Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Tolú: Ko e Fetuʻutaki ʻi he ʻOfa


Fakataha Fika Tolú

Ko e Fetuʻutaki ʻi he ʻOfá

Ko e Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoniʻi e mātuʻá:

  • Ke mahino ʻa e mahuʻinga hono fakahoko e fetuʻutaki ʻoku leleí mo e meʻa ʻoku hoko he fetuʻutaki ʻoku koví.

  • ʻAi ke ʻiloʻi pea taʻofi e ngaahi founga fetuʻutaki mo ʻenau fānaú ʻoku fakatupu ʻauhá.

  • Ako e ngaahi taukei mo e ngaahi founga fetuʻutaki te ne fakamālohia e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí.

Ko e Mahuʻinga ʻo e Fetuʻutaki Leleí

Ko e fetuʻutakí ʻoku kau ki ai ʻa e fakakaukau, ongo, tōʻonga, pe holi kotoa pē ʻoku fevahevaheʻaki ʻi he lea pe ha founga kehe ʻi he vahaʻa ʻo e mātuʻá mo e fānaú. ʻOku ʻikai malava ke tuku ʻa e fetuʻutakí. Hangē ko e fakamatala ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipoló, “ʻOku kākaaʻi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi leá, fasi hotau leʻó, ʻetau ngaahi ngaué, mo ʻetau ngaahi fakakaukaú.”1 ʻOku tala kitautolu ʻe heʻetau tōʻongá mo ʻetau ngaahi leá, anga ʻetau ongoʻi ha ngaahi meʻá, mo e meʻa kuo tau aʻu ki aí. Naʻa mo e fakafisi ke talanoá ʻokú ne ʻave ha pōpoaki ki he niʻihi kehé, neongo ʻe mahino pe ʻikai ke mahino ʻa e pōpoaki totonú.

Ko e fetuʻutaki koví ko ha fakaʻilonga mo ha tupuʻanga ia ʻo e ngaahi palopalema fakafāmilí. ʻOku faʻa fetuʻutaki ʻa e ngaahi mātuʻa mo e fānau ʻita mo loto-foʻí ʻi ha ngaahi founga ʻoku holoki hifó, siʻisiʻi ange haʻane fakahehema ke fakafanongo kae lahi ange ke ne lea ʻaki ha ngaahi meʻa ke tuku hifo mo fakamamahi. Tatau pē ia mo e taimi ʻoku fakafepaki ai e mātuʻá mo e fānaú ki he ngaahi meʻa ʻoku tuku hifo ai mo fakamamahi kiate kinautolú, ʻoku nau faʻa tali ʻaki e ngaahi lea mo e ngaahi tōʻonga taʻefeʻunga. Taimi ʻe niʻihi ʻoku fie maʻu ke liliu ha tōʻonga ʻa ha taha ki he moʻuí, kiate kita, mo e niʻihi kehé kimuʻa ia kae malava ha fetuʻutaki ʻoku leleí.

ʻOku lava ke tuʻusi ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi siakale ʻoku holoki hifó ʻaki hano liliu e founga ʻoku nau fakafanongo mo tali ʻakí, pea fakatupu ha ʻātakai fakamoʻui te ne taki honau ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ki ha liliu ʻo e lotó.

Ko e Ngaahi Founga ʻOku Fakatuʻutāmakí

ʻOku kau ʻi he ngaahi founga fetuʻutaki angamaheni ʻoku nau tuli ke mamaʻo e fānaú ʻa e:

  • Fakamatalá, fakahinohino ki he tonú mo e halá, malangá, fehuʻi fakafihí.

    “Kapau kuó u tala atu tuʻo taha, kuó u tala atu tuʻo tahaafe ia. ʻOku ʻikai lava ke hū ia ki ho ʻulu koví ko e …”

    “ʻOku totonu ke ke mā. Sio ki he meʻa kuó ke faí.”

    “Ko e hā e ʻuhinga ne ke fai ai iá?”

  • Taʻe tali, fakafiemālieʻi, pea ʻoange ha fakapapau ʻoku ʻikai ke moʻoní.

    “Mokomoko hifo. ʻOku ʻikai ha ʻuhinga ke ke loto-mamahi ai.”

    “Sai, ko e hā pē ha meʻa te ke fiefia ai.”

    “ʻE sai pē e meʻa kotoa. Kuo tokolahi ha kakai ne kovi ange ʻenau mamahí.”

  • Ko hono fakamāuʻi, fakahalaiaʻi, fakamanamanaʻi.

    “Ko e palopalema mo koé ko e …”

    “He ʻikai pē ke ke teitei tatau mo ha meʻa.”

    “Toe fai mai ia pea he ʻikai te ke lava ʻo tangutu ki lalo ʻi ha uike ʻe taha.”

  • Ko hono tukuakiʻi, fakaangaʻi, lumolumaʻi.

    “Ko ho foʻui kotoa ia.”

    “ʻOkú ke fuʻu fakatupu ʻita.”

    “ʻOku ʻikai ke u makātakiʻi hoʻo lāunga peheé.”

  • Talanoa kau ki ha ngaahi ongo ʻa ha taha ʻi he taimi ʻoku fie vahevahe ai ʻe ha kiʻi tamasiʻi ʻene ngaahi ongó.

    “ʻOku ou ʻilo lelei ʻa e anga hoʻo ongó. ʻI he taimi ne u taʻu tatau ai mo koé, ne u …”

Ko e Fetuʻutaki ʻOku Anga Faka-Kalaisí

Ko e mātuʻa ʻoku nau fetuʻutaki ʻi he anga faka-Kalaisí ʻoku faingofua ʻange ʻenau fakahoko honau “fatongia toputapu ke ohi hake ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni” pea ke “hinoiʻi kinautolu ke nau feʻofoʻofani mo fetauhiʻaki, tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea hoko ko ha kau tangataʻi fonua tauhi lao.”2

He ʻikai lava ke fakahoko ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá mo e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e tuí ki he fānaú taʻe kau ai ha fakafetongi ʻo ha fakamatala ki hono tokangaʻí mo e ongoʻingofuá. ʻOku faʻa fakafalala ʻa e loto fiemālie ʻa e fānaú ke fakafanongó mo talanoá ʻi he anga ʻo e fetuʻutaki ʻoku fai ʻe he mātuʻá ʻi ʻapí.

Ko Sīsū Kalaisi hotau faʻifaʻitakiʻangá ʻi Heʻene hoko ko e Fakamoʻuí mo e Huhuʻí: “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui: ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí kae ʻiate au” (Sione 14:6). ʻI Heʻene hoko ko e Tokotaha haohaoa pē ʻe taha kuo moʻui ʻi he māmaní, naʻá Ne ʻomai ʻa e sīpinga māʻolunga taha ke fakahoko ʻe he fakafoʻituituí mo e founga ke nau fetuʻutaki ai ʻiate kinautolú.

ʻOku fakahā ʻe he folofolá ko Sīsū naʻe:

  • Tuai ke fakahalaiaʻi, ʻo hangē ko e fefine ne ʻomi kiate Ia ki he tono tangatá (vakai, Sione 8:3–11).

  • Fakamolemole, ʻi he taimi naʻá Ne fekumi ai ki he fakamolemole ʻa e Tamaí maʻa kinautolu naʻa nau tutuki Iá (vakai, Luke 23:33–34).

  • Manavaʻofa, ʻi he taimi naʻá Ne tangi ai mo Mele mo Maʻata ʻi he mate ʻa Lasalosí (vakai, Sione 11:33–36).

  • Tokanga ki Hono fāmilí, ʻi he taimi naʻá Ne fai ai ha foaki maʻa ʻEne faʻeé lolotonga ʻEne ʻi he ʻakaú (vakai, Sione 19:25–27).

  • Loto fiemālie ke fetongi e koví ʻaki e leleí, ʻi he taimi naʻá Ne fakamoʻui ai ʻa e telinga ʻo e tokotaha ʻo Hono kau puke pōpulá (vakai, Luke 22:50–51).

  • Naʻe ʻofa he fānaú, ʻi hono fakahaaʻi ʻaki ʻEne tāpuakiʻi kinautolú (vakai, Mātiu 19:14–15; 3 Nīfai 17:21–24).

  • Houngaʻia, ʻi he taimi naʻá Ne fakahīkihikiʻi ai ʻa e fefine naʻá ne tākai ʻaki Ia e loló (vakai, Luke 7:44–48).

  • Vēkeveke ke ngāue tokoni, ʻi he taimi naʻá Ne fufulu ai e vaʻe ʻo ʻEne kau ākongá, ʻo Ne akoʻi ai kinautolu ke nau ngāue tokoni maʻá e niʻihi kehé (vakai, Sione 13:4–17).

  • Loto fiemālie ke feilaulau, ʻi hono fakahaaʻi ʻaki ʻEne fai ʻa e fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa e māmaní (vakai, Mātiu 26:35–45).

Ko e fetuʻutaki ʻoku ola leleí ko ha ola fakanatula ia ʻo makatuʻunga ʻi hono fakatupulaki ʻe he tangatá mo e fefiné ha ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻo e tuí, ʻamanaki leleí, manavaʻofá, ʻofá, mo e mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá, angamaʻá, ʻiló, anga-fakamaʻumaʻú, faʻa kātakí, feʻofoʻofani fakakāingá, anga faka-ʻOtuá, loto-fakatōkilaló, mo e faʻa ngāué (vakai, T&F 4:5–6). Naʻe ako ʻaki ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ʻo pehē: “ʻOku ʻikai ha tangata ʻe fakamātoato haʻane fakaleleiʻi ke fakaʻaongaʻi ʻi heʻene moʻui fakaʻahó e ngaahi akonaki ʻa Sīsū ʻo Nasaletí taʻe te ne ongoʻi ha liliu ʻi hono natula ʻoʻoná. Ko e kupuʻi lea ko e, ʻfanauʻi foʻoú,’ ʻoku ʻi ai hono mahuʻinga ʻoku loloto ange ia ʻi he meʻa ʻoku pipiki ki ai e kakai tokolahi.”3 ʻI he muimui ʻa e mātuʻá ki he ngaahi akonaki ʻa Kalaisí, ʻoku nau ikunaʻi ai ʻa e ngaahi founga fetuʻutaki ʻoku ʻikai ke ola lelei mo fakatuʻutāmakí. ʻI heʻenau maʻu ʻa e ngaahi ʻulungaanga faka-ʻOtuá, ʻoku nau malava ke mapuleʻi lelei ange ʻa e ngaahi ongo fakatāutahá mo tali lelei ange ki he ʻulungaanga ʻo e niʻihi kehé; ʻoku nau feʻunga lelei ange ke tali lelei he taimi ʻoku anga taʻefakaʻapaʻapa mo angakovi ai e fānaú.

Ko Hono Fakatupulaki e Fetuʻutakí

ʻOku tupulaki ʻa e ngaahi palopalema ʻo e fetuʻutakí ʻi he ʻalu ʻa e taimí. ʻOku faʻa faingataʻa ke fakapapauʻi pe naʻe kamata ʻanefē pea ko hai naʻá ne kamata ʻa e ngaahi palopalemá, pea ʻoku angamaheni ʻaki ʻa e lahi ange ʻa e maumaú ʻi he leleí ʻi hono fai e tukuakiʻí. ʻOku totonu ke tukutaha e tokanga ʻa e mātuʻá ki hono fakatupulaki ʻenau ngaahi taukei he fetuʻutakí kae ʻikai ko e tukuakiʻí.

Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi taukei ki he fetuʻutakí ʻa ia ʻoku akoʻi ʻi he fakataha ko ʻení ʻoku tautefito ʻene ʻaongá ʻi he taimi ʻoku loto mamahi ai e fānaú pea lava ke nau maʻu ha tokoni mei ha tahá. Naʻe fakamahinoʻi ʻe Sione Kotimeni ko e mataotao ki he ʻatamaí, ko e mātuʻa ko ē ʻoku nau ngāue fakataha lelei mo ʻenau fānaú lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá ʻoku nau fakaʻaongaʻi e ivi tākiekina liliu ʻo e moʻuí, ʻo tokoniʻi ʻenau fānaú ke nau ako ke fakatonutonu lelei ange ʻenau ngaahi ongó mo puleʻi honau ngaahi vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé.4 ʻOku lava e mātuʻá ʻo ako mo fakaʻaongaʻi lelei e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi taukei ʻo e fetuʻutaki ʻoku ola leleí. ʻI he taimi ʻoku nau fai pehē ai ʻaki ha holi ʻoku moʻoní ke fakafanongo pea maʻu e mahinó, ʻoku angamaheni ʻaki ke tupulaki e mahuʻinga mo e tuʻo lahi ʻenau fetuʻutaki mo ʻenau fānaú. ʻE tokoni e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he ongomātuʻá ke fakatupulaki ʻena fetuʻutaki ʻiate kinaua peé pea mo ʻena fānaú.

Fetongi e Koví ʻAki e Leleí

Ko ha founga ola lelei ke tuʻusi ʻaki e ngaahi sīpinga fetuʻutaki ʻoku holoki moʻuí ko e muimui ki he sīpinga ʻa Sīsuú ʻo e fetongi e koví ʻaki e leleí. ʻOku totonu ke lea leʻo tatau pē e mātuʻá ʻi he taimi ʻoku kailaʻi ai kinautolu ʻe he fānaú, talanoa fakaʻapaʻapa kapau ʻoku anga taʻefakaʻapaʻapa ʻenau fānaú, fakapotopoto he taimi ʻoku taʻefakapotopoto ai ʻenau fānaú, ʻoange ʻi he ʻofa e ngaahi nunuʻa ʻo e maumauʻi ʻe heʻenau fānaú ʻa e ngaahi lao ʻa e fāmilí (vakai, fakataha fika 9).

ʻOku ʻikai ʻuhinga e anga faka-Kalaisí ke tali ʻe he mātuʻá e ngaahi fie maʻu taʻefakapotopotó. ʻI hono fehangahangaʻí, ʻoku ʻuhinga ia ki hono fakahaaʻi e ngaahi palopalemá kae ʻikai ko e fakaʻehiʻehi mei ai. ʻI he taimi ʻoku faʻa kātaki mo ʻofa ai e mātuʻá, ʻe faifai pē pea tali lelei ʻe he tokolahi taha ʻo e fānaú. Taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke hoko e liliu ʻo e ʻulungāngá kae ʻoua kuo fakapapauʻi ʻe he fānaú ʻoku fie maʻu moʻoni ʻe he mātuʻá ha vā fetuʻutaki ʻoku lelei angé. Ko ia ai, ʻe fie vilitaki pē e mātuʻá heʻenau feinga ki ha fetuʻutaki ʻoku leleí, ʻo tatau ai pē pe ʻoku anga fēfē e tōʻonga ʻenau fānaú.

Sio ki he Lelei ʻoku ʻi he Fānaú

ʻOku fie maʻu ke tokanga e mātuʻá ki heʻenau fānaú, tautefito ki he taimi ʻoku nau ʻulungaanga lelei aí. Ko e tokangá ko ha ivi mālohi ia. Kapau ʻe fakafanongo mo talanoa e mātuʻá mo ʻenau fānaú lolotonga e ngaahi taimi leleí, te nau poupouʻi e ʻulungaanga leleí. ʻE meimei ke toutou fakahoko ʻe he fānaú e ngaahi ʻulungaanga ʻokú ne puke e tokanga ʻa e mātuʻá. ʻOku totonu ke tukunoaʻi ʻe he mātuʻá e ʻulungaanga kovi mo taʻefeʻunga ʻo e fānaú ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke fakatuʻutāmaki aí. ʻI he taimi ʻoku fakamamahi ai e ʻulungaanga, taʻefeʻunga, pe fakatupu ʻauhá, ʻoku totonu ke fakahā ʻe he mātuʻá ha nuʻunuʻa te ne taʻofi e tamasiʻí mei he maʻu ha tokanga ʻoku ʻikai ke mahuʻingá. (vakai, fakataha fika 9).

Fakafanongo ki he Fānaú

ʻOku angamaheni ʻaki e angalelei ʻa e fānaú ʻi he taimi ʻoku nau ongoʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ai kinautolú. ʻOku lava ke tokoni e mātuʻá ki heʻenau fānaú ke nau ongoʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi mo fakaʻapaʻapaʻi kinautolu ʻaki ʻenau fakafanongo kiate kinautolu mo tali ʻenau ngaahi ongó. Taimi ʻe niʻihi ʻoku maʻu ʻe he fānaú e ngaahi ongo he ʻikai ke saiʻia ai e mātuʻá. Neongo ia, ʻoku faʻa liliu e ngaahi ongo ʻoku ʻikai ke fie maʻú ʻi he taimi ʻoku fakaʻatā ai e fānaú ke nau talanoa fekauʻaki mo kinautolú.

ʻOku faʻa liliu vave ʻo ʻofa ha tamasiʻi ne ʻita ki ha mātuʻa ʻi he taimi ʻoku fakaʻatā ai ia ke talanoa ʻo kau ki heʻene ngaahi ongo [fakaelotó] ʻo ʻikai ke tauteaʻí. Ko e fakafanongo ki he ngaahi ongo faingataʻa ʻa e fānaú ko ha founga ia hono ʻoange ʻa e fuofua tokoni ʻo e ongo fakaelotó. ʻOku loto-foʻi mo puputuʻu e fānaú ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke mahuʻinga pe fakafisingaʻi ai ʻenau ngaahi ongó; te nau alaako ke taʻefalala ki heʻenau ongó. Tautefito ki he fānau īkí, ʻoku nau fakafalala ki heʻenau mātuʻá ke tokoniʻi kinautolu ke ʻuhinga lelei ʻenau ngaahi ongo fakaelotó.

Naʻe fai ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e akonakí ni: “Ko e taimi ke fakafanongó ʻa e taimi ʻoku fie maʻu ai ha taha ke ongona hono leʻó. ʻOku fakanatula ʻa e loto vēkeveke ʻa e fānaú ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá, mei he ngaahi meʻa lelei tahá ki he fakamamahi tahá. ʻOku tau maʻu nai ʻa e loto vēkeveke tatau ke fakafanongo? Kapau te nau feinga ke fakahaaʻi ʻenau mamahí, ʻoku lava nai ke tau fakafanongo tauʻatāina ki ha aʻusia ʻoku ʻikai lelei taʻe te tau fuʻu ʻohovale ai? Te tau lava nai ʻo fanongo taʻe te tau taʻofi ʻenau fakamatalá mo loto fakamaau he taimi pē ko iá ʻa ia te ne taʻofi fakaʻaufuli e fepōtalanoaʻakí? ʻE lava ke hokohoko atu ʻi he fakafiemālie mo e ʻilo pau ʻoku tau falala kiate kinautolu pea maʻu ha mahino ki he ngaahi meʻa ʻoku nau ongoʻí.”5

ʻE tokoniʻi ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻa e mātuʻá ke ʻaonga ange ʻenau fakafanongo.

Fakahaaʻi ha mahuʻingaʻia mo ha loto fiemālie ke fakafanongo. Kapau ʻe fakahaaʻi ʻe he ngaahi lea ʻa e mātuʻá ʻenau mahuʻingaʻia ʻi he meʻa ʻoku lea ʻaki ʻe ha kiʻi tamasiʻi ka ʻoku fakahaaʻi ʻe heʻenau ngaahi ngāué ʻoku ʻikai ke nau mahuʻingaʻia pe ʻikai ke faʻa kātaki, ʻe tui ʻa e tamasiʻí ia ki he lea ʻoku fakahoko ʻaki e sinó. ʻOku totonu ke ʻoua ʻe fai ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi meʻa kehe ʻoku nau faí kae ʻoange ha tokanga kakato ki heʻenau fānaú. ʻOku totonu ke nau feinga ke fetuʻutaki mata-ki-he-mata kae ʻikai ko e tuʻu pē mo sio hifo ki heʻenau fānaú, ke ne fakahā atu ʻa e mālohí mo e māʻolunga tahá. ʻOku totonu ke nau tokanga ki he ngaahi lea ʻoku fakahoko ʻaki honau sinó. ʻOku mālohi ange e ivi tākiekina ʻo e ʻulungāngá ʻi he leá.

Fai ha ngaahi fehuʻi te ne fakaafeʻi e tamasiʻí ke talanoá. Hangē ko ʻení, ʻe ala pehē ange e mātuʻá, “Hangē ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻokú ke lotomoʻua ki aí. Te ke fie talamai nai ia kiate au?” “Ko e hā hoʻo fakakaukaú?” “Tala mai mo ha toe meʻa.” ʻOku totonu ke fai e ngaahi fehuʻí ko ha feinga ke poupou kae ʻikai ko ha founga fakamālohi koeʻuhí ke ʻoua ʻe ongoʻi ʻe he fānaú ʻoku fakafihi hono fakafehuʻia kinautolú.

ʻAi ke ʻiloʻi pea fakamatala e ngaahi ongo ʻa e tamasiʻí. ʻE ongoʻi fiemālie e fānaú ʻi he taimi ʻe lava ke ʻiloʻi ai ʻe he mātuʻá mo fakamatala ʻenau ngaahi ongó. ʻOku nau ʻiloʻi ʻoku mahino ki ha toe tokotaha kehe. ʻE lava ke pehē ʻe ha mātuʻa, “ʻOku fakamamahi ʻa e ʻikai ke faakafeʻi koe ʻe Sione ki heʻene pātí, ʻikai ko ia.” ʻOku tupu hake e fānau ʻe niʻihi mo e ʻikai pē ke nau fanongo ki ha ngaahi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ʻenau ngaahi ongo ʻoku ʻikai ke fakafiemālié. (Vakai, fakataha fika 4 ki ha fakamatala lahi ange ki hono ʻiloʻi mo fakamatalaʻi e ngaahi ongó.)

Fakafanongo tokanga ʻaki haʻo toe lea ʻaki e meʻa ʻoku lea ʻaki ʻe he tamasiʻí. ʻI he taimi ʻoku faingataʻaʻia ai e tamasiʻí pea fie talanoá, ʻoku ʻi ai e mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku nau fanongo pē ki ha foʻi lea ʻe taha pe ua, pea pehē ʻoku mahino kiate kinautolu ʻa e palopalemá, pea nau tuʻusi mai leva mo kamata ke nau akonaki. ʻI he taimi ʻoku ʻikai fanongo kakato ai e mātuʻá, ʻoku faʻa ongoʻi loto-foʻi e tamasiʻí.

ʻOku totonu ke fakafanongo tokanga e mātuʻá ʻo ʻoua ʻe toe fakahohaʻasi. Lolotonga e fanga kiʻi mālōlō heʻenau fetalanoa ʻakí, te na toe fakapapauʻi e mahino ʻokú na maʻú kau ki he meʻa ʻoku lea ʻaki mo ongoʻi ʻe he tamasiʻí, ke fakaʻatā e tamasiʻí ke fakatonutonu kinaua kapau kuo taʻemahino kiate kinaua e pōpoakí. ʻOku totonu ke na anga fakaʻapaʻapa mo manavaʻofa pea fakaʻehiʻehi mei hono fakakeheʻi pe fakalahiʻi e pōpoaki ʻa e tamasiʻí.

Ko hono toe fakalea ʻi he founga ko ʻení kuo ui ia ko e toe fakamanatu pe ako ʻi he founga ʻoku longomoʻui. Ko ha founga ola lelei ia ʻo hono fakahaaʻi ki he fānaú ʻoku tokanga ʻenau mātuʻá pea mahino ʻa e meʻa ʻoku fakakaukau mo ongoʻi ʻe heʻenau fānaú, ʻo hangē ko e ongo sīpinga ko ʻení:

ʻOku hū mai ha tamasiʻi ki ha loki, haʻaki e tohí ʻi he funga tēpilé, mo sio ʻita ki he mātuʻá.

Mātuʻá: “ʻOkú ke ʻita ʻiate au. Kuó u fai ha meʻa ke ke mamahi ai.”

ʻOku foki loto mamahi ki ʻapi ha tamasiʻi mei he akó.

Tamasiʻí: “Naʻe kovi ʻaupito ʻeku lēsoni kemí he ʻahó ni. Naʻe mamafa moʻoni e siví.”

Mātuʻá: “ʻOkú ke lotomoʻua naʻa ʻikai ke ke lava he siví.”

Tali ʻo ʻoua ʻe tulitonuhia ʻi he taimi ʻoku loto mamahi ai e tamasiʻí. ʻOku ʻilo ʻe he mātuʻá ʻoku tautefito e faingataʻa ʻa e fakafanongó ʻi he taimi ʻoku ʻita ai e tamasiʻí kiate kinauá. ʻOku fie maʻu ʻe he mātuʻa tokolahi e fakangofua ʻa ʻenau fānaú pea ʻoku nau ongoʻi ʻoku fakamanamanaʻi kinautolu, kumi ʻuhinga, mo ʻikai ke fie maʻu ʻi he taimi ʻoku fakaangaʻi ai kinautolú.

ʻOku totonu ke nau tali ʻo ʻoua ʻe kumi ʻuhinga pea ʻikai ke tulitonuhia ʻaki ʻenau fakafanongo ke maʻu e mahinó. ʻIkai ngata aí, ʻoku totonu ke nau fakahā ʻa e moʻoní ʻi he meʻa ʻoku lea ʻaki ʻe heʻena tamasiʻí kau kiate kinauá. ʻO aʻu ki ha taimi ʻoku fuʻu tōtuʻa hono tukuakiʻi kinauá, ʻoku ʻi ai pē ʻena kiʻi moʻoni. (Hangē ko ʻení, ʻe ala pehē ʻe ha mātuʻa: “Ne u fai ha fehalaaki, pea ʻokú ke lotomamahi ʻiate au. Naʻe totonu ke ʻoua te u … ” Kapau ʻoku hohaʻa e mātuʻá ke maluʻi ia pe ke tonuhia, ʻe iku ia ki heʻene fakafekiki mo e tamasiʻí. ʻO aʻu ai pē kapau ʻe mālohi e mātuʻá he fakafekikí, ʻe ala maumau hona vā fetuʻutakí, pea ʻe mole e faingamālie ʻo e mātuʻá ke tokoní. ʻOku malava ke fakaleleiʻi e ngaahi ongo ʻita ʻa e fānaú ʻi he taimi ʻoku nau maʻu ai ha faingamālie ke talanoa kau kiate kinautolú mo ha mātuʻa ʻoku fakafanongo.

ʻE ala tokoni e faleʻi ʻa ʻEletā H. Peeki Pitasoni ʻo e Kau Fitungofulú: “Manatuʻi foki, ʻoku mou fakafanongo koeʻuhí ke mahino kiate kimoutolu ʻa e meʻa ʻoku hokó, ka ʻoku ʻikai ko hono ʻuhingá ko hano fakahā ia ʻoku mou loto ki he meʻa naʻe hokó.”6

Vahevahe Lelei e Ngaahi Ongó ʻi he Taimi ʻOkú Ke ʻIta Aí

ʻOku faʻa fakahoko ʻe he mātuʻá ʻenau hala lahi tahá ʻi he taimi ʻoku nau ʻita aí. ʻOku hanga ʻe he lea ʻitá ʻo hūhuuki e ngaahi matakafo ʻoku tuai ʻene moʻuí. Ko e ngaahi lea taʻefeʻunga ʻi he ʻitá ʻoku faʻa kau ai ʻa e lea ʻokú ke pea kuo ui ia ko e lea “ʻokú ke.” Hangē ko ʻení: “ʻOku ʻikai nai te ke lava ʻo fai ha meʻa ke tonu?” Ko e ngaahi lea peheé ʻoku nau faʻa fakasiʻisiʻiʻi mo fakahalaiaʻi, pea ʻoku nau fakatupu ʻa e tulitonuhia ʻa e fānaú.

Ko ha founga lelei ange ʻe taha ko hono vahevahe ʻe he mātuʻá ʻa e anga hono uesia kinautolu ʻe he ʻulungaanga ʻo ha tamasiʻi: “ʻOku ou ongoʻi loto-foʻi ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke fai ai e ngāue kuo ʻosi vahé.” ʻOku hanga taha e ngaahi lea ko ʻení ki he meʻa ʻoku ʻikai ke ne fakamaaʻi e tamasiʻí. Kuo ui ia ko e lea “ʻOku ou.” ʻOku nau fakaafeʻi ha tali lelei ange mei he tamasiʻí. Ko e fānau ʻoku faʻa fakaʻapaʻapaʻí ʻoku nau faʻa fie anga fakaʻapaʻapa maʻu pē.

Ko e lea “ʻOku ou” ʻoku tonu ange ia ʻi he lea “ʻokú ke” koeʻuhí ʻoku nau fakahaaʻi ha fakahāʻanga faingofua ʻo e ngaahi ongo fakatāutaha kau ki he ʻulungaanga ʻo e tamasiʻí. (“ʻOku ou ongoʻi loto mamahi ʻi he taimi … ”) ʻOku faingataʻa ki ha tamasiʻi ke fakafekiki mo ha mātuʻa ʻoku lea peheni, “ʻOku ou loto mamahi mo taʻefiemālie ʻi he taimi ʻoku ʻave ai e kaá taʻefakangofuá.” Neongo ia, kapau ʻoku lea peheni e mātuʻá, “ʻOkú ke taʻefaitotonu mo kākā” (ko ha lea “ʻokú ke”), ʻe ala tui e tamasiʻí ʻoku taʻetotonu mo tōtuʻa e fakafuofua ʻa e mātuʻá. ʻE fie fakafekiki e tamasiʻí mo e mātuʻá. Pea ko e kovi angé ʻe tui e tamasiʻí ki he fakafuofua kuo fai ʻe he mātuʻá pea fai ʻe ia ha ngaahi tōʻonga ʻo fakatatau mo e lea kuo ʻoange kiate iá.

ʻOku fakaafeʻi ʻe he lea “ʻOku ou” ha tali lelei ange mei ha tamasiʻi. ʻI he taimi ʻoku fanongo ai ha tamasiʻi ki ha lea ʻoku ongo fakaʻofa mei ha mātuʻá, “ʻOku mamahi hoku lotó he ʻoku mafahifahi ʻeku vaasi ʻoku ou saiʻia aí he falikí,” te ne ongoʻi fakatomala peá ne loto ke fai hano fetongi ʻi ha mātuʻa ʻoku lea peheni, “Vale fakasesele. Sio ki he meʻa kuó ke faí.” Ko e fānau ʻoku ngaohi leleiʻi ʻaki e fakaʻapaʻapá, ʻoku nau faʻa loto ke fakatolonga e fakaʻapaʻapa ko iá. Ko e fānau ʻoku ngaohikoviʻí ʻoku nau faʻa ongoʻi ʻita mo taʻemahuʻinga pea ʻikai ke nau tokanga ke tokoni ki he mātuʻá ke nau ongoʻi lelei ange.

Fakamahinoʻi e Meʻa ʻOku ʻAmanekina mei he Fānaú

ʻOku faʻa ofo e mātuʻá heʻena ʻilo ʻoku ʻikai maʻu ʻe heʻena fānaú ha fakakaukau mahino ki he meʻa ʻoku ʻamanekina meiate kinautolú. ʻIkai ngata ʻi hono ʻoatu e lea “ʻOku oú” ʻoku totonu ke ʻoatu ʻe he mātuʻá ha pōpoaki mahino ʻo e meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí. Hangē ko ʻení: “ʻOku ou ongoʻi ʻoku ʻikai te ke houngaʻia heʻeku ʻave holo koe kae ʻikai fai mai ha fakamāloó. ʻOku feʻunga maʻu pē ke lea ʻmālō’ ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻe he taha ha meʻa maʻaú. ʻOku ou fie fanongo ki ai, mo e niʻihi kehé foki. Kātaki muʻa ʻo fakamālō ki he kakaí ʻi he taimi ʻoku nau fai ai ha meʻa maʻaú?”

Naʻe fakahaaʻi ʻe he faʻē naʻá ne fai e kole ko ʻení ʻoku kei hokohoko atu pē ʻe hono ʻofefiné, kuo fuʻu lahi ia he taimí ni, hono fakahaaʻi ʻene houngaʻia he ngaahi meʻa ʻokú ne fai maʻaná. ʻOku mahino, he ʻikai ke tali lelei pehē kotoa e fānaú. ʻE ala fie maʻu ke toutou fai ʻeni ʻo hangē ko e ngaahi fakafuofua ʻoku fakamatalaʻi ʻi he ngaahi fakataha kimui angé.

Ko Hono Fakaleleiʻi e Ngaahi Palopalema ‘Okú Ne Maumauʻi ʻa e Malava ke Fakafanongó

Taimi ʻe niʻihi ʻoku maʻu ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻoku ʻikai ke lelei mo taʻemoʻoni pea mo e ngaahi fakakaukau ʻoku nau uesia e fakafanongó, ʻo hangē ko ʻení:

  • Ko ʻenau ongoʻi ko honau fatongia ke fakaleleiʻi kotoa e ngaahi palopalema ʻenau fānaú. Tautefito ki he fānau īkí ʻoku nau faʻa fie maʻu e tokoni ʻa e mātuʻá ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá. Taimi ʻe niʻihi ʻoku fie maʻu tokoni e fānau matuʻotuʻa angé. Neongo ia, kuo pau ke ako e fānau kotoa ke nau lava ʻo fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema ʻe niʻihi ʻiate kinautolu pē. ʻOku maʻu e loto falalá mei he fehangahangai mo hono fakaleleiʻi e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi palopalema ʻo e moʻuí. ʻOku totonu ke faingamālie e mātuʻá ke na hoko ko ha maʻuʻanga tokoni ʻi he taimi ʻoku tōtuʻa ai e ngaahi palopalemá mei he meʻa ʻoku malava ʻe heʻena fānaú.

  • Ko e ongoʻi ko hona fatongia ke ʻohake ha fānau lelei kae ʻikai ke tokanga taha ke na hoko ko ha mātuʻa lelei. (Toe fakamanatu ʻa e ʻuhinga ʻo ha mātuʻa leleí ʻi he fakataha fika 1.)

  • Ko hono fie maʻu ke mapuleʻi ʻena fānaú.

  • Ko e tōtuʻa ʻena fakamavahe mo fakahōhōlotó, ʻo fakaʻatā ai ʻena fānaú ke tōtuʻa ʻenau tauʻatāiná ʻo ʻikai ke tokangaʻi, ʻoange ha fakahinohino, pea mo ha ngaahi fakangatangata.

  • Ko e manavasiʻi ki he ʻikai ke ola leleí mo e fakamā ki he kakaí.

  • Ko e tui ʻokú na (ongomātuʻá) tonu maʻu pē.

  • Ko hono fie maʻu ke ongoʻi ʻoku ʻofaʻi ʻe he fānaú pea manavasiʻi naʻa nau fakafisingaʻi kinaua.

Kapau ʻoku fie maʻu tokoni e mātuʻá ki ha niʻihi ʻo e ngaahi palopalemá ni, ʻoku totonu ke nau fealeaʻaki mo honau malí, ʻaukai mo lotua ha fakahinohino, ʻalu ki he temipalé, pea, ʻo ka fie maʻu, fealeaʻaki mo ʻenau pīsopé pea kole ha tokoni fakapalofesinale.

Ko e Mālohi ʻo e Fetuʻutaki ʻOku Ola Leleí

Naʻe poupouʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá, “Ka ke ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga, ʻi he lea, mo e tauʻatāiná, mo e ʻofa” (1 Tīmote 4:12). Naʻá ne akonekina foki ʻi heʻene tohi ki he kakai Filipaí, “Ke taau homou tauʻatāiná mo e ongoongolelei ʻa Kalaisí” (Filipai 1:27). ʻOku maʻu ʻe he leá mo e tauʻatāiná ʻa e mālohi ke fakamamahiʻi pe ke tokoniʻi, ke fakatupu ha mamahi mo ha faingataʻaʻia pe fakanonga e ngaahi ongo fakamamahí, ke fakatupu ha veiveiua mo ha manavasiʻi pe poupouʻi e tuí mo e loto-toʻá. ʻI he lelei ange e founga fetuʻutaki ʻa e mātuʻá, te nau lava ʻo fakaʻaongaʻi ha ivi tākiekina lelei lahi ki heʻenau fānaú.

Naʻe akoʻaki ʻe ʻEletā L. Laioneli Kenituliki ʻo e Kau Fitungofulú ʻa e mahuʻinga ʻo e anga faka-Kalaisí ʻi he fetuʻutaki mo e niʻihi kehé:

“ʻOku hā ʻetau fetuʻutakí ʻi heʻetau anga kātakí. Ko ia ai, ʻoku totonu ke tau tokanga ke ʻoua naʻa ngata pē he meʻa ʻoku tau fetuʻutaki ki aí, ka ko e founga ʻo ʻetau fai iá. ʻOku lava ke fakamālohia pe laiki e laumālié ʻe he pōpoaki mo e tauʻatāiná ʻoku fai ʻaki ʻetau fetuʻutakí. …

“… ʻOku fakahaaʻi e fetuʻutaki ʻoku anga faka-Kalaisí ʻe he leʻo ʻo e ʻofa kae ʻikai ko e leʻolahi. ʻOku nau fakataumuʻa ke tokoni kae ʻikai ko e fakamamahi. ʻOku nau fakataumuʻa ke haʻi fakataha kitautolu kae ʻikai ko hono fakamavahevaheʻi kitautolu. …

”Ko e tukupā moʻoní … ko hono fakatonutonu hotau lotó ke maʻu ʻa e ngaahi ongo faka-Kalaisí ki he kotoa ʻo e fānau ʻa e Tamai Hēvaní. ʻI he taimi ʻoku tau fakatupulaki ai e loto hohaʻa ko ʻeni ki he tūkunga ʻo e niʻihi kehé, te tau toki fetuʻutaki mo kinautolu ʻo hangē ko e meʻa ne fai ʻe he Fakamoʻuí. Te tau toki fakamāfanaʻi e loto ʻo kinautolu ne nau loto mamahi fakalongolongo peé. … Te tau toki tokoni ke maama ange ʻenau fonongá ʻaki e ngaahi meʻa ʻoku tau lea ʻakí.”7

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, Apr. 1954, 106.

  2. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 39.

  3. ʻI he Conference Report, Apr. 1962, 7; pe Improvement Era, June 1962, 405.

  4. Mei he Raising an Emotionally Intelligent Child by John Gottman, Ph.D. with Joan DeClaire, Foreword by Daniel Goleman. Copyright © 1997 by John Gottman. Reprinted ʻi hono fakangofua ʻe he Simon & Schuster, Inc., NY. Pages 16–17.

  5. ʻI he Conference Report, Apr. 1991, 27; pe Ensign, May 1991, 22.

  6. ʻI he Conference Report, Apr. 1990, 107; pe Ensign, May 1990, 84.

  7. ʻI he Conference Report, Oct. 1988, 28–30; pe Ensign, Nov. 1988, 23–24.

ʻOku maʻu ʻe he leá mo e ʻULUNGĀNGÁ ʻa e mālohi ke fakamamahiʻi pe ke tokoniʻi, ke fakatupu ha mamahi mo ha faingataʻaʻia pe fakanonga e ngaahi ongo fakamamahí, ke fakatupu ha veiveiua mo ha manavasiʻi pe poupouʻi e tuí mo e loto-toʻá.