Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Valú: Ko Hono Akoʻi e ʻUlungāanga Falalaʻangá


Fakataha Fika Valú

Ko Hono Akoʻi e ʻUlungaanga Falalaʻangá

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoniʻi e mātuʻá:

  • Ke mahino ʻa e founga ke akoʻi ʻaki e ʻulungaanga falalaʻangá ki heʻenau fānaú.

  • Ke ʻilo e founga ke fakahāʻaki ki heʻenau fānaú ʻa e meʻa ʻoku nau ʻamanekina meiate kinautolú.

  • Ke mahino ʻa e fakakaukau ʻo e akoʻi e sitepu ʻe taha ʻi he taimi ʻe taha ki he fānaú.

  • Ke ʻilo ʻa e founga ke ʻoange ai ha ngaahi fili ke tokoni ki heʻenau fānaú ke nau ʻulungaanga falalaʻangá.

Ko e Mahuʻinga ʻo e Akoʻi Leleí

ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha fatongia toputapu ke akoʻi ʻenau fānaú ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi lao ʻo e ʻapí mo e koló.1 Kuo fakahinohino ʻe he ʻEikí e mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú ke faʻa lotu mo talangofua, ke tui kia Kalaisi, ke fakatomala mei he angahalá, ke papitaiso mo maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea ke faʻa ngāue (vakai, T&F 68:25–32). Naʻá ne valokiʻi e kau taki kimuʻa ʻe niʻihi ʻo e Siasí he ʻikai akoʻi fakalelei ʻenau fānaú (vakai, T&F 93:42–44, 47–48). ʻOku fekauʻi e mātuʻá ke “akonakiʻi hake ʻa [ʻenau] fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní” (T&F 93:40), koeʻuhí “ʻoku liʻaki ʻe he māmá mo e moʻoní ʻa e tokotaha angakoví na” (T&F 93:37).

ʻOku ʻikai lava ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi ke akoʻi lelei hake ʻenau fānaú. ʻOku fakahehema e mātuʻá ke lehilehiʻi hake ʻenau fānaú ʻi he founga tatau mo hono ohi hake kinautolú. ʻOku fuʻu tōtuʻa e fakahōhōloto ʻa e mātuʻa ʻe niʻihi pea fuʻu tōtuʻa e pule ʻa e niʻihi. ʻOku fuʻu femoʻuekina e niʻihi ʻi he ngaahi meʻa kehe pea nau liʻaki ai honau fatongiá mo e faingamālie ke akoʻi ʻenau fānaú. ʻOku maʻu ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi ha ngaahi fakakaukau taʻemahino kau ki he fānaú, ʻo nau pehē ʻoku nau lelei fakanatula pē, ʻo ʻikai fie maʻu ki ai ha fakahinohino mo ha fakatonutonu, pe kovi fakanatula pea ʻoku fie maʻu ha tautea ki ai. ʻOku ʻikai lava ʻe he mātuʻa tokosiʻi ʻo akoʻi ʻenau fānaú koeʻuhí he naʻe ʻikai ke nau fie maʻu fānau he kamataʻangá; ʻoku faʻa ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki e fānau ko ʻení ʻi hono ngaohikovia fakaelotó mo hono liʻekiná.

ʻOku ʻamanaki mai e ʻEikí ke fakahoko fakamātoato ʻe he mātuʻá honau fatongia akoʻí. Kuo fanongonongo ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá: “Kuo pau ke ʻekeʻi mei he husepānití mo e uaifí—ʻa e tamai mo e faʻē kotoa pē—ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻa e anga ʻo ʻenau fakahoko [honau] ngaahi fatongiá ni.”2

Ko Hono Akoʻi e Fānaú

ʻI he taimi ʻoku kei valevale ai e fānaú ko e taimi ia ke kamata akoʻi ai kinautolú. ʻOku fāʻeleʻi mai e fānaú mo ha holi fakanatula ke ako. “ʻOku tupulaki māmālie ʻi he ngaahi uike mo e ngaahi māhina” ha fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo e ongomātuʻá mo e tamasiʻí” hili hono fāʻeleʻí ʻi heʻenau toutou fetuʻutakí, ʻo nau ako ai ke maheni mo e “ngaahi founga makehe ʻa e tokotaha takitaha.” 3 ʻOku fakatupu ʻe he vā fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo e mātuʻá mo e fānaú ha ʻātakai maʻá e akó. ʻOku kamata ke mahino ki he fānaú e ngaahi founga ʻa e mātuʻá ki hono fakahoko ha ngaahi meʻá ʻaki ʻenau sió mo e fakafanongó, naʻa mo e kimuʻa ke tupulaki ʻenau poto he leá. Hili hono ako ʻe he fānaú ke leá, ʻoku nau fai ha ngaahi fehuʻi ke tokoni kiate kinautolu ke maʻu ha fakamatala kau ki he māmaní. ʻOku lava e mātuʻá ke tokoni ki he fānaú ki heʻenau fie ʻilo fakanatulá, ʻo akoʻi kinautolu ʻo fakafou ʻi he lea mo e sīpinga ʻo e fakamatala ʻoku fie maʻu ʻe he fānaú ki ha moʻui ʻoku ola leleí.

Mahalo ko e ngaahi taʻu mahuʻinga taha ʻi ha moʻui ʻa ha taha ʻoku hoko ia he taimi ʻoku ʻikai ke ne tokanga mo hohaʻa ai kau ki he kahaʻú—kei siʻí mo e talavoú/finemuí. Lolotonga e ngaahi taʻu ko ʻeni kimuʻá, ʻoku maʻu ʻe he fānaú e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi ʻulungaanga te ne tataki ʻenau tōʻongá ʻi he kotoa ʻo ʻenau moʻuí. ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha faingamālie fakaʻofoʻofa ke akoʻi ki heʻenau fānaú e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga totonú mo e ʻulungaanga fakafatongiʻakí ʻi he ngaahi founga te ne fakaafeʻi ʻa e ngāue fakatahá kae ʻikai ko e angatuʻú.

ʻE tokoni e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú:

Akoʻi ʻaki e Hoko ko e Faʻifaʻitakiʻangá

Ko e taha ʻo e ngaahi tukupā mo e ngaahi faingamālie maʻongoʻonga ʻoku maʻu ʻe he mātuʻá ko hono akoʻi ʻenau fānaú ʻi ha faʻahinga founga ʻe loto ai e fānaú ke muimui ki he faleʻi ʻenau mātuʻá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ʻa e sīpingá ko e “founga lelei taha mo ola lelei taha ʻo e akoʻí.”4

Naʻe vīkivikiʻi ʻe ʻEletā Telepeti L. Sitepilī ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e mahuʻinga ʻo e akoʻi ʻaki e tā sīpingá: “ʻI he taimi ne kole ai ki ha tangata poto ke ne hiki e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe tolu ʻoku nau fakafofongaʻi e moʻui ʻa e kau faiako maʻongoʻonga he taimi kotoa peé pea ke hoko ia ko ha fakahinohino ki he kau faiako foʻoú, naʻá ne pehē, ʻʻUluakí, akoʻi ʻaki hoʻo hoko ko e faʻifaʻitakiʻangá. Uá, akoʻi ʻaki hoʻo hoko ko e faʻifaʻitakiʻangá. Tolú, akoʻi ʻaki hoʻo hoko ko e faʻifaʻitakiʻangá.’”5 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ko Sīsū naʻá Ne “akoʻi mai ʻa e fakamolemolé ʻaki ʻEne faʻa fakamolemolé. Naʻá Ne akoʻi mai ʻa e manavaʻofá ʻaki ʻEne manavaʻofá. Naʻá Ne akoʻi ʻa e mateakí ʻaki ʻEne foaki ʻa e meʻa kotoa naʻá Ne maʻú. Naʻe akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ʻo fakafou ʻi Heʻene [hoko ko e] faʻifaʻitakiʻangá.”6

Naʻe fakapapauʻi ʻe Pīsope H. Tēvita Pētoni, ko e Pīsope Pule ʻo e Siasí, ʻoku lava ʻe he mātuʻá ʻo tataki ʻenau fānaú he taimi ʻoku nau hoko ai ko e sīpinga ʻo e anga māʻoniʻoní: “Kuo pau ke tau fakapapauʻi ʻoku fokotuʻutuʻu maau ʻetau moʻuí. Kuo teʻeki ai pē ola lelei e mālualoí he kuohilí pea he ʻikai pehē ia he ʻahó ni. ʻOku fie maʻu kitautolu ke tau tāmuʻomuʻa ʻi he anga māʻoniʻoní pea fakalotolahiʻi hotau ngaahi fāmilí ke nau muimui ʻi heʻetau ngaahi sīpingá. Taki muʻa he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí. Taki muʻa he ako folofolá. Foaki ha ngaahi tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki. Taki muʻa he lotu fakafoʻituitui mo fakafāmilí.” 7

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, “ʻOku hoko ʻa e faʻifaʻitakiʻangá ko ha manatu te ne tataki ʻetau moʻuí,” 8 ʻE manatuʻi ʻe hoʻo fānaú ʻa e ngaahi tā sīpinga kuó ke fai maʻanautolú ʻo laka ange ia ʻi ha toe meʻa kehe te ke fai pe lea ʻaki.

ʻOange ha Ngaahi Fatongia ki he Fānaú

ʻOku fakahehema e mātuʻa tokolahi ke fakatuituiaʻi ʻenau fānaú mo ʻaofi kinautolu mei he ngaahi fatongia naʻa nau maʻu kimuʻa ke nau maʻu ai e—ngaahi aʻusia naʻá ne tokoniʻi kinautolu ke nau hoko ko e kakai lalahi lavameʻá. ʻI he taimi ʻoku foaki tauʻatāina ai e ngaahi koloa mo e ngāue tokoni ʻe he mātuʻá ki heʻenau fānaú ka nau fie maʻu ha kiʻi totongi siʻisiʻí, ʻoku mole mei heʻenau fānaú ʻa e fakaʻaiʻai ke nau moʻui fakafalala pē kiate kinautolú mo falalaʻangá. Neongo ia, ʻoku nau fakahehema ke fakapikopiko, siokita, mo fakapelepeleʻi pē ʻe ia ia. Naʻe ako ʻaki ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, “Ko kinautolu ʻoku fuʻu tōtuʻa ʻenau fai e meʻa maʻa ʻenau fānaú te nau ʻiloʻi vavé ni he ʻikai ke nau lava ʻo fai ha meʻa mo ʻenau fānaú.”9

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Siō J. Kulisiteniseni ʻo e Kau Fitungofulú ʻoku fakavaivaiʻi ʻe he fakatuituiaʻi ʻo e fānaú ʻa kinautolu mo toʻo meiate kinautolu e ngaahi lēsoni mahuʻingá:

“ʻI hotau ʻahó ni, ʻoku tokolahi ha fānau ʻoku tupu hake mo ha ngaahi tuʻunga ʻulungaanga faikehe koeʻuhí he ʻoku hanga ʻe kitautolu mātuʻá ʻo fakahōhōlotoʻi kinautolu. Tatau ai pē pe ʻoku tau maʻu meʻa, pe mālō pē maʻu ha meʻa, ʻo hangē ko e tokolahi ʻiate kitautolu, ʻoku tau faʻa feinga kitautolu mātuʻá ke fakatōliʻa e meʻa kotoa pē ʻoku fie maʻu ʻe he fānaú ʻo mole ai meiate kinautolu ʻa e tāpuaki ʻo e nofo ʻamanakí, ʻo e fakaʻamu ki ha meʻa ʻoku ʻikai ke nau maʻú. Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe lava ke tau akoʻi ki heʻetau fānaú ke nau kiʻi ʻūkuma ʻa e taʻe maʻu ha meʻá. ʻOku ngaohi ʻe he fakatōliʻa maʻu peé ʻa e kakaí ke nau vaivai. Ko e toko fiha nai ʻo ha kakai maʻongoʻonga ʻokú ke ʻiloʻi ne ʻikai ke nau teitei feinga kinautolu? …

“… ʻOku ʻi ai ha ngaahi taimi foki ʻe niʻihi, ʻoku mahuʻinga ai hono akoʻi e ʻulungaanga ʻo e fānaú ke nau ʻiloʻi ʻʻoku kei vilo takai ʻa e māmaní ʻi he laʻaá’ kae ʻikai ʻiate kinautolu. ʻE sai ange kapau te tau akoʻi ʻetau fānaú ke nau fehuʻi kiate kinautolu, “ʻOku anga fēfē ha lelei ange ʻa e māmaní ʻo tuʻunga heʻenau ʻi aí?”10

Naʻe fakatokanga ʻa ʻEletā Kulisiteniseni kuo pau ke ako e fānaú ke ngāue pe te nau mavahe mei ʻapi ʻoku ʻikai ke nau mateuteu ki he māmaní. Naʻá ne pehē: “Aʻu ki he ngaahi ʻekitivitī fakafāmilí, ʻoku fie maʻu ke lahi tatau pē ʻa e ngāué mo e vaʻingá. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa fakangalongataʻa ʻo ʻeku tupu hake ne hoko ia ʻi heʻemau ngaahi ʻekitivitī fakafāmilí ʻi heʻemau feinga ke ʻato ha fale, fusi ha ʻā, pe ngāue ʻi he ngoueʻangá. ʻOku ʻikai ko e ngāue ʻataʻatā pē taʻe fai ha vaʻinga, ka ki ha tokolahi ʻo ʻetau fānaú ʻoku meimei ko e vaʻinga ʻataʻatā pē kae siʻi e ngāué.”11

ʻOku totonu ke akoʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke ngāue fakataha mo kinautolu, ʻo kamata pē mei heʻenau kei īkí mo maʻu ha holi fakanatula ke tokoni. ʻOku totonu ke vahe ange ʻe he mātuʻá ha ngaahi ngāue fakaʻaho ki heʻenau fānaú ʻo fakatatau ki he meʻa ʻoku nau malavá.

ʻOku fokotuʻu mai ʻe Katalina Silafi Pā ʻo e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí mo hono kaungā ngāué ʻoku fakamālohia ʻe he ngāue fakatahá ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí, fakafekauʻaki fakataha kinautolu ʻi he ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku tuʻuloá:

“ʻI he taimi ʻoku ngāue fakataha ai e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he ʻulungaanga totonú, ʻoku tupulaki ha fakavaʻe ʻo e tokangá mo e tukupaá ʻi heʻenau fevahevaheʻaki ʻenau ngaahi aʻusia fakaʻahó. Ko e ngaahi ngāue angamaheni tahá, hangē ko e feimeʻatokoní pe foó, ʻokú ne maʻu ha mālohi lahi ki hono fakahoko kitautolu kiate kinautolu ʻoku tau tokoniʻí mo kinautolu ʻoku tau fai e tokoní. …

”… Ko e ngāue takitaha ʻoku fakahokó ko ha fakaafe foʻou ia ki he taha kotoa ke hū ki he siakale ʻo e fāmilí. ʻE lava ke hoko e ngaahi ngāue fakaʻaho angamaheni tahá ko e tōʻonga fakaʻaho ia ʻo e ʻofá mo e kau ki he fāmilí.” 12

ʻOku totonu foki ke akoʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke tokoni ki he niʻihi kehé. Naʻe ako ʻaki ʻe ʻEletā Teleki A. Kufupeeti ʻo e Kau Fitungofulú, “ʻOku hanga ʻe he mātuʻa potó ʻo fokotuʻu ha ngaahi faingamālie ke fai ai ha ngaahi ngāue ʻi ʻapi ʻe heʻenau fānaú, ʻo kamata pē mei heʻenau kei īkí.” 13 ʻOku totonu ke ngāue mo tokoni fakataha e mātuʻá mo ʻenau fānaú, ʻi he feinga ke fakafiefia e ngaahi ʻekitivitií, i he feituʻu ʻe malava aí.

ʻI he taimi ʻoku lahi ai e ngaahi fatongia ʻo e fānaú, ʻoku fie maʻu ke fakafiemālieʻi kinautolu ʻe he mātuʻá ʻi he taimi ʻoku tō nounou ai ʻenau ngāué, pea ʻi he ngaahi meʻa peheé ʻoku totonu ke hokohoko atu ʻe he mātuʻá ke poupouʻi kinautolu ke nau toe feinga. Naʻe ako ʻaki ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “Ko hotau fatongiá ke tau fakalaka hake mei he saisaí ki he saí, pea mei he foʻí ki he ikuná. Ko ʻetau kaveingá ke tau aʻusia, ʻa ia, ʻoku tau ala lava. Ko e taha ʻo e meʻaʻofa fisifisimuʻa ʻa e ʻOtuá, ko e fiefia ko ia ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau toutou feingá, he ʻoku ʻikai ke hanga ʻe heʻetau taʻe lava ko ia ha meʻá ʻo taʻofi fakaʻaufuli ʻa e matapā ʻo e faingamālie ke te toe feingá.” 14

Fakamahinoʻi e Ngaahi Meʻa ʻOku Fai Ki Ai e ʻAmanakí

Taimi ʻe niʻihi ʻoku fakakaukau pē e mātuʻá ʻoku ʻiloʻi lelei pē ʻe he fānaú e meʻa ʻoku ʻamanekina meiate kinautolú. ʻOku ongoʻi loto mamahi e mātuʻá he taimi ʻoku ʻikai ke feau ai e ngaahi ʻamanaki ko ʻeni ʻoku ʻikai ke fakahāʻí.

ʻOku manavahē e mātuʻa ʻe niʻihi ke kole ange ki heʻenau fānaú ke fai ha ngaahi ngāue fakaʻaho pe fai ha ngaahi liliu ki he ʻulungāngá, ʻo nau manavasiʻi naʻa talamai ʻe he tamasiʻí ʻikai pe fehiʻa pe fakaʻikaiʻi ʻenau kolé. ʻI he taimi ʻoku ʻikai lava ai ʻe he ongomātuʻá ke fakamahinoʻi e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e ʻamanakí, ʻe ala tupulaki ha ngaahi ongo ʻo e loto-foʻí mo e loto-mamahí, ʻo ne fakatupu ha vā mamaʻo fakaeloto ʻiate kinaua mo e tamasiʻí. ʻOku toʻo atu ʻe hono fakahaaʻi mahino e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e ʻamanakí ʻa e taʻepaú mo e taʻefiemālié, kae fakamālohia e vā fetuʻutaki ʻo e mātuʻá mo e tamasiʻí.

Aleaʻi mo e mātuʻá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ki hono ʻai ke ʻilo e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e ʻamanakí:

  • Fakamahinoʻi ʻi ho ʻatamaí ʻa e meʻa ʻokú ke fie maʻú. Fakapapauʻi ʻoku ʻuhinga lelei ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e ʻamanakí. Aleaʻi fakatāutaha kimuʻa mo ho malí peá mo felotoi ki he ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e ʻamanakí, ʻa e ngaahi founga ʻo e kolé, mo e ngaahi nunuʻa ʻe hoko kapau he ʻikai ke talangofua e tamasiʻí. Kapau ʻoku ʻikai ke talangofua hoʻo tamasiʻí pe palopalemaʻia, ʻoku totonu ke mo fakatou ʻi ai ʻi he taimi ʻoku fai ai e kolé, kapau ʻe malava.

  • Fili ha taimi lelei ke fai ai hoʻo ngaahi kolé. Aleaʻi hoʻo ngaahi kolé he taimi ʻoku mateuteu fakaeloto mo fakatuʻasino ai e tamasiʻí, kae ʻikai ke fai he taimi ʻoku loto-hohaʻa, ʻita, pe femoʻuekina ai ʻi ha meʻa kehé. ʻOku faʻa moʻoni e fakataha alēlea fakafāmilí pe efiafi fakafāmili ʻi ʻapí.

  • ʻAi ke pau mo mahino. ʻAi ke pau mo mahino kae ʻikai ko e lea ʻi ha founga taʻepau mo fakalūkufua (“ʻOku taʻemaau e lokí ni. Kātaki ʻo toʻo hake ē!”), ʻai ke pau mo mahino: “Kulisitolo, ko e taimi pē ʻokú ke fufulu ai e ʻū peletí, ʻoku ou loto ke ke fufulu vai e peleti takitaha kimuʻa peá ke toki faʻo ia ki he mīsini fufulu peletí koeʻuhí ʻe maʻa ange ai e ʻū peletí pea tolonga ange ai ʻa e mīsini fufulu peletí.”

  • Fakahaaʻi e meʻa ʻokú ke ʻuhinga ki aí. Fakatātaaʻi e meʻa ʻokú ke ʻamanaki ki aí, ʻo ʻikai ke ke fai e ngāué maʻá e tamasiʻí. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo tokoni ki he tamasiʻí ke fufulu vai fakalelei e ʻū peletí, faʻo ia ki he mīsini fufulu peletí, pea holoholoʻi e funga laupapá.

  • Fai ha fakamatala pau. ʻI he taimi ʻoku ʻosi ai e ngāué, te ke ala lea peheni: “Sai ʻaupito. Ko e meʻa tofu pē ia naʻe totonu ke faí.” Fakahā ange ki he tamasiʻí ʻa e ʻaonga kiate koe mo e niʻihi kehé ʻa e ʻulungāngá: “ʻOku ou ongoʻi fiefia he taimi ʻoku ou sio ai ʻoku fufulu leleiʻi e ʻū peletí. ʻOku hoko hotau ʻapí ko ha feituʻu melino ange he taimi ʻoku maʻa mo maau aí.”

Akoʻi e ʻUlungaanga Falalaʻangá Sitepu ʻe Taha he Taimi ʻe Taha

ʻI hono fakahinohino ʻe he ʻEikí ʻa e tupulaki fakalaumālie ʻo ʻEne fānaú, naʻá Ne tuʻutuʻuni ke akoʻi e tefitoʻi tokāteliné—ʻa e huʻakaú—ke teuteuʻi kinautolu ki he maama mo e ʻilo lahi angé—ʻa e kakanoʻi manú (vakai, T&F 19:22). ʻI ha founga tatau, ʻoku fie maʻu ke akoʻi e fānaú ke fakahoko ha ngaahi ngāue faingofua ko e ngaahi sitepu ke fai ai e tupulakí ki he ʻulungaanga ʻoku ʻamanekina meiate kinautolu ko e kakai lalahí. ʻE ala fie maʻu ʻe he fānaú ha ngaahi sitepu fakalakalaka ke ako ki he ngaahi meʻa ko iá hangē ko hono fakaʻapaʻapaʻi e niʻihi kehé, ngāue ʻaki e ngaahi ʻulungaanga leleí, fakamaʻa ʻo ha loki, pe ngāue ʻi he tafaʻaki ki mui ʻo e ʻapí.

ʻOku lava pē ke fakamavahevaheʻi e ʻulungāngá ki ha ngaahi ngāue ʻoku faingofua mo malavá, ʻo fakatatau ki he taʻu motuʻá mo e ngaahi meʻa ʻoku malava ʻe he tamasiʻí. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke akoʻi ha kiʻi tamasiʻi ke ne fakamaau e ngaahi meʻa vaʻingá kimuʻa ia peá ne toki ako ki he anga hono fakamaʻa ha loki kakató. ʻE lava ke tokoni e mātuʻá ki heʻenau fānaú ʻi he faʻa kātaki mo e anga fakapotopoto ke nau ngāue fakataha, fetokoniʻaki, mo falalaʻanga, pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi palopalema lahi ʻi he matuʻotuʻa ʻa e fānaú.

Kamila

Naʻe fiefia ʻa Kamila, ko ha kiʻi taʻahine taʻu fā, longomoʻui, he ʻalu mo ʻene faʻeé ʻo fakatau mei he falekoloá. Naʻá ne toʻo maʻu pē ʻa e ngaahi koloa mei he funga laupapá, loto pē ke ala mo toʻó, pea naʻá ne ʻulungaanga kovi he taimi naʻe fakangatangata ai ia ʻe heʻene Faʻeé. Naʻe tafuluʻi mo fakamanamanaʻi ʻe he Faʻē ʻa Kamilá ia, ʻa ia naʻá ne fie maʻu ke anga falalaʻanga ʻa Kamila ka naʻe ʻikai ke loko ola lelei ʻene feinga ke liliu e ʻulungāngá.

Hili ha talanoa ʻa e Faʻeé mo ha kaungāmeʻa ʻoku taukei ange, naʻá ne feinga ha founga foʻou ʻoku kau ai e ngaahi sitepu lahi ʻo e akoʻí. Ko e ʻuluaki sitepú ko hono vahevahe e palopalemá ʻi ha founga manavaʻofa mo ʻofa: “Kamila, ʻoku ou fie ʻalu ki falekoloa mo koe ʻo fai mai ʻetau fakataú, ka ʻoku ou loto-mamahi he taimi ʻokú ke toʻo ai e koloá mei he funga laupapá. Pea kamata ke ke kaikaila ʻi heʻeku fakafoki e koloá.” Hoko aí, naʻa ne fakahā mahino ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne amanaki ki aí: “Te ke haʻu mo au ke fai mai ʻetau fakataú he taimi ʻokú ke tokoni aí. Kapau te ke toʻo ha ngaahi meʻa pe te ke hohaʻa, te u ʻave koe ki ʻapi, pea he ʻikai te ke haʻu mo au he fakatau hokó. Kuo pau ke ʻoua naʻá ke toʻo ha meʻa kae ʻoua ke u kole atu ke ke toʻo mai ia. ʻOku ou fie maʻu ke fakapapauʻi ʻoku mahino ʻeni kiate koe, ko ia talamai kiate au e meʻa ne ke fanongo ne u lea ʻakí.” ʻI he taimi ne tonu ai hono fakapapauʻi ʻe Kamila ʻa e ngaahi meʻa ne fai ki ai e ʻamanakí, naʻe toki pehē ange ʻe he Faʻeé: “Fakahā mai kiate au e meʻa ʻe hokó kapau te ke toʻo ha ngaahi meʻa pe te ke hohaʻa.” ʻI he taimi naʻe mahino ai ki he kiʻi taʻahiné ʻa e ngaahi meʻa ne fai ki ai e ʻamanakí mo e ngaahi tautea ʻo e ʻikai ke talangofua mo loto ki he ngaahi meʻa ko iá, naʻe fakaʻatā ke toe ʻalu he fai mai ʻo e fakatau hokó.

ʻI he konga hono hoko ʻo e akoʻí, naʻe ʻave ʻe he Faʻeé ʻa Kamila ʻi ha kiʻi ʻaʻahi nounou pē ki he falekoloá. Naʻe fakangatangata pē e meʻa naʻe fakataú ki he meʻa pē ʻe taha pe ua. ʻI hono fakatokangaʻi ʻe he Faʻeé ʻa e holi ʻa Kamila ke tokoní mo ʻene loto ke fakahaaʻi e holi ko iá ʻi ha founga leleí, naʻá ne fakangofua ʻa Kamila ke tokoni ʻi hono fili ʻena fakataú mo pukepuke ia. Naʻe fakatokangaʻi e ʻulungaanga leleí ʻaki e ngaahi lea lelei. Hili hono ako ʻe Kamila e ʻulungaanga totonú lolotonga e fanga kiʻi ʻaʻahi nounoú, naʻe fakaafeʻi ia ki he ngaahi ʻalu lōloa angé. Naʻe ʻilo ʻe he Faʻeé e ngaahi fatongia ʻaonga kiate ia, hangē ko e fili ʻi he ongo faʻahinga siuliolo (cereal) ʻe ua, fili e ʻāpele matamata lelei tahá, pe pukepuke e peesi ʻa e Faʻeé lolotonga ʻene faʻo e fakataú ʻi he salioté. Naʻe fai ange ʻe he Faʻeé ha ngaahi lea lelei lahi kiate ia ʻi he taimi naʻá ne tokoni aí.

Naʻe ʻi ai ha taimi ʻe taha naʻe toe tōlili ai ʻa Kamila. Naʻe ʻave fakavave ia ʻe he Faʻeé ki ʻapi. Naʻe ʻikai te ne ʻita pe loto ke sāuni, ka ne pehē ange: “ʻOku ou fakameʻapangoʻia ne ke fili ke ke angakovi he falekoloá he ʻahó ni. Ko ʻeku toe ʻalu ki falekoloa hono hokó, te ke nofo ʻi ʻapi mo ha taha ke ne tokangaʻi koe. Kapau ʻokú ke fakakaukau te ke lava ʻo muimui he ngaahi laó ʻi he taimi ʻokú ta ō ai ʻo fai ʻetau fakataú, te ta toe ʻahiʻahi pē, sai ia?” Hili ha ngaahi uike siʻi, naʻe angalelei maʻu pē ʻa Kamila he feituʻu kakaí.

ʻOange ha Ngaahi Fili

ʻOku hangē pē e fānaú ko e kakai lalahí, ʻoku ʻikai ke nau saiʻia ke fekauʻi takai holo kinautolu. Ko hono fekauʻi ko ē ha tamasiʻi ke “hiko e veve he lokí he taimi ní” ʻoku angamaheni ʻaki ke ne fakatupu ha fakafepaki, hangē ko e “Te u toki fai ia ʻanai.” ʻOku ngāue fakataha fiefia ange e fānaú he taimi ʻoku nau lava ʻo fili ai ʻi ha meʻa ʻe ua ʻoku fakatou tali leleí: “ʻOku ou loto ke ke toʻo ho valá kimuʻa peá ke toki ʻalu ʻo vaʻinga he efiafi ní. Te ke loto nai ke ke toʻo ia he taimí ni kimuʻa he aʻu mai ʻa e pasí, pe ko hoʻo aʻu mai pē mei he akó?” ʻOku fakangatangata e ngaahi meʻa ke fai mei ai e filí, ka ʻoku lava e fānaú ke fai ha fili, ʻa ia ʻoku tokoni ia kiate kinautolu ke fai ha fatongia.

ʻI he taimi ʻoku fakaʻatā ai ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke filí, ʻoku totonu ke fakapapauʻi ʻe he mātuʻá ko e ngaahi fili ʻoku nau ʻoangé ʻoku tali ia ʻe kinautolu ko e mātuʻá. Hangē ko ʻení, kapau ʻoku pehē ʻe ha mātuʻa ki ha kiʻi tamasiʻi taʻu hongofulu tupu, “Te ke kosi e musié he taimí ni, pe ʻe ʻikai te ke ngāue ʻaki e kaá he pō ʻapongipongí,” ʻe ala fili e tamasiʻi ke liʻaki e kaá kae ʻalu ia mo hono ngaahi kaungāmeʻá. ʻOku maʻu ʻe he tamasiʻí ʻa e meʻa ʻokú ne fie maʻú, pea tuku taʻekosi ai pē e musié—ko ha ola ʻoku ʻikai ke tali ʻe he mātuʻá. ʻOku lelei ange ke pehē, “Te ke lava ʻo kosi e musié he ʻahó ni pe te ke lava ʻo fakamaʻa e fale tauʻanga meʻalelé koeʻuhí kae ʻi ai ha taimi ke u kosi ai e musié.” ʻI he meʻá ni, ʻoku fakatou tali ʻe he mātuʻá e ongo filí, pea ʻoku ʻi ai e fili ʻa e tamasiʻí.

ʻOku ʻikai totonu ke kau e tauteá he ngaahi filí: “Te ke lava ʻo kosi e musié he taimí ni, pe he ʻikai te ke toe ʻalu ki ha feituʻu he māhina ʻe taha.” ʻOku ʻikai ʻoange ʻe he lea ko ʻení ha fili ʻoku moʻoní (“Kuo pau ke ke fai e meʻa ʻoku ou lea ki aí, pe te u tauteaʻi koe”) pea te ne fakatupu ha ngaahi ongo fakalotomamahi.

ʻOku ʻoatu ʻi he lisi ʻi laló ʻa e ngaahi fili ʻe niʻihi ʻoku malava ki hono fakafaikehekeheʻi e ngaahi tūkungá.

  • ʻOku kamata ke ʻā fuoloa ha kiʻi tamasiʻi taʻu 11, faingataʻa ke tuʻu hake he pongipongí, pea ʻokú ne fie maʻu ʻene faʻeé ke ne ʻave ia he meʻalelé ki he akó. ʻE ala lea peheni e mātuʻá, “Te ke tuʻu kei taimi hake ke ke maʻu e pasí, pe ko hoʻo lue lalo ki he akó.” (ʻOku totonu ke ʻoange pē e fili ko ʻení kapau ʻoku malava mo malu ʻa e lue lalo ki he akó.)

  • ʻOku fakatoloi ʻe he kiʻi taʻu valú ʻa e fufulu ʻo e ʻū peletí. ʻE ala lea peheni e mātuʻá, “Te ke fufulu e ʻū peletí he taimí ni, pe te ke toki fufulu ia he pooni kae sio TV e fāmilí.”

  • ʻOku fuʻu leʻo lahi e tā fasi ʻa ha kiʻi taʻu hongofulu tupu. ʻE ala lea peheni e mātuʻá, “Te ke lava ʻo fanongo ʻi hoʻo mīsini tā CD ʻi ho lokí mo tapuniʻi e matapaá, pe ko hoʻo ngāue ʻaki hoʻo meʻa fanongó (headset). ʻOku ʻikai ke u lava ʻo talanoa koeʻuhí ʻoku fuʻu leʻo lahi hoʻo tā fasí.”

ʻOku ʻikai ke vēkeveke maʻu pē e fānaú ke tali lelei e ngaahi liliu foʻou ʻe fie maʻu ai kinautolu ke nau ʻulungaanga falalaʻangá. Mateuteu ke ke fanongo ki he ngaahi kupuʻi lea hangē ko ʻení “ʻOku ʻikai ke fakafiemālie ia,” “Ko e hā e ʻuhinga ʻoku ou fai ai ʻení?” “ʻOku ʻikai ʻai ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke fai ʻena,” pe “ʻOku ʻikai te ke tokanga ki heʻeku ngaahi ongó pe ʻoua te ke ʻai ke u fai ʻení.” ʻOku ʻikai totonu ke takihalaʻi e mātuʻá ʻe he ngaahi lea peheé. ʻOku totonu ke nau tuʻu maʻu pē ʻi he meʻa ʻoku fekauʻaki mo e filí. Fakakaukau ki he sīpinga ʻi laló.

Mati

ʻOku tangutu ʻa Mati ʻi muʻa he komipiutá, ko ha taimi-tēpile he taimi poʻulí naʻe toki kamatá ni ke fakamuʻomuʻa ia ʻi heʻene ngaahi ngāue fakaʻapi kuo vahe angé. ʻI ha fakataha alēlea fakafāmili ʻi he ngaahi māhina siʻi kuo hilí, kuo felotoi e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku totonu ke ʻuluaki fai e ngaahi ngāue fakaʻapí, ka naʻá ne tukunoaʻi e tuʻutuʻuni ko iá. Naʻe ʻoange ki ai ʻe heʻene tamaí ha fili ke ne fai:

Tamai

Mati, ʻoku ou fakangofua koe ke ke ngāue ʻaki e komipiutá he pooni ʻi he taimi ʻe ʻosi ai hoʻo ngaahi ngāue fakaʻapí, pe kapau te ke toki fie fai hoʻo ngaahi ngāue fakaʻapí ʻapongipongi, te ke toki lava ʻo ngāue ʻaki e komipiutá he pō ʻapongipongí he taimi ʻe ʻosi ai e ngāué.

Mati:

Te u fai e ngāue fakaʻapí hili ʻeku ngāue he komipiutá. ʻOku ʻikai ke u faingamālie he taimí ni.

Tamaí

Mahalo pē, foha. Ka te ke toki ngāue ʻaki e komipiutá hili hono fai e ngāue fakaʻapí.

Mati:

Te u ʻinitaneti he taimí ni. ʻOku ʻamanaki mai e taha hoku ngaahi kaungāmeʻá ke fanongo meiate au.

Tamaí

ʻOku ou tui ʻoku moʻoni ʻena. Ko e ʻuhinga lahi ange ʻeni ke ke manatuʻi ke fai leva hoʻo ngaahi ngāue fakaʻapí ke lava ʻi hoʻo aʻu mai pē mei he akó. ʻOku ʻikai ke u fiefia he sio kiate koe ʻokú ke loto-foʻi pe taʻefiemālié. Ka ʻoku fie maʻu ke fai e ngāué. Te ke fakamanatuʻi naʻa tau aleaʻi e lao ko ʻení ʻi heʻetau fakataha alēlea fakafāmilí, pea naʻá ke loto ke talangofua ki ai. ʻOku talitali lelei koe ke ke ngāue ʻaki e komipiutá ʻi he ʻosi ʻa e ngāué.

Mati:

ʻOku ʻikai ke fakafiemālie ia. Ne u talaatu kiate koe te u toki fai e ngāue fakaʻapí amui ange. ʻOku ʻi ai e ngaahi meʻa kehe ʻoku ou fie maʻu ke fai he taimí ni.

Tamaí

Mahalo pē, ka te ke toki ngāue ʻaki e komipiutá hili hono fai e ngāué.

ʻOku fie maʻu ke toutou lea ʻaki tuʻo lahi ʻe ha mātuʻa ʻa e ngaahi filí pea ʻoku totonu ke fai pehē ʻo ʻoua ʻe ʻita. ʻE vave leva e foʻi ʻa e tamasiʻí he fanongo ki he pōpoakí pea talangofua ki he kolé kapau ʻokú ne ʻilo ʻoku ʻuhingaʻi ia ʻe he mātuʻá.

ʻI he taimi ʻoku ʻoange ai e ngaahi filí, ʻoku ʻikai totonu ke kumi ʻuhinga pe fakafekiki e mātuʻá. Kapau ʻoku fie fakakikihi e tamasiʻí he meʻa ko iá, ʻe lava ʻe he mātuʻá ke tali ʻene fakamatalá ʻaki ha kiʻi lea nounou hangē ko ʻení “Mahalo ʻe moʻoni pē” pea toe fakapapauʻi e ngaahi filí. ʻOku lele lelei e foungá ni he taimi ʻoku fai ai e felotoi ki he ngaahi tuʻutuʻuní kimuʻá.

ʻI he taimi ʻoku fakafisi ai e tamasiʻí ke talangofua ki he ngaahi fili kuo ʻoangé, ʻoku totonu ke fakamālohiʻi ʻe he mātuʻá ha tautea (ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he fakataha fika 9) ʻoku fekauʻaki lelei ki he talangataʻá. ʻI hono fakahoko leleí, ʻoku ʻuhinga lelei e tauteá pea ʻe tokoni ia ki he tamasiʻí ke ne ako e ʻulungaanga falalaʻangá. Kapau ʻoku ʻikai ke hōhoamālie pe ʻikai ke fekauʻaki e tauteá mo e fehalākí, ʻe ngali taʻeʻuhinga, fakaehaua, mo fuʻu lahi, fakalanga ke ongoʻi ʻita e tamasiʻí, loto mamahi, mo angatuʻu.

Kau ʻi he Ngaahi ʻEkitivitī Fakafāmilí

ʻE lelei ange e ngaahi ngāue fakafaiako ʻa e mātuʻá ʻi heʻenau kau ʻi he ngaahi ʻekitivitií mo ʻenau fānaú. Ko e fānau ʻoku nau ngāue mo vaʻinga fakataha mo ʻenau mātuʻá ʻoku ngalingali ange ke nau fakafekauʻaki e ngaahi akonaki mo e sīpinga ʻo ʻenau mātuʻá ʻi heʻenau moʻui ʻanautolú. ʻOku totonu ke palani ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi ʻekitivitī ʻoku ʻuhingamālie mo fakafiefia ki he tokotaha kotoa peé. ʻOku fakatou fakafiemālie e ngāué mo e vaʻingá he taimi ʻoku tauhi ai ʻe he mātuʻá e ngaahi vā fetuʻutaki mo ʻenau fānaú.

Ko e Mahuʻinga ʻo Hono Akoʻi e ʻUlungaanga Falalaʻangá

Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e mahuʻinga ʻo hono akoʻi ʻo e ʻulungaanga falalaʻangá ki he fānaú: “Kapau he ʻikai ke hanga ʻe he mātuʻa tauhi fānaú ʻo fakatonutonu mo akoʻi e fānaú ke nau talangofua, ʻe fakatonutonu kinautolu ʻe he sosaietí ʻi he faʻahinga founga ʻe ʻikai saiʻia ai e mātuʻá pe ko e fānaú. … Kapau ʻoku ʻikai ke fakatonutonu mo talangofua ʻi ʻapi, ʻe movete leva ʻa e uouangataha ʻa e fāmilí.”15 ʻOku maʻu ʻe he ngaahi fāmilí e melino mo e fiefia lahi ange ʻi hono akoʻi ʻi he ʻofa ʻe he mātuʻá ʻa e fānaú ke nau talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi lao ʻo e ʻapí mo e sosaietí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo Ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa, 2004, 49.

  2. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo,” Liahona ʻOkatopa 2004, 49.

  3. Martha Farrell Erickson and Karen Kurz-Riemer, Infants, Toddlers, and Families: A Framework for Support and Intervention (New York: The Guilford Press, 1999), 55.

  4. ʻI he Conference Report, Apr. 1959, 75.

  5. ʻI he Conference Report, Apr. 1969, 44; pe Improvement Era, June 1969, 69.

  6. ʻI he Conference Report, Oct. 1985, 43; pe Liahona, Māʻasi 1995, 5.

  7. ʻI he Conference Report, Apr. 2000, 51; pe Liahona Siulai 2000, 48.

  8. ʻI he Conference Report, Oct. 1993, 9; pe Tūhulu, Sānuali, 1994, 10–11.

  9. ʻI he Conference Report, Apr. 1975, 150; pe Ensign, May 1975, 101.

  10. ʻI he Conference Report, Apr. 1999, 9; 92 Liahona, Siulai 1999, 10.

  11. ʻI he Conference Report, Apr. 1999, 9.

  12. Kathleen Slaugh Bahr and others, “The Meaning and Blessings of Family Work,” ʻi he Strengthening Our Families: An In-Depth Look at the Proclamation on the Family, ed. David C. Dollahite (Salt Lake City: Bookcraft, 2000), 178.

  13. ʻI he Conference Report, Apr. 1990, 12; pe Tūhulu, Siulai 1990, 17.

  14. ʻI he Conference Report, Apr. 1987, 83; pe Tūhulu, Siulai 1987, 84.

  15. ʻI he Conference Report, Apr. 1983, 58; pe Ensign, May 1983, 41.

“Ko kinautolu ʻoku fuʻu tōtuʻa ʻenau fai e meʻa maʻa ʻenau fānaú te nau ʻilo vave ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fai ha meʻa mo ʻenau fānaú.”

ʻEletā Niila A. Mekisuele