Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Fā: Ko Hono Lehilehiʻi e Fānaú


Fakataha Fika Fā

Ko Hono Lehilehiʻi e Fānaú

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoniʻi e mātuʻá:

  • Ke mahino ʻa e mahuʻinga ʻo e lehilehiʻi ʻo ʻenau fānaú.

  • Ke nau ʻilo e ngaahi founga kehekehe ke lehilehiʻi ʻaki ʻenau fānaú.

  • Ako mo fakaʻaongaʻi e founga lehilehiʻi sitepu ʻe nimá ʻa ia ʻoku ui ko e “fakahinohino kau ki he ongo ʻo e lotó.”

Ko e Fie Maʻu ki Hono Lehilehiʻí

Naʻe poupouʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī e mātuʻá ke lehilehiʻi ʻenau fānaú: “Tauhi hoʻo fānaú ʻi he ʻofa, ʻi he anga e lehilehiʻi mo e akonaki ʻa e ʻEikí. Tokangaʻi hoʻo fānau īkí, talitali lelei kinautolu ki ho ʻapí pea lehilehiʻi mo ʻofaʻi kinautolu ʻaki e kotoa ho lotó.”1

ʻOku kau ki he lehilehiʻí ʻa e tali ki he ngaahi fie maʻu ʻa ha kiʻi tamasiʻi ʻi ha founga manavaʻofa mo ʻofá. ʻOku kau ai e lehilehiʻi (fakasino, fakaeloto, mo e fakalaumālie), ʻofaʻi, akoʻi, maluʻi, tokoniʻi, poupouʻi, o fakaʻaiʻai.

ʻOku fakahoko ʻe he mātuʻá ha fatongia mahuʻinga ʻi hono teuteuʻi ʻenau fānaú ke fetaulaki mo e ngaahi faingataʻa lahi ʻo e moʻuí. Ko e fānau ko ē ʻoku lehilehiʻi lelei angé ʻoku nau mateuteu lelei ange ke matuʻuaki e ngaahi taimi faingataʻá. Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha ʻe lava ke fai ʻe he mātuʻá ko hono lehilehiʻi ʻenau fānaú.

Meʻapangó, ko e ngaahi faʻē mo e ngaahi tamai femoʻuekiná ʻoku nau tuku pē ʻenau fānaú he taimi ʻe niʻihi ʻo ʻikai ke ʻi ai ha taha ke ne tokangaʻi. Kuo taʻu lahi e hohaʻa e ngaahi mātuʻá, kau akó, mo e kau taki lotú mo e koló kau ki he tuʻunga lelei ʻo e fānau ʻoku ʻikai ha taha ke ne tokangaʻí. Ko e fakafuofuá ʻoku lahi ange e palopalema ʻoku tupu mei he movete ʻa e nofo-malí. Ko ha faʻē mo ha tamai ʻoku fefaʻuhi mo e ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku fakamamahí ʻoku faʻa hōloa ʻenau malava ke akoʻi, fakanonga, mo fakafiemālieʻi ʻenau fānaú. ʻOku faʻa ongoʻi ʻe he fānaú ʻa e mamahi mo e mole ʻoku hoko ʻi he fepakipaki ʻa e nofo-malí. Naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai ke vete ai ʻenau ongomātuʻá, ʻoku nau aʻusia e ngaahi nunuʻa ʻo e ngaahi fili ʻa e kakai kehé pea mo e moʻui ʻi he māmani fakamatelie taʻehaohaoá. Neongo ʻoku hangē ka ʻikai lava ke taʻofi e niʻihi ʻo e ngaahi palopalemá ni, ka ʻe lava pē ke taʻofi e ngaahi palopalema lahi.

ʻOku ʻomi ʻe he folofolá ha makatuʻunga fakatokāteline ki he lehilehiʻi ʻo e fānaú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he tangata faʻu Sāmé ʻa e tupuʻanga fakalangi ʻo e mātuʻá mo e fānaú: “Ko e ngaahi ʻotua ʻa kimoutolu; pea ko e fānau ʻa e Fungani Māʻolungá ʻa kimoutolu kotoa pē” (Saame 82:6). Tatau pē ia mo e akoʻi ʻe Paula e kakaí “ko e fānau ʻa e ʻOtuá” (Loma 8:16). Kuo tuku mai ʻe he ʻOtuá ʻEne fānaú ke tokangaʻi ʻe heʻenau mātuʻa fakamāmaní. ʻOku ʻi ai e fatongia toputapu ʻo e mātuʻá ke tokoniʻi ʻenau fānaú ke toe foki hake ki Hono ʻaó. Naʻe akonaki ʻaki ʻe Paula ʻoku totonu ke “tauhi [e fānaú] ʻi he akonaki mo e fakapoto ki he ʻEikí” (ʻEfesō 6:4). Naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻa e fakahinohino tatau ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ka kuó u fekau kiate kimoutolu ke mou akonakiʻi hake ʻa hoʻomou fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní” (T&F 93:40).

Kuo toe fakapapauʻi mai ʻe he kau palōfita ʻo onopōní ʻa e moʻoni fakafolofola ko ʻení. Kuo fanongonongo mai ʻi he founga mamalu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha fatongia toputapu ke ohi hake ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni, mo tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasino mo fakalaumālié, pea hinoiʻi kinautolu ke feʻofoʻofani mo fetauhiʻaki, tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea hoko ko ha tangataʻi fonua tauhi lao ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo aí. Kuo pau ke ʻekeʻi mei he husepānití mo e uaifí—ʻa e faʻē mo e tamai—ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻa e anga ʻo ʻenau fakahoko ʻo e ngaahi fatongiá ni.”2

ʻOku totonu ke ʻoua naʻa ngalo ʻi he mātuʻá honau fatongia toputapu ke tokangaʻi ʻenau fānaú. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki he mātuʻá: “ʻOku ou ʻamanaki te mou hokohoko atu hono lehilehiʻi mo ʻofaʻi hoʻomou fānaú. … ʻOku ʻikai ha koloa ʻe fuʻu mahuʻinga ʻi he ngaahi koloa ʻokú ke maʻú ʻo hangē ko hoʻo fānaú.” 3

Ko e Ngaahi Founga ke Lehilehiʻi ʻAki e Fānaú

ʻOku totonu ke lahi e ngaahi faʻunga ʻo e lehilehiʻí, kau ai hono:

  • Akoʻi e ngaahi tokāteline moʻoni ʻo e fakamoʻuí ki he fānaú. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni hono akoʻi ʻe he ngaahi tamai angatonu ʻi he Tohi ʻa Molomoná honau ngaahi fohá “‘ko e palani lahi ʻo e ʻOtua Taʻengatá’—ko e Hingá, fanauʻi foʻoú, Fakaleleí, Toetuʻú, Fakamāú, moʻui taʻengatá. (Vakai, ʻAlamā 34:9.) Naʻe pehē ʻe ʻĪnosi naʻá ne ʻiloʻi ko e tangata angatonu ʻene tamaí, ʻhe naʻá ne akonekina au ʻi heʻene leá, pea ʻi he akonaki mo e enginaki ʻa e ʻEikí …’ (ʻĪnosi 1:1).”4

  • Ko hono fakatupulaki e fakalakalaka fakalaumālié ʻo fakafou ʻi he ako folofolá, lotú, efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, mo kau ʻi he ngaahi ʻekitivitī ʻa e Siasí.

  • Ko hono ʻomi e meʻakai, vala, mo e nofoʻanga maʻá e fānaú.

  • Ko e lea mo fakafanongo ki he fānaú ʻi he ʻulungaanga faka-Kalaisí.

  • Ko hono akoʻi e ʻulungaanga totonú.

  • Ko hono tali e ngaahi nunuʻa ʻo e ʻulungaanga koví.

  • Ko hono fakahaaʻi e ʻofá, fakaʻapaʻapa, mo e mateakí.

  • Ko hono tā ha sīpinga leleí.

  • Ko hono akoʻi e mahuʻinga ʻo e ngāué mo hono ʻomi e ngaahi faingamālie ke ngāué.

  • Ko hono akoʻi e mapuleʻi ʻo e meʻa fakapaʻangá mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ki hono puleʻi ʻo e paʻangá, kau ki ai e vahehongofulú mo e fakahū paʻangá.

  • Ko hono fai ha ngaahi ʻekitivitī fakafiefia fakaoli mo lelei.

Ko e taha e ngaahi faingamālie lahi taha ki hono lehilehiʻi ʻo e fānaú ʻoku hoko mai ia ʻi he taimi ʻoku nau aʻusia ai e ngaahi faingataʻá pe fehangahangai mo e ngaahi palopalemá.

Ko Hono Lehilehiʻi e Fānaú Lolotonga e Ngaahi Taimi Faingataʻá

ʻI he taimi ʻoku fehangahangai ai e kakaí mo e ngaahi palopalemá, ʻoku nau fie maʻu tokoni he taimi ʻe niʻihi mei he niʻihi kehé—ha telinga ke fakafanongo, ha nima ke tokoni, ha fokotuʻu mei ha kaungāmeʻa falalaʻanga. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo “ʻoku angamaheni ʻaki ke fakafou mai ʻi he tokotaha kehe ʻa e feau ʻe he [ʻOtuá] ʻetau ngaahi fie maʻú.”5 ʻI he taimi ʻoku faingataʻaʻia ai e fānaú, ʻoku tautautefito ʻenau fie maʻu tokoní mei heʻenau mātuʻá koeʻuhí he ko ʻenau mātuʻá pē, ʻe laka ange ia ʻi he toe taha kehe, ʻoku totonu ke nau fie maʻu ʻa e lelei tahá maʻa ʻenau fānaú. ʻOku totonu ke hoko e mātuʻá ko e tokoni ia ʻo ʻenau fānaú, ko honau kaungāmeʻa ʻi he taimi ʻo e faingataʻá. ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ʻa e faingamālie mo e fatongia ke feau e ngaahi fie maʻu ʻenau fānaú. ʻOku faʻa tākiekina ʻe he founga ʻoku tali ʻaki ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi fie maʻu ʻenau fānaú ʻa e ngaahi ongo ʻa e fānaú ki he Tamai Hēvaní mo ʻEne finangalo lelei ke ʻofaʻi mo tokoniʻi kinautolú.

Fekauʻaki mo hono lehilehiʻi ʻo e fatongia ʻo e ngaahi faʻeé, naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻI he taimi ʻoku foki mai ai ʻene fānaú … ʻi ha ʻaho kuo fakameleʻi ai ʻe he ngaahi moʻoni palakū ʻo e māmaní, ʻe lava ʻe ha fefine angaʻofa ʻo lea peheni, ‘Haʻu kiate au. Te u ʻoatu ha mālōlō kiate koe.’ ʻI ha feituʻu pē te ne lava ʻo hoko ai ko ha feituʻu toputapu, malu mei he ngaahi matangi ʻo e moʻuí. ʻOku ʻi ai e hūfangaʻangá koeʻuhí ko ʻene malava ke lehilehiʻi mo ʻofa maʻataʻatā peé.”6 ʻOku toe fakaʻaongaʻi foki ʻa e lea ko ʻení ki he ngaahi tamaí.

ʻI ha savea taʻu ʻe 20 ʻo ha ngaahi fāmili ʻe 119, naʻe ʻilo ai ʻe he mataotao ki he ʻatamaí, ko Sione Kotimeni ʻo e ʻUnivēsiti ʻo Uasingitoní ko e mātuʻa mali ne ola lelei taha ʻenau tauhi fānaú naʻa nau lava ke tokoniʻi ʻenau fānaú ʻi he taimi naʻe lahi taha ai ʻenau fie maʻu tokoní—taimi ne nau faingataʻaʻia mo loto mamahi ai. Naʻe fakahoko ʻe he mātuʻa ne ola leleí ha meʻa ʻe nima—ngaahi ngāue kotoa ki hono lehilehiʻí—ʻa ia naʻá ne ʻoange ki heʻenau fānaú ha makatuʻunga lelei ange ki he moʻuí.

Naʻe ngāue ʻaki ʻe Kotimeni ʻa e lea ko e “akoʻi e ongó” ke fakamatalaʻi ʻaki e ngaahi ʻekitivitī ʻa e ngaahi mātuʻa ko ʻení. Naʻá ne ʻilo ko e fānau ko ʻeni naʻe lehilehiʻí naʻa nau ako ke mahino mo fakahoko lelei ange ʻenau ngaahi ongó, ke feohi lelei ange mo e niʻihi kehé, pea ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá ʻi he ngaahi founga totonú. Naʻa nau moʻui lelei ange fakasino foki, māʻolunga ange honau maaka he ako fakaʻatamaí, lelei ange honau ngaahi vā fetuʻutaki mo e ngaahi kaungāmeʻá, siʻisiʻi ange e ngaahi palopalema fakaeʻulungāngá lahi ange e ngaahi ongo ʻoku leleí, pea lelei ange ʻenau moʻui fakaelotó. 7 ʻOku fakamatalaʻi atu ʻi lalo ʻa e founga ʻo e sitepu ʻe nima ʻo e akoʻi e ongó8.

Sitepu 1: Tokanga ki he Ngaahi Ongo Fakaeloto ʻa e Tamasiʻí

Ko e ngaahi mātuʻa ko ia ne ola lelei ʻi he savea ʻa Kotimení naʻa nau lava ke fakatokangaʻi mo tali totonu ki he ngaahi ongo ʻenau fānaú. Ko e ngaahi ongó ko ha konga tefito mo mahuʻinga ia ʻo e moʻuí. Ko e mātuʻa ko ia ʻoku nau fakatokangaʻi mo tali ʻenau ngaahi ongo ʻanautolú ʻoku faingofua ange ke nau fakatokangaʻi mo tali e ngaahi ongo ʻenau fānaú. Ko e fānau ko ia ʻoku nau sio ki he lava ʻe heʻenau mātuʻá ʻo matuʻuaki e ngaahi ongo faingataʻá ʻoku nau faʻa ako ai ke mapuleʻi ʻenau ngaahi ongo fakaelotó.

ʻOku angamaheni ʻaki hono faʻa fai ʻe he fānaú ha fanga kiʻi fakaʻilonga ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ai ha meʻa ʻokú ne uesia kinautolú. Hangē ko ʻení, te nau ala fakahaaʻi ha ngaahi palopalema ʻulungaanga, liliu ʻenau founga kaí, holomui, ʻikai sai e akó, pe mata mamahi.

ʻOku aʻusia ʻe he mātuʻá e ongoʻi manavaʻofá ʻi heʻenau fakatokangaʻi e taimi ʻoku faingataʻaʻia ai e tamasiʻí pea mo e taimi ʻoku nau fuʻu hohaʻa ai kiate iá. ʻOku fakatupulaki ʻe he ongoʻi manavaʻofá ʻa e ola lelei ʻo e lehilehiʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú, ʻi hono fakahaaʻi ʻe he savea ko ʻení.

Pelenitoni

Naʻe hū atu ʻa Pelenitoni, kiʻi tamasiʻi taʻu fā ki he lokí ke sio televīsone mo ʻene faʻeé mo hono ongo kiʻi tokoua. Kimuʻa ke tangutu ʻa Pelenitoni ki laló, naʻá ne tuʻu ʻi muʻa ʻi ha sea ʻi ha kiʻi taimi ʻo talanoa mo Keiti, ko hono tuofefiné. Lolotonga ʻena talanoá, naʻe hū mai hono taʻokete ko Sitiví ʻo leʻei e seá mei mui ʻia Pelenitoni, pea tangutu ai ki lalo. Naʻe ʻikai ke sio ki ai ʻa Pelenitoni ka ne tangutu hifo ʻo tō ki he falikí. Naʻe fakatuʻutāmaki ka naʻe fakaoli. Naʻe kata e taha kotoa tukukehe ʻa Pelenitoni. Naʻá ne ongoʻi fakamāʻia peá ne lele ki hono lokí ʻo hū he kōpate faʻoʻanga valá ʻo tāpuniʻi, pea kamata ke tangi. Hili ha kiʻi taimi ne tukituki fakaoloolo atu ʻene faʻeé mo fakaava e matapaá. Naʻá ne tūʻulutui ʻi hono tafaʻakí, ʻuma ki hono kouʻahé, mo pehē ange, “ʻOku ou ʻiloʻi ʻokú ke ongoʻi mā mo loto mamahi. ʻOku ou kole fakamolemole atu heʻeku katá. ʻOku ou ʻofa ʻiate koe.” Naʻá ne tuʻu hake leva ʻo ʻalu.

Hili ha ngaahi taʻu, ne manatuʻi ʻe Pelenitoni ʻa e meʻa ne hokó ko e taha ia e ngaahi momeniti mahuʻinga ʻi heʻene kei siʻí. Naʻe tātātaha ke fakahaaʻi e ongo ʻo e ʻofá ʻi hono fāmilí, ka ʻi he meʻa ko ʻeni ne hokó naʻá ne ongoʻi naʻe mahino pea ʻofaʻi ia ʻi ha taimi naʻá ne fie maʻu lahi taha aí. Naʻe ʻikai pē ke ngalo ia ai.

Sitepu 2: ʻIloʻi e Ongo Fakaelotó ko ha Faingamālie ia ke fai ai ha Vāofi mo ha Akoʻi

Taimi ʻe niʻihi ʻoku fakaʻehiʻehi e mātuʻá ke talanoa mo ha tamasiʻi ʻi he taimi ʻoku nau loto mamahi aí, mahalo ko e manavasiʻi naʻa fakafisingaʻi pe manavasiʻi naʻa ʻikai ke fiemālie e tamasiʻí. ʻOku ʻamanaki e mātuʻa tokolahi ʻe mole e ngaahi ongo faingataʻaʻia ʻenau fānaú. ʻOku ʻikai ke faʻa mole e ngaahi ongo fakaeloto ko ʻení kae ʻoua kuo ʻi ai ha faʻahinga tokoni. ʻOku totonu ke fakakaukauʻi ʻe he mātuʻá e ngaahi ongo faingataʻaʻia ʻenau fānaú ko ha faingamālie ia ke nau fakafekauʻaki ai mo tupulaki. Ko hono tokoniʻi ke fakafiemālieʻi e ngaahi ongo faingataʻaʻia ʻa ha tamasiʻí ko e taha ia e ngaahi meʻa fakafiemālie lahi taha ʻe lava ke fai ʻe he mātuʻá. ʻE mahino ki he fānaú pea nau fiemālie ʻi he taimi ʻoku ʻiloʻi ai mo mahino ki he mātuʻa manavaʻofa mo ʻofá ʻenau ngaahi ongó.

Ko ha pongipongi Tokonaki fakaʻofoʻofa mo māfana. Ne ongoʻi fiefia ʻa ʻOsikā ʻi heʻene moʻuí mo ʻamanaki atu ke ne fakamoleki e ʻahó mo hono fāmilí. Hili hono fai e ngaahi ngāue fakaʻapí he fakaʻosinga ʻo e uiké, naʻá ne palani ke ʻave ʻene fānaú ki he paʻake ʻo e koló ke nau kaimeʻakai ai. Naʻe fiefia e fāmilí he ngaahi ʻalu pehení koeʻuhí he ne lahi e ngaahi meʻa ke faí. ʻI he taimi ne fokotuʻu ange ai ʻe ʻOsikā ke fakaʻosi ʻe he fānaú ʻenau ngāué ʻi he vave tahá, naʻá ne fakatokangaʻi naʻe mata mamahi hono kiʻi foha taʻu 11 ko Kaá. Naʻe sio mataʻi angatuʻu ʻa Kā ki heʻene tamaí, mafuli pea ne ʻalu. Naʻe fuʻu ʻohovale mo hohaʻa ʻa ʻOsikā. Ko e kiʻi tamasiʻi ngāue mālohi ʻaupito ʻa Kā. Naʻe kole ange ʻe ʻOsikā pe ʻe lava ke na kiʻi talanoa.

ʻOsikā:

Hangē ne ke ʻitá ʻi he taimi ne u lau ai ki he ngaahi ngāue fakaʻapí. ʻOku ʻi ai nai ha meʻa ʻokú ke faingataʻaʻia ai?

Kā:

(Fakatahamuhamu pē) ʻIkai. Te u fai ia ke ʻosi. ʻOua te ke hohaʻa ki ai.

ʻOsikā:

ʻOkú ke taʻefiemālie. Ko e hā e meʻa ʻoku hokó? (Fakafanongo tokangá, ko hono fakaafeʻi ia e tamasiʻí ke leá.)

Kā:

Ko e hā ʻokú ke tokanga ai ki aí? Ko e meʻa pē ʻokú ke fie maʻú ke lava e ngāué, ko ia? Ko ia te u fai ia ke ʻosi.

ʻOsikā:

ʻOku moʻoni ʻoku ou fie maʻu ke lava e ngāué, ka ʻoku ʻikai ko e kotoa ia e meʻa ʻoku ou tokanga ki aí. ʻOku ou tokanga foki ki hoʻo ngaahi ongó mo e meʻa ʻokú ne uesia koé. ʻOku ʻi ai e meʻa ʻokú ke ʻita ai, pea hangehangē ko aú. ʻOku ou fie ʻilo kotoa ki he meʻa ko iá. (Ko e fakafanongo mo hono fakamahinoʻi ʻo ʻikai tulitonuhia.)

Kā:

ʻOku ʻikai ke u saiʻia ʻi hoʻo saati ngāue fakaseselé—ko e meʻa ia ʻokú ne uesia aú. ʻOku anga fēfē hono hiki he lisí hoku hingoá ke u fai ʻa e ngāue palakū tahá ʻo laka ange ia ʻi ha toe taha kehe? ʻOku ʻikai ke ʻuhinga lelei ia.

ʻOsikā:

ʻOku ʻikai ke tuʻo lahi ange e ʻasi ho hingoá. Naʻá ku hiki e sātí ke fai ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e ngāue lahi tatau, tukukehe ʻa Meki mo Ane. ʻOkú na fuʻu kei iiki ki he ngāue ʻi tuʻá.

Kā:

ʻOkú ke hala. ʻOku lahi ange e meʻa ke u faí ʻi he niʻihi kehé.

ʻOsikā:

ʻOkú ke fakakaukau ʻoku ʻi ai e ʻuhinga ʻoku ou taʻefakafiemālie ai kiate koé. (Ko e fakafanongo ʻo ʻikai ke tulitonuhia.)

Kā:

“ ʻIo.

ʻOsikā:

Fakahā mai hoʻo ʻuhingá. (ʻOku fakahaaʻi ange ʻe Kā ki heʻene tamaí ʻoku hā hono hingoá ʻi he saati ngāué ʻo lahi ange ia ʻi hono ongo kiʻi tokouá. Naʻe ʻohovale mo loto hohaʻa ʻa ʻOsikā) ʻOkú ke tonu. Ne u fehalaaki. ʻOku ou kole fakamolemole atu. Te u fakaleleiʻi leva ia he taimí ni. (Ko e fakafanongo ʻo ʻikai ke tulitonuhia—ko hono fakahaaʻi ha fehalaaki.)

Naʻe liliu ʻe ʻOsikā e sātí peá ne ʻoange ha ʻaho mālōlō mei he ngāue fakaʻapí ki hono fohá ʻi he uike hono hokó. Naʻe ʻikai ke toe ʻita ʻa Kā, pea ne toe foki mai e ngaahi ongo leleí kiate ia.

Sitepu 3: Fakafanongo ʻi he Manavaʻofa pea Fakatokangaʻi e Ngaahi Ongo ʻa e Tamasiʻí ʻoku ʻAonga

ʻI hono fakahaaʻi ʻe ha tamasiʻi ʻene ngaahi ongo fakaelotó, ʻe lava ke toe fakapapauʻi ʻe he mātuʻá ʻa e mahino ʻoku nau maʻu ki he meʻa ne lea ʻakí, ʻo ngāue ʻaki e ngaahi taukei ki he fakafanongó ʻa ia ne akoʻi ʻi he fakataha fika 3 pea hangē ko ia ne fakatātaaʻi ʻi he fetalanoaʻaki ʻa ʻOsikā mo Kaá. Hangē ko ʻení, “ʻe ala lea peheni e mātuʻá, “ʻOkú ke ongoʻi loto mamahi he hiki ho kaungāmeʻá.” ʻI he taimi ʻoku fakafehuʻi ai ʻe he mātuʻá kau ki he meʻa ʻoku lea ʻaki pe ongoʻi ʻe heʻena tamasiʻí, te na lava ʻo fakafehuʻi ke fakamahinoʻi. Neongo ia, ʻe ala fakatupu ʻe heʻenau ngaahi fehuʻi fie ʻiló ke tulitonuhia e tamasiʻí pea ʻikai ke toe talanoa. ʻOku faʻa ngāue lelei ange ʻa e fanga kiʻi fakamahino faingofuá. Hangē ko ʻení, ʻe ala lea peheni e mātuʻá, “Ne u fakatokangaʻi ko e taimi pē ne ke kamata talanoa ai kau ki hoʻo ngaahi māká, hangē ʻokú ke manavasiʻí.” ʻOku totonu ke tatali e mātuʻá pea fakaʻatā e tamasiʻí ke hoko atu. ʻE ngalingali ange ke hoko atu e talanoa ʻa e fānaú ʻi he taimi ʻoku nau ongoʻi ʻoku nau mapuleʻi ai e fetalanoaʻakí mo ʻi ai ha tokotaha fanongo ʻoku ʻikai ke fakaanga kae manavaʻofa.

ʻEnitulia

Naʻe fakatokangaʻi ʻe Vāleli naʻe mata mamahi hono kiʻi ʻofefine taʻu fitu ko ʻEnituliá ʻi heʻene aʻu mai ki ʻapi mei he akó. Naʻe feinga ʻa Vāleli ke mahino hono ʻuhingá.

Vāleli:

ʻOkú ke mata mamahi. Ko e hā e ʻuhinga hoʻo mata mamahí mo lī noaʻia ho ongo umá?

ʻEnitulia:

ʻOku ʻikai ke u toe fie ʻalu au ki he akó.

Vāleli:

ʻOkú ke foʻi he akó?

ʻEnitulia:

ʻOku ʻikai ko e akó; ko Lineti mo ʻEsilī. ʻOku ʻikai ke na saiʻia ʻiate au, pea ʻokú na lea kovi ʻi he taimi ʻokú na sio ai kiate aú. ʻOku ʻikai ke u ʻilo hono ʻuhingá. Kuo teʻeki ai ke u fai ha meʻa kiate kinaua.

Vāleli:

Kuó na fakamamahiʻi koe, pea ʻoku ʻikai ke mahino kiate koe hono ʻuhingá.

ʻEnitulia:

ʻOku ou ʻiloʻi ne ʻikai ke na saiʻia heʻeku kaungāmeʻa mo Melaniá. Naʻá na fie maʻu ia maʻanaua pē. Taimi ní ʻokú na feinga ke ʻoua te ne toe hoko ko hoku kaungāmeʻa.

Vāleli:

ʻOku fakamamahi ia. Ko ia ʻokú ke lotomoʻua naʻa faifai peá na fakangata ho kaungāmeʻa mo Melaniá.

ʻEnitulia:

Ko e meʻa ʻoku fakamamahi kovi tahá ko e ʻikai ke na saiʻia ʻiate aú. Ko e hā e ʻuhinga ʻokú na hohaʻa aí kapau ʻoku ou kaungāmeʻa mo Melaniá? Te ne kei lava pē foki ʻo vaʻinga mo kinaua. Kuo teʻeki ai ke u fai ha meʻa kiate kinaua. (Kamata ke tangi.)

Vāleli:

(Fāʻofua fakalongolongo ki hono ʻofefiné ʻi ha kiʻi momeniti, peá ne toki tali ange.) Te u ongoʻi taʻefiemālie mo loto mamahi foki mo au. ʻOku faingataʻa maʻu pē ʻa e taimi ʻoku fakafisingaʻi ai koe ʻe ha tahá.

ʻEnitulia:

Ko e hā e meʻa ʻoku totonu ke u faí?

Vāleli:

Ko ha fehuʻi lelei ia. Te u fakakaukau ki ai. Ko e hā e meʻa ʻokú ke fakakaukau te ke lava ʻo faí?

ʻEnitulia:

Kuó u ʻosi feinga ke angalelei kiate kinaua. Ka ʻokú na kata pē mo fingoʻi mai hona matá. Mahalo pē ʻoku fie maʻu ke u tukunoaʻi kinaua. Naʻe talamai ʻe Melania ke u tukunoaʻi kinaua koeʻuhí he ʻokú na anga kovi. Naʻá ne talamai ʻokú ne kei hoko pē ko hoku kaungāmeʻa. Ka ʻoku ou fehiʻa au ia he taimi ʻoku ʻikai ke saiʻia ai ha taha ʻiate aú.

Vāleli:

ʻOku ʻikai ke faingofua, ko ia?

ʻEnitulia:

ʻOku ou fie maʻu ke saiʻia e taha kotoa pē ʻiate au.

Vāleli:

Ko e meʻa ʻe taha kuó ne tokoniʻi aú ke u fakatokangaʻi ʻe ʻikai ke u lava ʻo fakafiemālieʻi e tokotaha kotoa pē. Tatau ai pē pe ko hai koe pe ko e hā e meʻa ʻokú ke faí, ʻe ʻi ai maʻu pē ha taha he ʻikai ke saiʻia he meʻa ʻokú ke faí. Ko e meʻa lelei tahá ko e feinga ke fakahoifua ki he Tamai Hēvaní ʻaki hono fai e meʻa ʻokú ke ongoʻi ʻoku tonú mo e meʻa ʻokú ke fakakaukau ʻokú Ne finangalo ke ke fakahokó. Kapau te ke fai ia, he ʻikai ke ke fuʻu tokanga pe ʻe saiʻia e kakai kehé ʻiate koe pe ʻikai.

ʻEnitulia:

Pea te u kei hokohoko atu pē ʻeku angalelei kiate kinauá, ka te u feinga ke ʻoua naʻá ne uesia lahi au ʻi he taimi ʻokú na angakovi mai ai kiate aú.

Vāleli:

ʻOku sai nai pē ia kiate koe?

ʻEnitulia:

ʻOku ou tui pehē. ʻOku ou ʻilo ʻoku ou ongoʻi lelei ange ʻi he talanoa kau ki aí.

Vāleli:

Sai, ʻai ke u ʻilo pe ʻe anga fēfē. Te u poupou kiate koe.

ʻEnitulia:

Mālō, Fineʻeiki.

ʻI he sīpinga ko ʻení, naʻe tokoni ai ʻa Vāleli ki hono ʻofefiné ke ne ongoʻi lelei ange ʻo kau ki ha palopalema ʻi he akó. Neongo ʻe ala hokohoko atu hono ngaohikoviʻi ʻo ʻEnituliá ʻe hono ongo kaungā akó, ka te ne vakai ki he tuʻunga ko iá ʻi ha founga kehe kae ʻikai ke fuʻu loto mamahi. Te ne ongoʻi ʻa e mahino mo e poupou ʻa ʻene faʻeé. ʻI he lahi ange ʻene tokanga taha ke fai e meʻa ʻokú ne ongoʻi ʻoku tonú ʻi he fekumi ke maʻu e poupou mei he niʻihi kehé, ʻe tupulaki ai ʻene ongoʻi hono mahuʻinga ʻoʻoná.

Sitepu 4: Tokoni ke ʻIloʻi mo Fakahingoa ʻe he Tamasiʻí e Ngaahi Ongó

Taimi ʻe niʻihi ʻoku maʻu hala ʻe he mātuʻá ʻoku maʻu ʻe heʻenau fānaú ha ngaahi lea ke fakamatalaʻi ʻaki e meʻa ʻoku nau ongoʻi ʻi lotó. Neongo ia, ʻoku ʻikai ke ʻi ai maʻu pē ha lea ki heʻenau ngaahi ongó. Ko e mātuʻa ʻoku nau maʻu e ngaahi lea maʻa ʻenau fānaú ʻoku tokoni ia kiate kinautolu ke liliu e ngaahi ongo taʻemahino, taʻemafakamatalaʻi, mo taʻefakafiemālié ki he ngaahi lea ʻokú ne lava ke fakamatalaʻí hangē ko e “loto mamahi,” “ʻita,” “loto foʻi,” “manavahē,” “loto hohaʻa,” “tailiili,” mo e alā meʻa peheé. ʻOku kamata ke ongoʻi ʻe he fānaú ʻoku nau mapuleʻi ʻenau ngaahi ongó ʻi heʻenau ako e ngaahi lea ke fakamatalaʻi ʻaki kinautolú.

Ko e taimi lelei taha ke akoʻi ai e ngaahi lea ʻo e ongó ʻa e taimi ʻoku aʻusia ai ʻe he fānaú ʻa e ongo fakaelotó. ʻE ala lea ha faʻē ki haʻane tama fefine ʻoku tangi koeʻuhí ko e hiki hono kaungāmeʻá ʻo pehé, “Pau pē ʻokú ke ongoʻi mamahi ʻaupito. Naʻá mo kaungāmeʻa fafale.” ʻI he fanongo ʻa e taʻahiné ki hono lea ʻaki ʻení, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene ongoʻi ʻoku mahino ki aí ka ʻoku maʻu ai ha foʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻene aʻusiá.

ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi savea ʻe niʻihi ko hono ʻiloʻi mo fakahingoa e ngaahi ongó “ʻoku ʻi ai hono ngaahi ola fakafiemālie ki he ngaahi halanga neavé, ʻo ne tokoniʻi ai e fānaú ke nau fakaakeake vave ange mei he ngaahi meʻa ʻoku fakamamahí.” 9 Ko e fānau ʻoku ʻikai ha lea ke ne fakamatalaʻi e ngaahi ongó ʻoku nau fakahaaʻi ʻenau ngaahi ongó heʻenau tōʻongá he taimi ʻe niʻihi pe maʻu ha ngaahi lea taʻefeʻunga hangē ko e “tāpuni,” “tukunoaʻi au,” pe toe kovi ange, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he savea ko ʻení.

Toti

Naʻe ʻomai ʻe he ongomātuʻa ʻa Totí ʻa Toti ki he tokotaha fai faleʻí hili ia ʻene tōlili fakamuimui tahá. Kuó na ʻamanaki ʻe lava ke mole atu ʻa e palopalema ʻita hona foha taʻu fitú. Neongo iá, ʻi he efiafi kimuʻá, naʻe fuʻu ʻita lahi ʻaupito ʻa Toti he taimi naʻe fakafisi ai ʻene faʻeé ke ʻave ia ki hono kaungāmeʻa ko Puletí. Naʻe kaila leʻo lahi ʻaupito ʻa Toti, ne ui ʻene faʻeé ʻaki e ngaahi hingoa, pea ʻaka mo e holisí. ʻI he taimi ne fehuʻi ange ai ʻe he tokotaha fai faleʻí kia Toti ko e hā e meʻa naʻá ne ongoʻi he taimi naʻe fakafisingaʻi ai heʻene faʻeé ʻene kolé, naʻá ne tali ange, “ʻOku ʻikai ke u ʻiloʻi.” ʻI he taimi naʻe fehuʻi ange ai kiate ia pe ʻokú ne ongoʻi fēfē he taimi ʻokú ne fai ai e ngaahi meʻa ʻoku saiʻia taha aí, naʻá ne ʻoange pē ʻa e tali tatau. Naʻe fakahaaʻi ʻe he ngaahi fehuʻi naʻe toe fai kia Totí naʻe ʻikai ha lea te ne maʻu ke fakahaaʻi ʻaki ʻene ngaahi ongo fakaelotó.

Naʻe mei kehe ʻa e talanoa ʻa Totí kapau naʻá ne lava ke fakamatalaʻi mahino mo tonu ʻene ngaahi ongó. ʻOku ʻikai fakapapauʻi ia ʻe angalelei ange e tamasiʻí ʻi hono tokoniʻi ia ke ne ako e ngaahi hingoa te nau fakamatalaʻi e ngaahi ongó. Neongo ia, ʻoku meimei ke siʻisiʻi ange hono fakahaaʻi ʻe he fānaú ʻenau ngaahi ongó ʻaki ʻenau tōʻongá ʻi he taimi ʻoku nau lava ai ʻo talanoa kau ki aí. ʻIkai ko ia pē, ka ko e taimi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he fānaú ʻenau ngaahi ongó, ʻe faingofua ange ki he mātuʻá ke nau fakafiemālieʻi mo fakanonga e ngaahi lavea fakaelotó.

Sitepu 5: Fokotuʻu ha Ngaahi Fakangatangata lolotonga Hono Tokoniʻi e Tamasiʻí ke Ako ke Fakaleleiʻi ha Ngaahi Palopalema

ʻOku tupulaki e ongo ʻo e mapuleʻi ʻo e tamasiʻí ʻi hono tokoniʻi ia ʻe he mātuʻá ke ako ke ne matuʻuaki e ngaahi ongo ʻoku ʻikai ke leleí. Kuo pau ke ako ʻe he fānaú ha ngaahi founga ʻoku tali ʻe he kakaí mo lelei fakaelotó ke nau matuʻuaki ʻaki e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻoku faingataʻá. ʻE ala fie maʻu ʻe he mātuʻá ke fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata ʻo e ʻulungaanga taʻefeʻungá lolotonga ʻenau tokoniʻi e fānaú ke nau fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá.

Lūpeni

Naʻe ʻikai hapo ʻe Lūpeni, taʻu 12, ʻa e foʻi pulu peisipolo naʻe taaʻi māʻolunga mai, ʻa ia ne foʻi ai ʻene timí pea ʻikai ke nau hū ai ki he tauʻi fakaʻosi e haú. Lolotonga ʻene lue ki tuʻa mei he loto malaʻé , naʻe kaila atu ha taha ʻi heʻene timí, “Mālie mataʻivale!” Ne ʻosi ongoʻi fakapoʻuli pē ʻa Lūpeni ia, ko ia naʻá ne lele atu ki he talavoú, ʻo sisina hono kiá mo hono umá, pea feinga ke haʻaki ia ki he kelekelé. Naʻe fakatovave hifo e tamai ʻa Lūpení mei he nofoʻanga ʻi ʻolungá, ʻo fusi mai hono fohá, puke maʻu ia mo ne pehē ange: “ʻOku ou ʻilo ʻokú ke ʻita mo loto mamahi, ka ʻoku ʻikai ʻaupito ke tau fakamamahiʻi e niʻihi kehé. Ta ō ki ʻapi ʻo talanoa ki ha founga lelei ange ke matuʻuaki ʻaki ʻeni.”

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he tamaí ʻi he sīpinga ʻo e meʻa ne hokó ʻene fakafanongo ʻi he manavaʻofa, fakapapauʻi e ngaahi ongo ʻa Lūpení, mo ne tokoniʻi ia ke ne ʻilo ha ngaahi founga kehe ke matuʻuaki ʻaki e ngaahi tūkunga ʻoku faingataʻá ke ofi ange ai ki hono fohá kae ʻikai ko e tafulu pe malanga. ʻE tokoni e founga ko iá kia Lūpeni ke ne ongoʻi ʻoku mahino, mahuʻinga, mo malava lelei ange ai ke ne mapuleʻi ʻene ngaahi ongó.

Kapau he ʻikai ke ʻiloʻi ʻe he mātuʻá ʻa e tupuʻanga ʻo e palopalema ʻa ha tamasiʻí, ʻoku totonu ke na ʻuluaki fai ha ngaahi fehuʻi ke ʻiloʻi ʻa e tupuʻangá kae lava ke ʻilo ʻa e founga ke fakaleleiʻi ʻakí. ʻOku totonu ke fai ʻe he mātuʻá ha ngaahi fehuʻi hangē ko e “Ko e hā e meʻa ʻokú ne fakatupu hoʻo ongoʻi pehení?” ʻOku ʻikai totonu ke na tuku e tamasiʻí ke ne tukuakiʻi e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku ʻikai totonu ke tukuakiʻi ai kinautolú.

Ko e taimi pē kuo ʻiloʻi ai e tupuʻangá, ʻe lava e mātuʻá ʻo fehuʻi ange, “Ko e hā e meʻa ʻokú ke fakakaukau te ne fakaleleiʻi e palopalemá?” ʻOku totonu ke na fakafanongo lelei ki he ngaahi tali ʻa e tamasiʻí. ʻOku totonu ke na ʻoange ha ngaahi meʻa te ne malava ke fakaleleiʻi ʻaki ke tokoni ki he tamasiʻí ke ne fakakaukau ki ha ngaahi meʻa kehe ʻe malavá. ʻE fie maʻu ʻe he mātuʻá ke na tataki e fānau iiki angé. Te na ala ʻilo ʻoku tokoni hono maʻu e ngaahi fakakaukau ʻa e fānau kehé ki ha ngaahi meʻa ke fai ʻaki e fakaleleí. ʻI he taimi ʻoku fefehuʻiʻaki ai e mātuʻá mo e fānaú, ʻoku ʻikai totonu ke nau fakakaukau ki ha faʻahinga fakalelei ʻoku ngali vale pe taʻefeʻungá; ʻoku fakafeʻatungiaʻi ʻe he fakaangá ʻa e founga ʻoku fakatupulakí, pea ʻoku lava e mātuʻá mo e fānaú ʻo fili ha fakalelei ʻoku feʻungá ʻamui ange. ʻOku totonu ke fakahaaʻi ʻe he mātuʻá ʻokú na falala ki he malava ʻe he tamasiʻí ke ʻiloʻi ha fakalelei ʻoku feʻungá. ʻOku totonu ke na tuku e tamasiʻí ke ne fai ha ngaahi fatongia te ne malavá, ko hono tokoniʻi ia e tamasiʻí ke tupulaki mei he moʻui fakafalalá ki he moʻui fakafalala pē kiate iá.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku tokoni ki he tamasiʻí ke ne fakamanatu ha ngaahi taimi kehe ʻi he moʻuí naʻe ola lelei ai haʻane fetaulaki mo ha ngaahi palopalema. Ko e hā e meʻa ne fai ʻe he tamasiʻí ʻi he taimi ko iá ke ne matuʻuaki ai e palopalemá? ʻE lava nai ke fakahoko e founga tatau pē ki he palopalema lolotongá? ʻE lava ke maʻu ha toe ngaahi fokotuʻu kehe ki he fakaleleiʻi ʻo e palopalemá ʻi he fakataha fika 7.

Ko e konga hono hoko ʻo e sitepu 5 ko hono fakafuofuaʻi e ngaahi fakalelei ʻoku malavá. ʻE ala ʻeke ʻe he mātuá ki he fānaú ha ngaahi fehuʻi peheni:10

  • “ʻOku fakafiemālie nai ʻa e founga fakaleleiʻi ko ʻení?”

  • “ʻE ʻaonga nai?”

  • “ʻOku malu nai?”

  • “ʻOku anga fēfē hoʻo ongoʻí?”

  • “ʻE uesia fēfē ʻa e niʻihi kehé ʻe he founga fakaleleiʻí?”

  • “ʻE tokoniʻi pe fakamamahiʻi nai ha taha ʻe he founga fakaleleiʻí?”

  • “ʻOku fakaʻapaʻapaʻi nai ʻe he fakaleleiʻí ʻa e taha kotoa pē ʻoku kau ki aí?”

Ko e taimi pē kuo ʻilo ai ʻe he ongomātuʻá e ngaahi ouau ki he founga fakaleleiʻi takitaha, ʻoku totonu ke na tokoni ki heʻena tamasiʻí ke fili pe ko e fē e founga fakaleleiʻi ʻoku lelei tahá. ʻOku totonu ke ʻoange ʻe he ongomātuʻá ʻena ngaahi fakakaukaú mo e fakahinohinó. ʻOku fie maʻu ʻe he fānaú ʻa e lelei ʻo e poto mo e aʻusia ʻenau ongomātuʻá. ʻOku lava ʻe he ongomātuʻá ʻo vahevahe ʻena ngaahi aʻusiá ʻi hono fakaleleiʻi e ngaahi palopalema tatau. Te na lava ʻo tala ki heʻena fānaú ʻa e ngaahi fili naʻá na faí pea mo e meʻa ne na ako mei aí.

Kapau ʻoku ngalingali fakapapauʻi ha tamasiʻi ke ne ʻahiʻahiʻi ha founga fakaleleiʻi ʻoku tui e ongomātuʻá ʻe ʻikai ke ola leleí, te na ala fie maʻu ke fakaʻatā ia ke hoko kapau ʻe ʻikai fakatuʻutāmaki mo ʻikai ke fakaongosiaʻi e tamasiʻí ʻaki ha ngaahi palopalema lalahi. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi lēsoni lahi taha ʻo e moʻuí ʻoku ako ia ʻi he ʻikai ke maʻu ha ola leleí. Hili iá, ʻikai ke lea ʻaki e, “Ne u ʻosi tala atu ia,” ʻoku totonu ke tokoniʻi ʻe he mātuʻá e tamasiʻí ke ne fekumi ki ha founga fakaleleiʻi kehe.

ʻE lava e mātuʻá ʻo fakalakalaka honau vā fetuʻutaki mo ʻenau fānaú ke hangē ha ʻakauni ʻi he pangikeé. ʻOku totonu ke fakalakalaka ʻe he mātuʻá honau vā fetuʻutakí ʻaki hono ngaohi leleiʻi ʻena fānaú, fakaʻapaʻapaʻi honau ngaahi fakangatangatá, fakafanongo ki heʻenau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongó, tokoniʻi kinautolu ʻo fakafou ʻi heʻenau ngaahi palopalemá, pea fakatonutonu kinautolu ʻaki e ʻofá. Ko e kiʻi ngāue kotoa pē ʻi he manavaʻofa, ʻofa, mo e fakaʻapaʻapá ko ha fakalakalaka ia ki honau vā fetuʻutakí. Kapau ʻe ʻikai lelei e ngāue ki hono fakaleleiʻi e palopalemá pea ngalingali fakapapauʻi ʻe ha tamasiʻi kuó ne fakahoko ha fehalaaki mamafa, ʻe lava e mātuʻá ʻo holomui kapau kuo feʻunga e ʻofa mo e manavaʻofa kuó na fai ki he tamasiʻí koeʻuhí ke ne loto fiemālie ki ai. ʻOku kau he kolé ʻa e kole ki he tamasiʻí ke fai ha meʻa ʻoku mahuʻingá ki he mātuʻá. Hangē ko ʻení, kapau ʻe fie maʻu ʻe ha foha ke ʻalu ʻi he fakaʻosinga ʻo e uiké ʻo nofo mo hano kaungāmeʻa ʻoku ʻikai ke falalaʻanga, ʻe lava e ongomātuʻá ʻo kole ange ke ʻoua ʻe ʻalu pea ʻe ngalingali ange ke ne talangofua kapau kuó na ʻosi fakahaaʻi ha manavaʻofa, ʻofa mo fakaʻapaʻapa feʻunga kiate ia.

Ko e Ngaahi Fakahinohino ʻo e Kaunga ʻi he Ngaahi Palopalema ʻa e Fānaú

Taimi ʻe niʻihi ʻoku fakakaukau e mātuʻá pe ʻe anga fēfē ʻa e totonu ke nau kau ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ai ha palopalema ʻa e tamasiʻí. ʻE ala tokoni ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

  • ʻOku ʻi ai e fatongia ʻo e mātuʻá ke tokoniʻi ʻenau fānaú. (Vakai, Mōsaia 4:14–15; T&F 68:25; 93:40.)

  • Ko e fānau ʻoku nau lava ʻo fakafaikehekeheʻi ʻa e leleí mei he koví ʻoku nau haʻisia ki he anga ʻenau fakaʻaongaʻi ʻenau tauʻatāina ke filí. (Vakai, 2 Nīfai 2:27; Molonai 7:12–17; T&F 58:27–29.)

  • ʻI he tupulaki ʻa e fānaú ʻo aʻu ki heʻenau lalahí, ʻoku totonu ke nau ako e founga ke nau tokangaʻi ai kinautolú. ʻI heʻenau hoko ko e kakai lalahí, ʻoku totonu ke nau falala pē kiate kinautolu, ʻo feau ʻenau ngaahi fie maʻu fakasosialé, fakaelotó, fakalaumālié, fakatuʻasinó , pe fakaʻekonōmiká.”11

Ko e konga mahuʻinga ia ʻo e tauhi fānaú ko e tokoniʻi e fānaú ke nau tupulaki mei he moʻui fakafalalá ki he moʻui fakafalala pē kiate kitá. ʻE lava e mātuʻá ʻo tokoniʻi e fānaú ke fakatupulaki ʻenau falala pē kiate kinautolú ʻaki hono akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú ke lava ʻe he fānaú ʻo ako ke nau puleʻi pē kinautolu ʻi he angatonu mo e fai fatongia. Kapau ʻe faʻao ʻe he mātuʻá e ngaahi palopalema ʻenau fānaú, ʻoku nau fakaongosiaʻi taʻeʻuhinga pē ʻe kinautolu kinautolu ka nau fakamasivaʻi honau ngaahi fohá mo honau ngaahi ʻofefiné ʻi he faingamālie ke nau ako ai e fai fatongiá mo e moʻui fakafalala pē kiate kitá. Ke hoko ko ha lao fakalūkufua, ʻoku totonu ke fakaleleiʻi pē ʻe he fānaú ʻenau ngaahi palopalemá, taʻefiemālié, taʻeoliʻiá, mo e ʻikai ke ola leleí, ʻaki hono tokoniʻi ʻe he mātuʻá heʻenau hoko ko e kau faiako mo e kau taki ʻo ka fie maʻu.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku fie maʻu ke tāimuʻa e mātuʻá ʻi he fakaleleiʻi e palopalemá. ʻOku totonu ke tāimuʻa e mātuʻá ʻi he taimi ʻoku kei siʻi ai e tamasiʻí, ʻikai maʻu ha taukei feʻunga, pe ʻikai ke matuʻotuʻa feʻunga ke ne matuʻuaki ha palopalema. ʻOku totonu ke kau foki e mātuʻá ʻi he taimi ʻoku fakamanamanaʻi ai kinaua ʻe heʻena tamasiʻí, ʻave pe maumauʻi ha koloa, pe fakamanamanaʻi e niʻihi kehé. ʻI he ngaahi meʻa peheé, ʻe lava e mātuʻá ʻo tokoni ʻaki haʻana lea fakahangatonu kau ki he angakoví. Ko e lea ko e “ʻOku oú” ʻoku fakamatalaʻi ʻi he fakataha fika 3 ko ha founga lelei ia ke aleaʻi ai e angakoví. (Kapau ʻoku ʻi ai fakatouʻosi e ongomātuʻá, ʻoku totonu ke na ngāue ʻaki e “ʻokú ma” kae ʻikai ko e “ʻoku ou.”) ʻE lava foki e ongomātuʻá ʻo tokoni ki heʻena fānaú ke fakafatongia ʻaki hono ʻoange ha ngaahi fili (ʻoku aleaʻi ʻi he fakataha fika 8) pe ʻaki e tali e ngaahi nunuʻá (ʻoku aleaʻi ʻi he fakataha fika 9).

Ko e Mahuʻinga Taʻengata ʻo e Lehilehiʻí

ʻE tali lelei ʻe he fānaú kapau ʻoku lehilehiʻi kinautolu ʻe he mātuʻá ʻaki ʻa e ʻofá, manavaʻofá, mo e ongoʻingofuá, ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi fokotuʻu ʻi he fakataha ko ʻení ʻo ka fie maʻu. ʻOku totonu ke kamata vave e founga lehilehiʻí pea hokohoko atu ʻi he kotoa e moʻui ʻa e tamasiʻí ʻi ha ngaahi founga ʻoku feʻunga mo ʻene ngaahi fie maʻú.

Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e fie maʻu ke ngāue ʻo fakatatau mo e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní ʻi he ʻofa mo e lehilehiʻi ʻo e fānaú: “ʻOua naʻa teitei ngalo ko e fānau iiki ko ʻení ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá pea ʻi homou vā fetuʻutaki mo kinautolú ʻokú ke hoko pē ko e tauhi ʻo kinautolu, he naʻá Ne hoko ko e tauhi fānau kimuʻa peá ke toki hoko koe ko e mātuʻá pea kuo teʻeki ai ke Ne liʻaki ʻEne ngaahi totonu fakaetauhi fānaú pe ko ʻEne mahuʻingaʻia ʻi Heʻene fānau īkí ni.”12

Maʻuʻanga Fakamatala

  1. Salt Lake University 3rd Stake conference, Nov. 3, 1996; ʻi he Church News, Mar. 1, 1997, 2.

  2. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 39.

  3. ʻI he Church News, Feb. 3, 1996, 2.

  4. ʻI he Conference Report, Oct. 1985, 47; pe Ensign, Nov. 1985, 36.

  5. “Small Acts of Service,” Ensign, Dec. 1974, 5.

  6. ʻI he Conference Report, Oct. 1989, 27; pe Ensign, Nov. 1989, 22.

  7. Mei he Raising an Emotionally Intelligent Child fai ʻe John Gottman, Ph.D. mo Joan DeClaire, Talateú naʻe fai ʻe Daniel Goleman. Maʻu ʻa e totonu fakalao kotoa pē ʻe he © 1997 by John Gottman. Toe paaki ʻi hono fakangofua ʻe he Simon & Schuster, Inc., NY. Pages 16–17.

  8. Raising an Emotionally Intelligent Child, 76–109.

  9. Raising an Emotionally Intelligent Child, 100.

  10. Vakai, Gottman, Raising an Emotionally Intelligent Child, 108.

  11. Spencer W. Kimball, ʻi he Conference Report, Oct. 1977, 124; pe Ensign, Nov. 1977, 77.

  12. ʻI he Church News, Mar. 1, 1997, 2.

“Tokangaʻi hoʻo fānau īkí, talitali lelei kinautolu ki ho ʻapí pea lehilehiʻi mo ʻofaʻi kinautolu ʻaki e kotoa ho lotó.”

Palesiteni Gordon B. Hinckley

Ko e Ngaahi Lea ʻokú ne Fakamatalaʻi e Ongó

  • Manavahē

  • Tuenoa

  • Oliʻia

  • ʻIta

  • Loto-moʻua

  • Houngaʻia

  • Manavasiʻi

  • Puputuʻu

  • Kovi

  • Tukuhifo

  • Lavakiʻi

  • Puputuʻu

  • Taʻefiemālie

  • Tōlili

  • Taʻeoliʻia

  • Fakahohaʻasi

  • Toʻa

  • Matalili

  • Kavengaʻia

  • Nonga

  • Toʻoa

  • Hāea

  • Fiefia

  • Anga Taʻefakakaumeʻa

  • Fakafiemālie

  • Manavaʻofa

  • Mataotao

  • Hohaʻa

  • Loto Falala

  • Puputuʻu

  • ʻI Lotó

  • Sai ʻAupito

  • Loto-foʻi

  • Taʻefiemālie ʻAupito

  • Fieʻilo

  • Tulitonuhia

  • ʻIkai Loko Mahuʻinga

  • Maumauʻi

  • Fiefia

  • Fakafalala

  • Loto-mamahi

  • Fakamasivaʻi

  • Taʻefiemālie

  • Mole fakafokifā e ʻitá

  • Taʻefiemālie

  • Loto-foʻi

  • Fakaliliʻa

  • Fekāmaaki

  • Fakatupu Mamahi

  • Taʻefalala / Mahalo Kovi

  • Fakahohaʻasi

  • Veiveiua / Taʻepau

  • Helaʻia / Ongosia

  • Fakamanavahē / Fakatuʻutāmaki

  • ʻAtamai Tuai

  • Noa

  • Tāfuʻua

  • Vēkeveke

  • Tōtuʻa e Fiefiá

  • Lavameʻa

  • Toʻoa

  • Mā / Māluʻia

  • Manavaʻofa

  • Taʻemahuʻinga

  • Mālieʻia

  • Poupou / Fakaʻaiʻai

  • Longomoʻui

  • ʻIta

  • Toʻoa / Kāvea

  • Vēkeveke

  • Meheka / Loto-kovi

  • Pāhia

  • Loto-fiefia

  • Fuʻu Helaʻia / Ongosia

  • Tōtuʻa e Fiefiá

  • Toʻoa / Kāvea

  • Fakatumutumu / ʻOhovale

  • Fakanenuʻi

  • ʻOfa / Manako / Mamana

  • Vale

  • Hohaʻa / Loto-moʻua

  • Anga Fakakaumeʻa

  • Manavahē / Ilifia

  • Loto-foʻi / Loto-mamahi

  • Tōlili

  • Fiefia

  • Lelei

  • Fakamālō / Houngaʻia

  • Loto-mamahi / Tengihia

  • Halaia

  • Fakatuta / Fakatuai / Fakapiko

  • Fiefia.

  • Fehiʻa / Taufehiʻa

  • Loto-lavea

  • Tokoni

  • ʻIkai Lava ha Tokoni / Vaivai

  • Lāngilangiʻia

  • Fakalilifu

  • Fakafili

  • Loto-fakatōkilalo

  • Fakamaaʻi / Fakangalivaleʻi

  • Fiekaia

  • Fakatovave / Fakavave

  • Loto-mamahi / Maumau / Lavea

  • Taʻe-faʻa-kātaki

  • Mahuʻinga

  • Fakamamaluʻi

  • Ongo / Maongo

  • ʻIkai ke feʻunga

  • Taʻeʻaonga / Taʻepoto / Taʻetaukei

  • Taʻetokanga

  • Taʻetaukei

  • Anga Fakatamasiʻi

  • ʻĀvanga

  • Fakaʻitaʻi / Fakatupu Lili

  • Mā / Momou / Holomui

  • Taʻepauʻia ʻiate kita

  • Ueʻi

  • Saiʻia / Tokanga / Manako

  • Matalili

  • Fakamavaheʻi

  • Meheka / Loto-kovi

  • Fiefia

  • Fiefia / Nekeneka

  • Angaʻofa

  • Fakapikopiko

  • Liʻaki

  • Tuku Hifoʻi / Fakasiʻisiʻiʻi

  • Siʻisiʻi

  • Tuenoa / Taʻelata / Liʻekina

  • Loto-mamahi

  • Monūʻia

  • Anga-vaivai / Anga-malū

  • Loto-mamahi

  • Loto-mamahi

  • Ngāuehalaʻaki / Ngāuekoviʻaki

  • Loto-fakatōkilalo / Anga-vaivai

  • Fakamaaʻi

  • Fakaʻaiʻai / Poupou

  • Anga-fakatamasiʻi

  • Fie Maʻu

  • Manavasiʻi / Tailiili

  • ʻAtamai Nounou

  • ʻAmanaki Lelei

  • Loto-ʻita

  • Ikuna

  • Tōtuʻa e Fiefiá

  • Lōmekina

  • Mamahi

  • Manavahē / Ilifia

  • ʻIkai Lava ʻo Fai ha Meʻa

  • Melino

  • Matalili

  • Puputuʻu / Fakatumutumu / Fevālaaki

  • Fakatangaʻi

  • Loto-hohaʻa

  • ʻAtamai Fakapoʻuli

  • Fakaʻofaʻia

  • Mahaki Fakaʻauha / Fakafiu

  • Teuteu / Mateuteu

  • Maluʻi

  • Pōlepole / Hīkisia

  • Fakaʻitaʻi

  • Puputuʻu

  • Tailiili / Loto-moʻua

  • ʻIkai ke Fie Maʻu

  • Nonga / Fiemālie

  • Fakafiemālieʻi

  • Fakameʻapangoʻia

  • Fakatomala

  • ʻIta

  • Taʻemanonga / Taʻemapeʻe

  • Anga-sāuni

  • Loto-ʻapasia

  • Ngalivale

  • ʻIta

  • Moveuveu / Taʻemaau

  • Loto-mamahi

  • Loto-fiemālie

  • Ilifia / Manavahē

  • ʻIta Lahi / Tōlili

  • ʻIloʻi Kita

  • Siokita

  • Fakaʻofaʻia ʻiate kita

  • Ongoʻingofua

  • Langaʻi ʻOfa / Langaʻi Manatu

  • ʻAsinisini mo Nonga

  • Fakamātoato

  • Loto-mamahi

  • ʻOhovale

  • Puke

  • Vale / Fakasesele

  • Māmālie

  • ʻAtamai Vave / ʻAtamai Puke Meʻa

  • Molumalu / Fofonga Mamahi

  • Mamahi

  • Loto-mamahi

  • Kātaki / Fakamolemole

  • ʻIkai ke kovi, ka ʻoku ʻikai ke lelei

  • Puputuʻu

  • Loto-hohaʻa / Loto-moʻua

  • Ngali Kehe / Foʻofoʻou

  • Taʻepau / Puputuʻu

  • Vale / Fakasesele

  • Talangofua / Angavaivai / Angamalū

  • Lelei Ange / Sai Ange / Lahi Ange / Māʻolunga Ange

  • Moʻuangofua / Maʻungofua

  • Manavaʻofa / Ongongofua

  • Mālohi

  • Matalili

  • Helaʻia / Ongosia

  • Anga-faingofua / kātaki

  • Falala

  • Alafalalaʻanga

  • Helaʻia / Ongosia

  • Taʻehoungaʻia

  • Taʻefakafiemālie

  • Taʻefiemālie / Loto-moʻua / Loto-hohaʻa

  • Loto-mamahi

  • Taʻemahuʻinga

  • Taʻeʻofa

  • Taʻeʻofa / Anga Taʻeʻofa

  • Taʻeteuteu

  • Taʻepau

  • Taʻemahuʻinga

  • Loto-mamahi

  • Manavasiʻi / Tailiili / Loto-hohaʻa / Loto-moʻua

  • Ngāue ʻaki / Fakaʻaongaʻi

  • Taʻeʻaonga

  • Taʻeʻaonga / ʻIkai ha ʻAmanaki

  • Angakovi / Taʻeʻofa / Houtamaki

  • Anga Fakakaumeʻa

  • Helaʻia / Ongosia

  • Ngalikehe

  • Kaivao / Hehengi

  • Fakaofo / Fakaʻofoʻofa

  • Hohaʻa

  • Taʻemahuʻinga

  • Mahuʻinga