ngaahi fetalanoaʻaki ʻoku hoko aí he ngaahi meʻa ʻoku manako ai e tamasiʻí

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, Oct. 1999, 6; pe Liahona, Sānuali 2000, 7.

  2. ʻI he Conference Report, Oct. 1977, 64; pe Ensign, Nov. 1977, 43.

  3. Vakai, William Sears and Martha Sears, The Baby Book: Everything You Need to Know about Your Baby from Birth to Age Two (New York: Little, Brown & Company, 1993), 536.

  4. Ko e ngaahi fakamatala ʻe niʻihi ʻi he vahé ni ko e toʻo ia mei he Erik H. Erikson, Childhood and Society (New York: Norton, 1963), 247–63; Frances L. Ilg, mo e niʻihi kehe, Child Behavior (New York: Harper & Row, 1981), 12–46; and Louise Bates Ames, mo e niʻihi kehe, Your Ten-to-Fourteen-Year-Old (New York: Dell, 1988), 21–180, 318–23.

  5. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

ʻOku mahuʻinga ʻa e fakalakalaka māmalié ki he moʻui lelei ʻa e tupu fakalakalaka ʻa e tamasiʻí. ʻI hoʻo hoko ko e mātuʻá, te ke lava ʻo tokoni ʻaki hoʻo ngaohi ha ʻātakai ʻoku malu mo feʻunga ki he lehilehiʻí.