Seminelí
Fakahā 1


Fakahā 1

“Ko e Fakahā ʻa Sīsū Kalaisí”

ʻĪmisi
Actor portraying Jesus Christ is standing on a hillside as the sun rises over the horizon.

ʻE lava ke hā ngali kehe pe fakapuputuʻu he taimi ʻe niʻihi ʻa e tohi Fakahaá koeʻuhí ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e fakataipé. Ko e moʻoni ʻoku fonu ʻa e tohi Fakahaá ʻi he fakataipe ʻokú ne ʻai hano ngaahi konga ke faingataʻa ai ke mahino kiate kitautolu. Ka neongo ia, ko e ngaahi pōpoaki lahi ʻi he tohi ʻa Fakahaá ko ha ngaahi moʻoni mahinongofua ia fekauʻaki mo e ngaahi meʻa hangē ko e ngaahi fatongia ʻo Sīsū Kalaisí, ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Maí, pea mo hono ikunaʻi taupotu taha ʻe he leleí ʻa e koví. Naʻe hiki ʻa e tohí ʻe he ʻAposetolo ko Sioné pea ʻoku fakataumuʻa ia ki ha ngaahi haʻofanga lotu ʻe fitu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsia Mino (Toake he taimi ní). Hangē ko ha niʻihi tokolahi he ʻahó ni, naʻe mamahi ʻa e kau muimui faivelenga ko ʻeni ʻo Sīsū Kalaisí koeʻuhí ko ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí pea naʻe fakafiemālieʻi kinautolu ʻe he ngaahi pōpoaki mo e fakatātā naʻe hiki ʻe Sioné. ʻOku fakataumuʻa ʻa e lēsoni ko ʻení ke tokoni ke mahino kiate koe ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe ʻi he tohi Fakahaá pea mo e meʻa te ne lava ʻo akoʻi atu fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí. 

Mata meʻa-hā-mai ʻa Sioné

ʻĪmisi
Book of Revelation Transparencies
  • Ko e hā ʻokú ke sio ʻoku hoko ʻi he fakatātā ko ʻení?

  • Ko e hā ha ngaahi fehuʻi ʻokú ke maʻu fekauʻaki mo ia?

ʻI he hoko ʻa e tohi Fakahaá ko e “Fakahā ʻa Sīsū Kalaisí” ( Fakahā 1:1), ‘oku faʻa ui ia he taimi ʻe niʻihi ko e “ʻApokalipisí”, ʻa ia ʻoku ʻuhinga ʻi he lea faka-Kalisí ko e “kuo fakahaaʻi, pe kuo tatala ʻa e ʻufiʻufí” (vakai ki he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ Fakahā kia Sioné ”).

ʻOku fakahā ʻe he tohí ni ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo Hono mafaí, mālohí, mo e tefitoʻi fatongia ʻi he palani ʻa e Tamaí ki he fakamoʻuí. ʻOku fakahā foki ʻi he tohí ni ha fakamatala mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Maí pea mo e Nofotuʻí.

Ko e ʻAposetolo ko Sioné, ʻa e ākonga ʻofeina ʻo Sīsū Kalaisí, naʻá ne hiki e tohi ko ʻení. Naʻe hiki ‘e Sione ‘a e tohi Fakahaá mei he motu ko Patimosí, ʻi ha taimi naʻe fehangahangai ai ʻa e kau Kalisitiané mo e ngaahi akonaki halá, fakafiefiemālié, pea mo ha fakatanga lahi (vakai ki he Fakahā 1:9 ;  2:4, 10, 14–15 ;  3:16 ;  6:9).

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná naʻe tomuʻa fakanofo ʻa Sione ke ne hiki e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he tohi ʻo e Fakahaá (vakai ki he 1 Nīfai 14:18–27 ; ʻEta 4:16).

Lau ʻa e Fakahā 1:1–3 pea fakatokangaʻi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione fekauʻaki mo e fakahā naʻá ne maʻú. (Fakatokangaʻi ange ʻoku pehē ‘e he Liliu ‘a Siosefa Sāmitá, “Monūʻia ʻa kinautolu ʻoku nau laú, mo kinautolu ʻoku fanongo pea ʻiloʻi ʻa e ngaahi folofola ʻo e kikité ni.”)

  • Ko e hā ʻoku makehe kiate koe ʻi he ngaahi veesi ko ʻení?

  • Ko e hā ʻoku pehē ʻe Sione kuo pau ke fai ʻe ha taha kae tāpuekina ia ʻe he meʻa ʻoku fakamatala ʻi he tohi Fakahaá?

Lau ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Fakahā 1:4–8 pea kumi e meʻa naʻe fiemaʻu ʻe Sione ke ʻilo mo ongoʻi ʻe he Kāingalotu ko ʻení fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí.

Vakai ki he konga ko e “Fili pē: Fie Ako Lahi Angé?” ki ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e “ngaahi tuʻí mo e kau taulaʻeikí” mo e “ʻĀlifá mo e ʻŌmeká.”

1. Tali e ongo fehuʻi ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa akó:

  • Ko e hā naʻá ke maʻu ʻi he Fakahā 1:4–8 naʻe fiemaʻu ʻe Sione ke ʻilo mo ongoʻi ʻe he Kāingalotú fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí?

  • Ko e fē ʻi he ngaahi moʻoni ko ʻeni fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí ʻe ʻaonga ki he Kāingalotu ko ʻeni naʻa nau faingataʻaʻia ʻi he fakatangá?

  • ʻE tokoni fēfē nai ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení kiate koe ʻi hoʻo fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻi he moʻuí?

Ko e mata meʻa-hā-mai fakataipe ʻa Sioné

Naʻe fanongo ʻa Sione ki he leʻo ʻo Kalaisí ʻi heʻene mata meʻa-hā-maí (vakai ki he Fakahā 1:10–11). ʻI he taimi naʻá ne tafoki ai ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí, naʻá ne mamata ki ha ngaahi fakatātā fakataipe ʻoku faitatau mo e fakatātā ʻoku hā ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní.

ʻI he folofolá, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau palōfitá ʻa e fakataipé ke fakaloloto e mahino fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí. ʻE lava ke hoko ʻa e fakataipé ko ha meʻangāue fakafaiako lelei koeʻuhí he ʻe lava ke mahino ia ki he kakai ʻo e ngaahi lea fakafonua, anga fakafonua, mo e toʻutangata kehekehe. ʻE lava foki ʻe he fakataipé ke fetuʻutaki ha ngaahi pōpoaki kehekehe. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke fakatupulaki ʻe he fakataipé ʻa e mahinó ʻaki ha ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi ongo fakalaumālie ʻoku faingataʻa ke fetuʻutaki ʻataʻatā pē ‘i he leá.

  • ʻOkú ke falala fēfē nai ki hoʻo malava ke maʻu ha mahino ki he ʻuhinga ʻo e ngaahi fakaʻilongá ni ʻi he folofolá?

  • Fakakaukau ki ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he Fuakava Foʻoú ke fakamatalaʻi ʻa Sīsū Kalaisí (hangē ko e lamí, maá, vaí, maká, mo e tauhi-sipí). ʻOku tokoni fēfē ʻa e ngaahi fakataipe ko ʻení ke mahino lelei ange Ia kiate koé?

Lau ʻa e Fakahā 1:12–18 pea kumi ha toe ngaahi fakaikiiki mo ha ngaahi fakataipe ʻi he mata meʻa-hā-mai ʻa Sione kia Sīsū Kalaisí.

Te ke fakatokangaʻi ʻi he saati ko ʻení ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe naʻe lave ki ai ʻi he mata meʻa-hā-mai ʻa Sioné. Ko e founga mahuʻinga ʻe taha ke mahino ai e ngaahi fakataipe ʻi he folofolá ko hono fakaʻaongaʻi e ngaahi folofola kehé.

Hiki ha tatau ʻo e sātí ʻi hoʻo tohinoá (ʻoua te ke hohaʻa ke tohi ʻa e folofolá). Lau leva ʻa e ngaahi potufolofola ʻi he tafaʻaki toʻomataʻu ʻo e sātí pea hiki ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻo e ngaahi fakataipe ʻokú ke maʻú.

Ngaahi Fakataipe ʻi he Meʻa-hā-mai ʻa Sioné

Fakataipé

ʻUhinga ʻe malava ke ʻai ki aí

1. Tuʻunga maama koula ʻe fitu ( Fakahā 1:12)

1. Vakai ki he Fakahā 1:20 ; 3 Nīfai 18:24

2. Nima toʻomataʻu ʻo e Fakamoʻuí ( Fakahā 1:16–17)

2. Vakai ki he ʻEkesōtosi 15:16 ; ʻĪsaia 41:10

3. Ngaahi fetuʻu ʻe fitu ( Fakahā 1:16)

3. Vakai ki he Fakahā 1:20 ; Liliu ‘a Siosefa Samita, Fakahā 1:20

4. Ko ha heletā māsila fakatoumata ( Fakahā 1:16)

4. Vakai ki he Hepelū 4:12 ; Hilamani 3:29–30

5. Ko e ngaahi kī ʻo e maté mo hētesí ( Fakahā 1:18)

5. Vakai ki he 2 Nīfai 9:10–13

ʻĪmisi
New Testament Seminary Teacher Manaul - 2023

ʻI heʻetau fakakaukau ki he nāunau ʻo Sīsuú mo e ngaahi ʻuhinga ʻe malava ke hoko ai e ngaahi fakataipe ʻi he mata meʻa-hā-mai ʻa Sioné, toe vakai ki he fakatātā naʻe fakaʻaliʻali ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní.

  • Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e ʻīmisí ni mo e meʻa ʻokú ne fakafofongaʻí?

  • Ko e hā ha ngaahi moʻoni te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e vā fetuʻutaki ʻo Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau muimui faivelengá?

Fili Pē: Fie Ako Lahi Ange?

Fakahā 1:6 . Ko e hā e ʻuhinga ʻa Sione ʻi heʻene pehē kuo ngaohi kitautolu ʻe Sīsū ko e “ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki”?

Naʻe faiako ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita (1838–1918) ʻo pehē:

ʻĪmisi
Portrait of Joseph F. Smith

Ko e taumuʻa ʻo ʻetau moʻui ʻi māmaní ke tau lava ʻo maʻu ʻa e kakato ʻo e fiefiá, pea ke tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, ʻi hono tuʻunga kakato moʻoní, ʻo hoko ai ko e kau ʻea-hoko ʻo e ʻOtuá pea kaungā-ʻea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi [vakai ki he Loma 8:14–17 ], ‘o hoko ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki ki he ʻOtuá, ʻo maʻu ʻa e nāunau, pule, hākeakiʻi, ngaahi nofoʻa fakatuʻi, ʻa e mālohi mo e ʻulungaanga kotoa ne fakatupulaki mo maʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. Ko e taumuʻa ʻeni ʻoku tau moʻui ai ʻi māmaní. Koeʻuhí ke tau lava ʻo aʻusia ʻa e tuʻunga hākeakiʻi ko ʻení, ʻoku mahuʻinga leva ke tau foua ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko fakamatelié, pe siviʻi kitautolu, ke tau lava ai ʻo fakamoʻoniʻi ʻoku tau taau, ʻo fou ʻi he tokoni ʻa hotau tokoua lahi ko Sīsuú.

(Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa F. Sāmita [1998], 173)

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻo pehē:

ʻĪmisi
Portrait of President Joseph Fielding Smith sitting in a black leather chair in front of a book shelf. He is holding a copy of the scriptures in his hands.

Kuo talaʻofa ki he [kau faivelengá] te nau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, hoko ko e kau ʻea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi, pea kapau kuo nau tauhi moʻoni ki he ngaahi fekau mo e ngaahi fuakava kuo foaki mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolú, te nau hoko ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki mo e ngaahi kuini mo e kau taulaʻeiki fefine, ʻo maʻu ʻa e kakato ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e puleʻanga fakasilesitialé.

(Joseph Fielding Smith, Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr. [1963], 4:61)

Fakahā 1:8 . Ko e hā ʻoku tau ako mei he huafa ʻo Sīsū Kalaisi ko e “Māfimafí”?

Ko e huafa “Māfimafí” ko e liliu faka-Pilitānia ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi Pantokrator, ‘a ia ʻokú ne fokotuʻu mai ko ha taha ʻokú ne puleʻi mo fakalele e meʻa kotoa pē. Ko e kaveinga ʻe taha ʻo e tohi Fakahaá neongo ʻoku fehangahangai e kakai ʻo e ʻOtuá ʻi he kuonga kotoa pē mo e fakatangá mo e faingataʻá, ka ʻoku pule moʻoni e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē pea te Ne fakangata e kovi kotoa pē ʻi ha ʻaho. ʻOku fakamālohia ʻe he ngaahi fakatātā mei he ngaahi ʻuluaki vahe ʻo e Fakahaá ʻa e fatongia ʻo e Fakamoʻuí “ko e Māfimafí” ( Fakahā 1:8): ʻOku fakataipe ʻEne folofolá ʻe ha “heletā māsila ʻo fakatoumata” ( Fakahā 1:16), ʻokú Ne maʻu “ʻa e ngaahi kī ʻo hētesi mo e maté” ( Fakahā 1:18), pea ʻokú Ne ʻafioʻi e ngaahi ngāue ʻa e kakaí (vakai ki he Fakahā 2:2, 9, 13, 19).

Fakahā 1:8 . ʻOku ʻuhinga ki he hā ko Sīsū ʻa e “ʻĀlifá mo e ʻŌmeká”?

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

ʻĪmisi
Head and shoulders portrait of Elder Bruce R. McConkie.

Ko e ongo foʻi lea ko ʻení, ko e mataʻitohi ʻuluaki mo e mataʻitohi fakaʻosi ia ʻo e ʻalafapeti faka-Kalisí, ʻoku fakaʻaongaʻi ia ke akoʻi ʻaki e natula tuʻuloa mo taʻengata ʻo e moʻui ʻa hotau ʻEikí, ʻa ia “ʻokú ne tatau mei he taʻengatá ki he taʻengatá, pea ʻoku ʻikai ke ngata ʻa hono ngaahi taʻú” [ Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:4 ].

(Doctrinal New Testament Commentary [1973], 3:439)

Ko e hā hono ʻuhinga ʻo e tuʻunga maama ʻi he mata meʻa-hā-mai ʻa Sioné?

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

ʻĪmisi
Head and shoulders portrait of Elder Bruce R. McConkie.

ʻOku ʻave ʻe he ngaahi tuʻunga māmá ʻa e māmá; ʻoku ʻikai ke nau fakatupu ia. Ko honau fatongiá ke fakafaingofuaʻi ia, kae ʻikai ke fakahoko ia. Ko ia, ʻi hono fakaʻaongaʻi ko ia ʻo e ngaahi tuʻunga maama ʻe fitú ke fakafofongaʻi e ngaahi siasi ʻe fitu ko ia ʻoku ʻamanaki ke naʻinaʻi ki ai ʻa Sioné, ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻoku totonu ke ʻave ʻe heʻene kāingalotu he māmaní ʻa ʻene māmá ki māmani. Ko Kalaisi ʻa e Maama ʻo e māmaní ( Sione 8:12). “Hiki hake hoʻomou māmá ke ulo atu ki he māmaní. Vakai ko au ʻa e maama ke mou hiki haké—mou fai ʻa e meʻa kuo mou mamata naʻá ku faí” [ 3 Nīfai 18:24 ; Mātiu 5:14–16 ].

(Doctrinal New Testament Commentary [1990], 3:442)