Seminelí
Mātiu 27:50–66; Luke 23:55–56; Sione 19:39–40


Mātiu 27:50–66; Luke 23:55–56; Sione 19:39–40

Ko Hono Fakaʻapaʻapaʻi mo Fakahaaʻi ʻo e ʻOfa ki he Fakamoʻuí

ʻĪmisi
The body of the crucified Christ being wrapped in white burial cloth (presumably by Joseph of Arimathaea and Nicodemus) in preparation for entombment. Several men and women are gathered around the crucified body. They are mourning the crucifixion.

ʻI he taimi naʻe pekia ai ʻa Sīsuú, “naʻe tete ʻa e māmaní, pea mafahifahi ʻa e maká” (Mātiu 27:51), ka naʻe hoko ha meʻa mahuʻinga ange ʻi he temipalé: naʻe mavaeua ʻa e veili ki he Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní. Hili e pekia ʻa e Fakamoʻuí, naʻe feinga lahi ʻEne kau ākongá ke maʻu Hono sinó pea teuteuʻi fakalelei ia ki hono telió. ʻOku fakataumuʻa ʻa e lēsoni ko ʻení ke tokoni ke mahino kiate koe mo ke fakakaukau ki he meʻa kuo fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi maʻaú mo e meʻa te ke lava ʻo fai ke fakahaaʻi ai hoʻo fakaʻapaʻapa mo e houngaʻia ʻiate Iá.

Fakaʻapaʻapaʻi ʻa kinautolu kuo pekiá

ʻOku kehekehe pē ʻa e founga ke manatuʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ai ʻe he kakai ʻo e ngaahi anga fakafonua kehekehé ha taha kuo pekia. Fakakaukau ki ha taha ʻokú ke ʻofa ai kuo pekia, pe fakalaulauloto pe naʻe mei fēfē kapau ʻe mālōlō ha taha ʻoku ofi atu kiate koe.

  • Ko e hā ʻokú ke fiemaʻu (pe te ke) manatuʻi maʻu pē fekauʻaki mo e taha ʻokú ke ʻofa aí?

  • Ko e hā ʻokú ke fai ke fakaʻapaʻapaʻi pe fakahaaʻi ai hoʻo ʻofa kiate kinautolu kuo pekiá?

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi potufolofola ʻi he lēsoni ko ʻení e pekia ʻa e Fakamoʻuí ʻi he kolosí pea mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he hili pē iá. Toʻo ha kiʻi taimi ke ke fakakaukauloto ai ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā nai naʻá ke mei fai kapau naʻá ke mamata tonu he pekia ‘a Kalasí?

  • ʻOkú ke ongoʻi fēfē nai fekauʻaki mo ‘Ene pekiá ‘i he taimi ní?

  • Te ke fie manatuʻi mo fakaʻapaʻapaʻi fēfē Ia?

ʻI hoʻo ako he ʻaho ní, fekumi ki he fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke tokoni atu ke ke ʻiloʻi ʻa e founga te ke lava ai ʻo manatuʻi, fakaʻapaʻapaʻi, mo fakahaaʻi hoʻo ʻofa ki he Fakamoʻuí.

Fakataipe ʻo e veili ʻo e temipalé

ʻI he taimi naʻe pekia ai ʻa Sīsuú naʻe fakahaaʻi ia ʻi ha mofuike mo ha ngaahi founga kehe fakatuʻasino, kau ai ha maumau ki he temipalé. Lau ʻa e Mātiu 27:50–51 pea fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e fakaikiiki fekauʻaki mo e temipale naʻe lekooti ʻe Mātiú.

ʻĪmisi
Simple drawing of plan view of temple with the veil

Naʻe ʻi ai ha loki ʻe ua ʻi he temipale ʻi he kuonga muʻá naʻe fakamavaheʻi ʻe ha veili, pe puipui. Naʻe tuʻo taha ʻi he taʻu, ʻi he ʻAho ʻo e Fakaleleí, ʻa e fakalaka atu ʻa e taulaʻeiki lahí ʻi he veili ʻo e temipalé ʻo mavahe mei he Potu Māʻoniʻoní ʻo hū ki he Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní. Naʻe fakafofongaʻi ʻe he lokí ni ʻa e ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻI he lokí ni, naʻe afuhi ʻe he taulaʻeiki lahí ʻa e toto ʻo ha feilaulau maʻá e angahalá ʻi he ʻōlitá ke fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa ʻIsilelí (vakai, Levitiko 16).

  • Ko e hā nai e meʻa ʻoku fakataipe ʻe he mavaeua ʻa e veilí ki he Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní?

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e mahuʻinga ‘o e meʻa ko ‘eni naʻe hokó:

ʻĪmisi
Head and shoulders portrait of Elder Bruce R. McConkie.

ʻOku ʻatā he taimí ni ʻa e Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní ki he taha kotoa, pea ʻe lava e taha kotoa pē ʻi he taimí ni, ʻi he taʻataʻa fakalelei ʻo e Lamí, ʻo hū ki he ngaahi feituʻu māʻolunga mo māʻoniʻoni taha ʻo e ngaahi feituʻu kotoa pē, ʻa e puleʻanga ko ia ʻoku maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá… ʻE lava ke hū atu [ʻa e kakai kotoa pē] ʻi he veilí ki he ʻao ʻo e ʻEikí ke maʻu ʻa e hakeakiʻi kakató.

(Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:830)

Ko ha moʻoni ʻe taha te tau lava ʻo ako mei he meʻa naʻe hoko ʻi he Mātiu 27:51 , kuo ʻai ʻe Sīsū Kalaisi ke tau lava kotoa ʻo foki ki he ʻao ʻo e Tamai Hēvaní pea hoko ʻo hangē ko Iá. Naʻe akoʻi foki ʻe he ʻAposetolo ko Paulá naʻe fakatātaaʻi ʻe he mavaeua ʻo e veilí ʻa e moʻoni ko ʻení (vakai, Hepelū 10:19–20).

Fakalaulauloto ki he totongi naʻe fai ʻe hoʻo Fakamoʻuí kae lava ke mavaeua ʻa e veilí pea malava ai ke ke toe foki ki he puleʻanga ʻo ʻEne Tamaí.

1. Hiki e ngaahi meʻa ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa akó:

Hiki ha ngaahi founga ʻe niʻihi kuo tokoniʻi fakataautaha ai koe ʻe he Fakamoʻuí ke ke tupulaki mo fakalakalaka pea hoko ʻo hangē ko hoʻo Tamai Hēvaní koeʻuhí ke ke lava ʻo foki ki Hono ʻaó.

ʻOku fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú Ia

ʻI he taimi naʻe pekia ai ʻa Sīsuú, naʻe feinga ʻEne kau ākongá ke manatu mo fakaʻapaʻapa kiate Ia. Laukonga fekauʻaki mo e founga naʻe fakahaaʻi ai ʻe ha niʻihi ʻo e kau ākongá ʻenau ʻofa kia Sīsuú.

  • Mātiu 27:57–60: Ko Siosefa ʻo ʻAlemateá, ko ha ākonga tuʻumālie mo ha mēmipa ʻo e Sanitaliné, ko e fakataha alēlea pule māʻolunga taha ʻo e kau Siú

  • Sione 19:39–40: Nikotīmasi, ko ha tangata Fālesi mo ha mēmipa ʻo e Sanitaliné

  • Luke 23:55–56: Mele Makitaline mo ha kau fefine kehe

ʻE ala tokoni atu ʻa e fakamatala ko ʻení ke mahino lelei ange kiate koe ʻa e meʻa naʻe fakahoko ‘e he kau ākongá.

ʻĪmisi
Garden tomb, Jerusalem, Israel, easter morning light.

Naʻe fakahaaʻi ʻe Siosefa ʻo ʻAlemateá, neongo naʻe ʻikai ke ne fakahāhā ʻene muimui kia Kalaisí, ha manavaʻofa mo ha loto-toʻa ʻaki ʻene kole ʻa e sino ʻo Sīsuú. Ko e fonualoto, pe telioʻanga, ʻa ia naʻe foaki ʻe Siosefa maʻá e sino ʻo e Fakamoʻuí naʻe keli ia mei he maká, ngalingali ko ha fakamole lahi ia.

ʻĪmisi
A small pile of myrrh photographed against a white background.

Ko e mulá ko ha huhuʻaʻi ʻakau kakala ia ne fakaʻaongaʻi ke teuteuʻi ʻaki e sino ʻo e pekiá. Naʻe tatau pē ʻa e lahi ʻo e mula mo e ʻaloe naʻe ʻomi ʻe Nikotīmasi ke tākai ʻaki e sino ʻo e Fakamoʻuí mo ia naʻe fakaʻaongaʻi ki he telio ʻo e kau houʻeikí.

ʻĪmisi
Christ’s body is laid in a tomb.

Kuo teuteuʻi ʻe he kau fefiné ha ngaahi ʻakau kakala mo ha ngaahi lolo ke fakaʻosi ʻaki hono teuteuʻi ʻo e sino ʻo Sīsuú koeʻuhí naʻe telio fakavavevave ia.

  • Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fakahā mai ʻe he ngaahi ngāue ʻa e kakai ko ʻení fekauʻaki mo ʻenau ngaahi ongo ki he Fakamoʻuí?

Fakahaaʻi hoʻo ʻofa ki ho Fakamoʻuí

Neongo ʻoku ʻikai ʻi heni ʻa e Fakamoʻuí mo kitautolu, ka te tau kei lava pē ʻo maʻu ha ngaahi founga ke fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa kiate Iá.

2. Fakakakato ʻeni ʻi hoʻo tohinoa akó:

Hiki pe tā ha meʻa ʻe taha pe lahi ange ʻokú ke ongoʻi ʻoku totonu ke ke fai ke fakaʻapaʻapaʻi mo fakahaaʻi ai hoʻo ʻofa ki he Fakamoʻuí. Hangē ko ia naʻe hoko kia Siosefa ʻo ʻAlemateá, Nikotīmasi, mo Mele Makitaline mo e kau fafine kehé, mahalo ʻe fie maʻu ki heni ha feilaulau.

Fili Pē: Fie Ako Lahi Ange?

Ko e hā kuo fakahoko ʻe he Fakamoʻuí maʻaku?

Naʻe fakamatalaʻi fakanounou ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa kuo fai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolu takitahá:

ʻĪmisi
Official Portrait of President Dallin H. Oaks taken March 2018.

ʻI he palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, naʻá Ne “fakatupu ʻa e ngaahi langí mo e māmaní” ( Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:9) koeʻuhí ke tau takitaha lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi aʻusia fakamatelie ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ai hotau ikuʻanga fakalangí. Ko e konga ʻo e palani ʻa e Tamaí, ke ikunaʻi ʻe he Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e maté, ke fakapapauʻi te tau takitaha maʻu ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté. ʻOku ʻomi ʻe he feilaulau fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e faingamālie ke tau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá pea foki haohaoa mei he angahalá, ki hotau ʻapi fakalangí. ʻOku fakahinohino mai ʻe Heʻene ngaahi fekaú mo e ngaahi fuakavá ʻa e halá, pea ʻoku ʻomai ʻe hono lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mafai ke fakahoko e ngaahi ouau ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ai ʻa e ikuʻanga ko iá. Pea naʻe foua loto-fiemālie ʻe hotau Fakamoʻuí ʻa e mamahi mo e ngaahi faingataʻa fakamatelie kotoa koeʻuhí ke Ne lava ʻo ʻafioʻi e founga ke fakaivia ai kitautolu ʻi hotau ngaahi mamahí.

(Dallin H. Oaks, “Ko e Hā Kuo Fai ʻe Hotau Fakamoʻuí Maʻatautolú?,” Liahona, Mē 2021, 77)

Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke u fakahaaʻi ai ʻa ʻeku ‘ofa ki he Fakamo’uí?

Naʻe akonaki ʻa Sisitā Peki Kuleiveni ʻo e Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Kau Finemuí ʻo pehē:

ʻĪmisi
Sister Rebecca L. Craven, second counselor, Young Women general presidency. Official Portrait as of October 2018.

Kapau ʻoku tau ʻofa ʻiate Ia ʻo hangē ko ia ʻoku tau talá, he ʻikai nai ke tau lava ʻo fakahaaʻi e ʻofa ko iá ʻaki ʻetau tokanga ange ʻi hono moʻui ʻaki ʻEne ngaahi fekaú?

ʻOku ʻikai ʻuhinga e tokanga ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí ke fuʻu fakaʻeiʻeiki pe hīkisia ai. Ko hono ʻuhingá ke taau ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ʻulungāngá mo ha kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisi. ʻI heʻetau fakalaulauloto ki he faikehekehe ʻi he tokangá mo e fakavaʻivaʻingá ʻi hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí, ko ha ngaahi fakakaukau ʻeni ke tau vakai ki ai:

ʻOku tau tokanga nai ʻi heʻetau moihū he Sāpaté pea ʻi heʻetau teuteu ke maʻu e sākalamēnití he uike takitaha?

ʻE lava nai ke tau toe tokanga ange ʻi heʻetau lotú mo e ako folofolá pe kau longomoʻui atu ki he Haʻu ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí?

ʻOku tau tokanga nai ʻi heʻetau moihū he temipalé pea ʻoku tau tokanga nai mo moʻui pau ʻaki e ngaahi fuakava kuo tau fai ʻi he papitaisó mo e temipalé fakatouʻosi? ʻOku tau tokanga nai ki hotau fōtungá mo teunga tāú, tautautefito ki he ngaahi feituʻu mo e tūkunga toputapú? ʻOku tau tokanga nai ki he founga ʻoku tau tui ai e teunga temipale toputapú? Pe ʻoku puleʻi nai ʻe he ngaahi ākenga ʻo e māmaní ha tōʻonga fakavaʻivaʻinga ange?

ʻOku tau tokanga nai ki heʻetau founga ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé pea ki heʻetau founga fua fatongia ʻi he Siasí, pe ʻoku ʻikai ke tau mahuʻingaʻia pe fakavaʻivaʻinga ʻi hotau fatongia ke ngāué?

ʻOku tau tokanga pe fakavaʻivaʻinga nai ʻi he meʻa ʻoku tau laú mo e meʻa ʻoku tau mamata ai he T.V. mo ʻetau ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōnika toʻotoʻó? ʻOku tau tokanga nai ʻi heʻetau leá? Pe ʻoku tau taʻetokanga ʻo tali e kapekapé mo e lea koví?

ʻOku ʻi he tohitufa Ki Hono Fakamālohia e Toʻutupú ha ngaahi tuʻunga moʻui te nau ʻomi ha ngaahi tāpuaki lahi pea tokoniʻi kitautolu ke nofo he hala ʻo e fuakavá kapau ʻe muimui pau ki ai.

(Vakai, Becky Craven, “Tokangá mo e Fakavaʻivaʻingá,” Ensign pe Liahona, Mē 2019, 10)