Fakatupulaki ʻa e Ngaahi Taukei ʻa e Faiakó
Tokangaʻi ʻo e Loki Akó


“Tokangaʻi ʻo e Loki Akó,” Tokangaʻi ʻo e Loki Akó (2023)

“Tokangaʻi ʻo e Loki Akó,” Tokangaʻi ʻo e Loki Akó

Tokangaʻi ʻo e Loki Akó

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he kaveinga ʻo e Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú ha tefitoʻi taumuʻa ʻe tolu ʻo e akoʻí ʻe feinga ʻa e kau pulé mo e kau faiakó ke aʻusia kae lava ke fakahoko ʻa e kaveinga ʻo e Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú:

  1. ‘Oku tau akoʻi ki he fānau akó ‘a e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ‘o e ongoongoleleí, ‘o hangē ko ia ʻoku hā ‘i he folofolá mo e ngaahi lea ‘a e kau palōfitá.

  2. ‘Oku akoʻi ‘a e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ‘ení ‘i ha founga ‘e maʻu ai ‘a e mahinó pea mo ha fakamaama.

  3. ‘Oku tau tokoni ki he kau akó ke fakahoko honau fatongia ‘i he akó, pea teuteuʻi kinautolu ke nau akoʻi ‘a e ongoongoleleí ki ha niʻihi kehe.

ʻOku mātuʻaki poupouʻi ʻa e kau faiako mo e kau ako ʻi he seminelí mo e ʻinisititiutí ke nau fakahoko ʻa e Ngaahi Konga Mahuʻinga ‘o Hono Akoʻi mo Ako ‘o e Ongoongoleleí, ke tokoni ke lavaʻi e ngaahi taumuʻa ko ʻení.

ʻOku felālāveʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni, founga ngāue, mo e ngaahi ola ko ʻení. ʻI he taimi ʻoku fakahoko fakapotopoto pea mo nau fenāpasi aí, ʻoku tokoni ʻa e ngaahi meʻa mahuʻingá ni ki he malava ʻe he fānaú ʻo maʻu ha mahino ki he ngaahi potufolofolá kae ʻumaʻā ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi aí. ʻOku poupouʻi foki ai ʻa e kau akó ke longomoʻui ʻa ʻenau fakahoko honau fatongia ʻi heʻenau ako ʻa e ongoongoleleí pea fakalahi ʻa ʻenau malava ʻo moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí mo akoʻi ia ki he niʻihi kehé.

Faiako mo Ako ʻaki ʻa e Laumālié

ʻOku fakafou ʻa hono akoʻi mo ako ʻo e ongoongoleleí ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku hoko ʻa e faiako mo e ako ʻaki e Laumālié, ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa Hono fatongiá pe ngāue mo e faiakó, pe ko e fānau akó, pe fakatouʻosi. Ko e faiako pē mo e ako ʻaki ʻa e Laumālié ʻe toki mahino pea fakafalala ai ʻa e kau akó ki he ngaahi akonaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻi ha founga te nau feʻunga ai ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻa e fatongia mahuʻinga ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ako fakalaumālié ʻi heʻene akoʻi: “He ʻikai lava ke ʻilo ʻe heʻetau kau akó ʻa e ʻOtuá, pea ʻofa ʻo hangē ko ia kuo pau ke nau faí, kae ʻoua kuo akoʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Te nau toki lava pē ʻo ʻilo ʻi he Laumālié naʻe feʻunga e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻiate kitautolú ke Ne fekauʻi hifo Hono ʻAló ke hoko ko e fakalaloa ki heʻetau ngaahi angahalá pea ko Sīsū ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá pea naʻe totongi ʻe Kalaisi ʻetau ngaahi angahalá. Te nau toki lava pē ʻo ʻilo ʻi he Laumālié naʻe hā ʻa e Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo kuo toetuʻu mo nāunauʻiá kia Siosefa Sāmita. Te nau toki lava pē ʻo ʻilo ʻi he Laumālié ko e Tohi ʻa Molomoná ko e folofola moʻoni ia ʻa e ʻOtuá. Pea te nau toki lava pē ʻo ongoʻi ʻi he ueʻi fakalaumālié ʻa e ʻofa ʻa e Tamaí mo e ʻAló kiate kinautolú ʻi hono ʻomi e ngaahi ouau naʻe fiemaʻu ke tau maʻu ai e moʻui taʻengatá. ʻE toki lava pē ʻi heʻenau maʻu ʻa e ngaahi fakamoʻoni ko iá, ʻa ia kuo faka-tōkakano ʻi honau ngaahi lotó ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ke nau tuʻu maʻu ʻi ha makatuʻunga pau ke tuʻu taʻe-ueʻia ʻi he ngaahi fakatauele mo e ngaahi faingataʻa ʻi heʻenau moʻuí” (“To Know and to Love God” [efiafi mo ha Taki Māʻolungá, 26 Fēpueli 2010], 2).

ʻĪmisi
fefine ʻoku faiako

‘Oku kau ‘i he lisi ‘i laló ha ngaahi ngāue ‘e niʻihi ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní, ‘a ia ‘oku fekauʻaki hangatonu mo Hono fatongia ‘i hono akoʻi mo ako ‘o e ongoongoleleí:

Ko ʻene mahino pē ki he kau faiakó ʻa e fatongia mahuʻinga ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ako fakalaumālié, te nau fai leva e meʻa kotoa pē te nau lavá ke fakaafeʻi ʻaki ʻa e Laumālié ke fakahoko e ngaahi fatongiá ni. Ke fakahoko ʻení, ʻe feinga ʻa e kau faiakó ke nau moʻui taau fakataautaha. Te nau fakahoko ʻa e “lotu ʻo e tuí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:14) pea te nau feinga ke nau mateuteu kakato ki he lēsoni takitaha. Te nau feinga ke tukutaha ʻenau tokangá ʻi he aʻusia fakaako ʻa ʻenau kau akó pea ke nonga moʻoni honau lotó kae ʻikai loto-mamahi mo hohaʻa fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa kehe. Te nau fakahoʻata ha laumālie ʻo e fehuʻi ʻi he loto-fakatōkilaló. Te nau poupouʻi foki ʻenau kau akó ke fakaafeʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki heʻenau aʻusia fakaakó.

‘E lava ‘e he kau faiakó mo e fānau akó ‘o fokotuʻu ha laumālie ‘a ia ‘oku taau pea feʻunga mo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻaki ʻenau:

  • Fakahoko ha ngaahi fakataha lotu ‘oku mahuʻingamālié.

  • Lautohi mo faiako mei he folofolá mo e ngaahi lea ‘a e kau palōfitá.

  • Fakatefito ʻi he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi sīpingá mo e ngaahi fealēleaʻakí pea fakamoʻoni ‘o kau kiate Ia.

  • Fakamatalaʻi mahinongofua mo mahino ‘a e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

  • Fakaʻaongaʻi ha taimi ke fakakaukau ai ‘i he fakalaulauloto, lolotonga ha kiʻi taimi fakalongolongo fakalaumālie.

  • Fevahevahe‘aki ha ngaahi me‘a lelei ne hoko fakafo‘ituitui, pea fakamo‘oni‘i ‘a e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefito‘i mo‘oní.

  • Ngāue ‘aki ‘a e mūsika ‘oku fakalaumālié.

  • Fakahā ‘a e fe‘ofa‘aki mo e fefakahounga‘akí ‘iate kinautolu, pea ki he ‘Eikí foki.

‘E lava pē ke ongoʻi ‘e he kau faiakó pe ‘oku ngāue ‘a e Laumālié ‘i he‘enau ngaahi kalasí pe ʻikai, ‘aki ha‘anau fakakaukau ki he ngaahi fehu‘i hangē ko ‘ení:

  • ‘Oku ongo‘i nai ‘e he fānau akó ‘oku tupulaki lahi ange ‘enau ‘ofa ki he Fakamo‘uí, mo e ongoongoleleí, pea mo e folofolá?

  • ‘Oku mahino lelei nai ki he fānau akó ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ako‘í?

  • ‘Oku fakamāma‘i nai ‘a e fānau akó pea nau ongo‘i hano ue‘i hake kinautolu ke nau ngāue ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo nau akó?

  • ‘Oku tupulaki nai ‘a e uouangataha ‘a e kalasí?

  • ‘Oku fakahā nai ‘a e ngaahi fakamo‘oní pea fakamālohia kinautolu?

  • ‘Oku mahu‘inga‘ia nai pea kau mālohi ‘a e fānau akó ‘i he ako ‘oku faí?

  • ‘Oku ‘i ai nai ha ongoʻi ‘o e “‘ofa, fiefia, melino, fa‘a kātaki fuoloa, angavaivai, angalelei, mo e tui” (Kalētia 5:22) ʻi he loki akó?

ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ʻoku ʻikai ha faiako te ne lava ʻo fakakakato e ngaahi ngāue ʻa e Laumālié, neongo ko e hā e lahi hono talēnití pe faivelengá. ʻE ala feinga ʻa e kau faiakó ʻi ha ngaahi taimi ke fokotuʻu ha aʻusia fakalaumālie. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Poiti K. Peeka ʻo pehē: “He ʻikai ke ke lava ʻo fakamālohiʻi ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié. … He ʻikai te ke lava ʻo fakamālohiʻi ʻa e Laumālié ke tali atu ʻo hangē pē ko e ʻikai te ke lava ʻo fakavaveʻi ha fuʻu piini ke huli, pe ko ha foʻi fuaʻimoa ke fofoa teʻeki taimí. Te ke lava ʻo fokotuʻu ha ʻātakai ke tanumaki ai ʻa e fakalakalaká, fakaiviá, mo e maluʻí; ka he ʻikai te ke lava ʻo fakamālohiʻi: kuo pau ke ke tatali ki he fakalakalaká (“Candle of the Lord,” Ensign, Jan. 1983, 53).

Ko e kau faiako ko ia ʻoku nau feinga ke faiako ʻaki ʻa e Laumālié, ʻoku ʻikai totonu ke nau fakafalala ki honau potó, taukei fakafaiakó, pe ʻulungāngá ka ki he ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, 2 Nīfai 4:34). ʻOku totonu foki ke nau fakaʻehiʻehi mei hono takihalaʻi e ngaahi ongo fakaelotó pe feinga ke tō ʻa e loʻimatá ko ha fakamoʻoni ʻoku ʻi ai ʻa e Laumālié. Naʻe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻo pehē: “ʻOku ou tui kapau he ʻikai ke tau tokanga ko e … kau faiako ʻi heʻetau ngāue ʻi he loki akó he ʻaho kotoa pē, ʻe malava ke tau feinga ke fakakeheʻi e ivi tākiekina moʻoni ʻo e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻaki ha ngaahi founga taʻetaau mo kākā. Aleaʻi hoʻo ngaahi filí mo ho hoá, hoʻo taki fakavahé, pe ko hoʻo palesiteni fakamisioná ʻi he taimi ʻe feʻunga ke fai aí. Ko hono moʻoní ʻe lava ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí ʻo ʻomi ha ngaahi ongo fakaeloto mālohi, kau ai ha ngaahi loʻimata, ka ʻoku ʻikai totonu ke fetoʻoaki e fakafōtunga ko iá mo e ʻi ai tonu ʻa e Laumālié” (“Eternal Investments” [efiafi mo ha Taki Māʻolungá, Feb. 10, 1989], 4).

‘Oku totonu ke tokanga ‘a e kau faiakó ‘i heʻenau ngāue ʻaki ‘a e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “Naʻe talamai ‘e he Laumālié ke …” pe “Naʻe talamai ‘e he Laumālié ‘oku totonu ke u …” ‘Oku tatau ai pē pe naʻe ‘i ai ha taumuʻa pe ‘ikai ki hono lea ʻaki iá, ka ‘e lava ‘o lau ‘a e ngaahi lea ko iá ko hano tuʻuaki pē kita pea lava ʻo lau ko hano fakalahiʻi ia ‘o e tuʻunga fakalaumālié, pea ‘e lava ‘o iku ki ha founga fakamālohiʻi ‘o e laumālié. ʻOku feʻunga pē ki he kau faiakó ke nau ngāue ʻo fakatatau ki he ngaahi ueʻi mei he Laumālié kae ʻikai fakahā ʻoku nau fai pehē.

Naʻe fakahoko ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻa e faleʻi ko ʻení: “Ko hono ʻoange ko ia ki he kau akó ha ngaahi aʻusia mo e Laumālié, ʻoku mahuʻinga fau ange ia ʻi he talanoa pē ki aí. Pea mou ʻiloʻi foki ʻoku kehekehe pē ʻa e founga ʻoku aʻusia ai ʻe he tokotaha takitaha ʻa e Laumālié. … ʻOku ou tui ʻoku fuʻu fakafoʻituitui ʻaupito ia pea te u kiʻi tokanga ʻi heʻeku feinga ke fuʻu tōtuʻa ʻeku leá. ʻOku ou tui ʻe lelei ange hono aʻusia iá … ʻi haʻo toutou pehē, ʻʻOkú ke ongoʻi ʻa e Laumālié?ʼ ʻOku ou tui he ʻikai ola lelei ia” (“Elder Richard G. Scott and Elder Henry B. Eyring Discussion” [fakamafola ako satelaite ʻa e CES, Aug. 2003], 8).

ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he kau faiakó, ʻoku ʻikai hanga ʻe he faiako ʻaki ʻa e Laumālié ʻo toʻo honau fatongia ki hono teuteuʻi faivelenga mo faʻa fakakaukauʻi ʻo e lēsoní, kau ai hono fakaʻaongaʻi ʻo e naunau fakalēsoni kuo ʻomí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fiemaʻu ki he faiako ʻaki ʻa e Laumālié, ha meʻa lahi ange ʻi he muimui pē ki he naunau fakalēsoni kotoa pē taʻe kau ai e lotú, fakakaukaú, pe ko hano fulihi. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻikai totonu ke tokanga taha pē ʻa e kau faiakó ke muimui pau ki he fokotuʻutuʻu ʻo ʻenau lēsoní, ʻo ʻikai ai ke nau loto ke tali mo muimui ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié lolotonga e kalasí.

Fakatupulaki ha ʻĀtakai ʻo e ʻOfa, Fakaʻapaʻapa, mo ha Taumuʻa

ʻI he taimi ko ia ʻoku fakahā ai ʻe he kau faiakó mo e kau akó ʻa e ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí, ʻiate kinautolu, pea mo e folofola ʻa e ʻEikí, ʻoku fakatupulekina ai ʻa e akó. ʻOku fakatahatahaʻi ʻa e ngaahi ngāué mo e fiemaʻú ʻi he taha ʻa e taumuʻá mo ʻomi ai ha fakahinohino ki he aʻusia ʻi he loki akó. Ko hono fokotuʻu mo fakatupulaki ha ʻātakai pehē ʻo e ʻofá, fakaʻapaʻapá, mo e taumuʻá ko e fatongia ia ʻo e kau faiakó mo e kau akó fakatouʻosi pea ʻoku fakaafeʻi ai ʻa e ivi tākiekina fakamaama ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOfá mo e Fakaʻapaʻapá

ʻOku fakamolū ʻe he ʻofá ʻa e lotó mo fakaafeʻi mai ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻI he ʻofa ʻa e kau faiakó ʻo hangē ko e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku nau vakai ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko ʻEne ʻafio mai kiate kinautolú. ʻOku ueʻi fakalaumālie ʻe he ʻofa faka-Kalaisí ha faiako ke ʻoua naʻa teitei foʻi ʻi hono tokoniʻi e talavou mo e finemui takitaha ke nau ului moʻoní. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo pehē: “ʻOku totonu ke tau tali hotau uiuiʻí ʻi he taimi ʻoku ui ai kitautolu ke tau faiakó, pea faiako koeʻuhí ko ʻetau ʻofa ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá mo Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí. ʻIkai ngata aí, ʻoku totonu ke faiako maʻu pē ha faiako ʻo e ongoongoleleí ʻi he ʻofa ki he kau akó. … ʻOku hoko ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki Heʻene fānaú ko e ʻuhinga māʻolunga taha ia ki he ngāué. Ko kinautolu ko ia ʻoku faiako tuʻunga ʻi he ʻofá, ʻe fakatupulekina kinautolu ko ha ngaahi meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻAʻana ʻoku nau tauhi ki aí” (“Gospel Teaching,” Ensign, Nov. 1999, 79).

ʻOku ongoʻi ʻe he kau faiako mo e kau ako ko ia ʻoku ʻofa ʻi he ʻEikí mo ʻiloʻi ʻEne ʻofa ʻiate kinautolú, ha holi moʻoni ke ofi kiate Ia pea hoko ʻo hangē ko Iá. ʻOku nau fakaʻapaʻapaʻi mo ʻapasia ki Heʻene folofolá mo e ngaahi lea ʻa ʻEne kau palōfitá, ʻi ha ngaahi founga ʻokú ne fakaʻaiʻai kinautolu ke nau ako faivelenga ʻa e folofolá, mo fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa ʻoku nau akó, pea vahevahe ʻa e meʻa ʻoku nau akó mo e niʻihi kehé.

ʻI he taimi ‘oku ‘iloʻi ai ‘e he kau akó ‘oku ‘ofaʻi mo fakaʻapaʻapaʻi kinautolu ʻe heʻenau faiakó mo e kau ako kehé, ‘oku hangehangē leva te nau omi ki he kalasí ʻo mateuteu ke ako. ʻE lava ʻe he talitali lelei mo e ʻofa ʻoku nau ongoʻi mei he niʻihi kehé ʻo fakamolū honau lotó, fakasiʻisiʻi ʻenau ilifiá, pea mo fakatupulaki ʻenau holi mo e loto-falala ʻoku fiemaʻu ke vahevahe ʻaki ʻenau ngaahi ʻausiá mo e ngaahi ongó mo ʻenau faiakó mo e kau mēmipa kehe ʻo e kalasí.

ʻĪmisi
kau ako mo e faiako

‘Oku lava ‘e he kau faiakó ‘o tanumaki hake ‘a e ngaahi ongoʻi ‘ofa mo fakaʻapaʻapa ‘a e fānau akó ki he ‘Eikí, ‘i haʻanau tokoni ke mahino kiate kinautolu ‘a e Fakaleleí, ‘i heʻenau akoʻi kiate kinautolu honau natula fakalangí, mo honau mahuʻinga taʻefakangatangata ki he Tamai Hēvaní mo Hono ‘Aló, ‘i heʻenau lea mo fakamoʻoni kiate Kinaua ‘i he founga taau mo ‘apasia.

ʻOku totonu ke fakatupulaki ʻe he kau faiakó ʻa e ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ʻoku nau maʻu ki heʻenau kau akó. ʻE tokoni ʻenau fakahoko iá ke nau fakafōtunga atu ʻa e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí ki heʻenau kau akó mo tokoniʻi kinautolu ke nau faiako ʻaki ʻa e faʻa kātakí mo e manavaʻofá. ʻE lava ke ako ʻe he kau faiakó ʻa e hingoa ʻo e kau akó pea feinga ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia aí, ngaahi talēnití, faingataʻaʻiá, mo e meʻa ʻoku nau malavá. Te nau lava ʻo lotua ʻenau kau akó, fakalūkufua mo fakafoʻituitui. ʻE lava ke talitali lelei fakataautaha ʻe he kau faiakó ʻa e tokotaha ako takitaha ki he kalasí pea ʻoange ki he tokotaha ako kotoa pē ha faingamālie ke nau kau ai. ʻOku totonu ke nau fakafanongo fakalelei ʻi he ʻeke fehuʻi ʻa e kau akó pe vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú pe ongó. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke ʻalu ʻa e kau faiakó ki he ngaahi faiva, feʻauhi sipoti, pe ngaahi meʻa kehe ʻoku kau ki ai ʻenau kau akó. ʻI he feinga ʻa e kau faiakó ke ʻofaʻi ʻenau kau akó, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa nau feinga ke fetongi ʻa e ngaahi mātuʻá pe kau taki lakanga fakataulaʻeikí pe hoko ko ha kau faifaleʻi fakataautaha ki he kau akó.

ʻE maʻu ʻe he tokolahi taha ʻo e kau faiakó ha kau ako ʻi heʻenau ngaahi kalasí ʻa ia ʻoku fakangatangata e meʻa ʻoku nau malavá pe faingataʻaʻia fakaesino pe fakaʻatamai. Ko e fānau foki mo kinautolu ʻa e Tamai Hēvaní pea ʻoku fiemaʻu ke nau ako ʻa e ongoongoleleí, neongo pe ko e hā e ngaahi faingataʻa pe fakangatangata fakataautaha ʻoku nau foua ʻi he moʻui fakamatelié. Naʻe akonaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Ko e kau maʻu ʻatamai mo e laumālie kotoa pē kuo fekauʻi mai ʻe he ʻOtuá ki māmani ʻoku nau tuʻu ke fakalakalaka” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 241). ʻOku fiemaʻu ke tokaʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau ako kotoa pē pea fakakaukauʻi ʻenau ngaahi fiemaʻu fakafoʻituituí mo e meʻa ʻoku nau malavá ʻi heʻenau teuteu mo fakahoko ʻenau ngaahi lēsoní.

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa ʻaonga taha ʻe lava ke fai ʻe he kau faiakó ke fakatupulaki ai ha ʻofa moʻoni ki heʻenau kau akó ko e fekumi ki he meʻafoaki ʻo e manavaʻofá ʻo fakafou ʻi he lotu fakamātoató. Naʻe akonaki ʻa e palōfita ko Molomoná ʻo pehē: “Ko ia, ʻe hoku kāinga ʻofeina, lotu ki he Tamaí ʻaki ʻa e ivi kotoa ʻo e lotó, koeʻuhí ke fakafonu ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e ʻofá ni, ʻa ia kuó ne foaki kiate kinautolu kotoa pē ʻoku muimui moʻoni ʻi hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí” (Molonai 7:48).

Fokotuʻu ha Taumuʻa

ʻE lava ʻe he taumuʻa tatau ʻa e faiakó mo e tokotaha akó, ʻo fakatupulaki ʻa e tuí pea ʻomi ha fakahinohino mo ha ʻuhinga ki he aʻusia ʻi he loki akó. ʻOku totonu ke mahino ki he kau akó, ʻoku nau haʻu ki he kalasí, ke nau ʻilo ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí, pea ke nau fakalakalaka ki he moʻui taʻengatá ʻo fakafou ʻi ha ako ʻo e folofolá mo e lea ʻa e kau palōfitá. ʻOku totonu ke nau tui ʻe lava ke akoʻi mo fakamāmaʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻenau hū ki he ʻEikí ʻi he loto-fieʻilo mo e lotu. ʻI he ako ʻe he kau faiakó mo e kau akó ʻa e folofolá mo e ʻamanaki ke ako ʻi he Laumālié mo feakoʻaki ʻiate kinautolú, ʻoku nau fakatupulaki ai ha ʻātakai ʻoku fakaafeʻi mai ai ʻa e fakahaá.

‘E lava ‘e he kau faiakó ‘o poupouʻi hono ‘iloʻi ‘o e taumuʻá ‘i he loki akó, ‘i haʻanau fai ‘a e ngaahi meʻa ko ‘ení:

  • ʻAmanaki ʻe fakahoko ʻe he kau akó honau fatongia ko e kau akó. ‘E maʻu ‘e he kalasí ha ‘ilo ki he taumuʻá, ‘o kapau ‘e ‘amanaki ‘a e kau faiakó ‘e fakahoko ‘e he kau akó honau fatongia ko e kau akó, pea tokoniʻi kinautolu ‘i heʻenau fakahoko iá, fakataha mo ha falala ‘e tokoni ki ai ‘a e kau akó ‘i ha ngaahi founga mahuʻinga. Ko e kau faiako ʻoku ʻi ai ʻenau taumuʻá, ʻa ia ʻoku nau ʻofa moʻoni ʻi heʻenau kau akó, te nau tokanga ʻaupito ki heʻenau fakalakalaká mo e lavameʻá pea ʻikai ke nau fiemālie ʻi ha ngāue ʻoku ʻikai ke fakamātoato. ʻE poupouʻi ʻe he kau faiako peheé ʻi he ʻofa pea hiki hake ʻenau kau akó ke nau aʻusia ʻa e meʻa te nau malavá ʻi heʻenau hoko ko e kau ako mo e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí.

  • Loto-fakamātoato, loto-vēkeveke, mo longomoʻui ki he folofolá mo e ongoongoleleí. ʻOku angamaheni ʻaki ke maʻu ʻe he kau akó ha loto-holi lahi ange ke ako fakamātoato ʻi heʻenau ongoʻi e loto-vēkeveke ʻenau faiakó mo tui ki he naunau ʻoku aleaʻí.

  • Teuteu ha ngaahi lēsoni ʻoku fakamaama. ʻI he taimi ko ia ‘oku haʻu ai ‘a e kau faiakó ki he kalasí mo ha lēsoni kuo teuteuʻi lelei, mo fakamāmá, pea nau falala ki he fakahinohino kuo tataki kinautolu ke nau fakahokó, te nau fakahaaʻi ha ‘ilo ki he taumuʻá, ‘a ia ‘oku ‘iloʻingofua ‘e he kau akó.

  • Teuteuʻi ʻa e naunau mo e meʻangāue ʻoku fiemaʻú. ʻOku totonu ke aʻu ʻa e kau faiakó ki honau loki akó kimuʻa ʻi he kau akó ke teuteu ha faʻahinga naunau mo ha meʻangāue pē ʻoku fiemaʻu. ʻOku ʻoange heni ha faingamālie ki he faiakó ke ne talitali lelei ʻa e tokotaha ako takitaha ʻi heʻenau aʻu maí. ʻOku totonu ke feinga ʻa e kau akó ke ʻalu taimi totonu ki he kalasí pea maʻu ʻa e naunau ako kotoa pē ʻoku feʻungá—hangē ko e folofolá, penivahevahe fakaʻilongá, mo e tohinoá—ʻi honau tesí ʻi he taimi ʻoku kamata ai ʻa e kalasí.

  • Fakaʻehiʻehi mei hono maumauʻi e taimí. ʻI he kamata taimi totonu ‘a e kalasí pea ‘i he vakai ‘a e kau akó ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha taimi ke maumauʻí, te nau ongoʻi ai ʻoku fakamātoato.

  • Fokotuʻu ʻa e ngaahi founga maheni ki he lokiakó. ʻOku ʻomi ʻi hono fokotuʻu ha ngaahi founga angamaheni ki he ngaahi ʻekitivitī ʻoku toutou fai ʻi he kalasí, ha ongoʻi maau mo ha taumuʻa. ʻOku poupouʻi ʻe he ngaahi founga angamaheni ʻa e kalasí ke kau mai ʻa e tokotaha ako takitaha mo tokoniʻi ʻa e kau faiakó mo e kau akó ke nau toe fakaʻaongaʻi lelei ange ʻa e taimi mahuʻinga ʻo e kalasí. ʻE lava ʻo fokotuʻu ha ngaahi founga angamaheni ki he ngaahi ʻekitivitī hangē ko hono toʻo mai mo faʻo fakafoki ʻo e folofolá mo e naunau akó, fokotuʻutuʻu mo fakahoko e ngaahi fakataha lotu ʻoku langaki moʻuí, pea tufa mo tānaki e pepá mo e naunaú. Ko e lelei tahá ke fakahoko ha ngaahi fanongonongo, lekooti e maʻu kalasi ʻa e kau akó, vakaiʻi e ngaahi ngāue ne vahé, mo fakahoko ha ngaahi meʻa kehe kimuʻa pea toki kamata ʻa e fakataha lotú mo e lēsoní.

Ngaahi Fokotuʻu Makehe ki Hono Fakatupulekina ha ‘Ātakai ‘oku Feʻunga mo e Akó

Makehe mei he ʻofá, fakaʻapaʻapá, mo e taumuʻá, ʻoku kau foki ʻi he ʻātakai lelei taha ki hono ako ʻo e ongoongoleleí ʻa e māú, loto-ʻapasiá, mo ha ongoʻi nonga. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka “ʻoku faingofua ange ke hoko mai ʻa e tataki fakalaumālié ʻi ha ngaahi feituʻu ʻoku nongá” pea ʻoku “fakaafeʻi ʻe he loto-ʻapasiá ʻa e fakahaá” (“Reverence Invites Revelation,” Ensign, Nov. 1991, 21–22). Ko ha ngaahi fokotuʻu makehe ʻeni ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau faiakó ke fokotuʻu mo pukepuke ʻaki ha ʻātakai ʻoku tokoni ki hono ako ʻo e ongoongoleleí.

Fokotuʻu ‘a e tuʻunga fakatuʻasino ki he akó.

ʻE lava ke uesia ʻe he ngaahi ātakai fakatuʻasinó ʻa e meʻa ʻoku aʻusia ʻe he kau akó ʻi hono ako e ongoongoleleí. ʻOku totonu ke fakahoko ʻe he kau faiakó ʻa e meʻa kotoa pē te nau lavá ke teuteuʻi ʻa e loki akó ke ongoʻi fiemālie ʻa e kau akó pea lava ke nau tokanga taha ki he lēsoní. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi meʻa ʻe fakakaukauʻí ʻa e:

ʻĪmisi
kau ako ʻi he loki akó

Fakanofonofó. ʻOku totonu ke maʻu ʻe he tokotaha ako kotoa pē ha feituʻu ke tangutu fiemālie ai, feituʻu ke tuku ai ʻenau folofolá mo e naunau akó, mo ha feituʻu ke nau tohi ai, tuku kehe pē ha ngaahi tūkunga matuʻaki makehe. ʻOku totonu ke fakafaingofuaʻi ʻe he fakanofonofo ʻo e nofoʻangá ʻa e sio ʻa e kau akó ki he faiakó mo ha faʻahinga maʻuʻanga tokoni fakafaiako pē ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he faiakó. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe lava aí, ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ha fakanofonofo kehekehe ke tokoni ki he faʻahinga kehekehe ʻo e ʻekitivitī akó. ʻE lava ke tokoni ʻa e fakanofonofo ne vahé ke ako vave ʻe he kau faiakó ʻa e hingoa ʻo e kau akó, fokotuʻutuʻu e kalasí ki ha ngāue fakakulupu iiki pe ngaahi ngāue fakataukei fakatokāteline, pea fakamavahevaheʻi ʻa e kau ako ʻoku nau faʻa talanoa lolotonga e kalasí. ʻOku totonu ke tokaʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau ako ko ia ʻoku faingataʻa ʻenau feʻaluʻakí pe palopalema ʻenau vakaí, ʻaki hano ʻai ha nofoʻanga ʻoku poupouʻi ai ke nau kau mai ki he kalasí.

Ngaahi meʻa ʻokú ne tohoakiʻi e tokangá. ʻOku totonu ke feinga ʻa e kau faiakó ke taʻofi ha faʻahinga meʻa te ne fakahohaʻasi ʻa e akoʻí mo e akó. Kapau ʻoku fakahoko ʻa e faiakó ʻi ha ʻapi, mahalo ʻe ʻi ai pē ha ngaahi pole pau, ka ʻe lava ʻe he faiakó ʻi he tūkunga ko iá ʻo fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi fakahohaʻá ʻi hano palani lelei.

Fōtunga ʻo e loki akó. ʻOku lava ke faʻa fakatupulaki ʻe he ‘ū tā, tā fakatātā, pousitā, mo e fakaʻaliʻali kehe fekauʻaki mo e ongoongoleleí, ʻa e tūkunga ki he akó. ʻOku hanga foki ʻe ha loki ako ʻoku maau, maʻa, mo fokotuʻutuʻu leleí, ʻo poupouʻi ʻa e loto-ʻapasiá mo tanumaki ha ʻātakai ʻoku tokoni ki he ivi tākiekina ʻo e Laumālié.

ʻĪmisi
faiako ʻoku faiako

Fōtunga ʻo e faiakó. ʻE fakatokangaʻi vave ‘e he kau akó ʻa e mahuʻinga ‘o e aʻusia fakaakó ‘i he taimi ‘oku teuteu lelei mo feʻunga ai ‘a e faiakó, pea hā mei ai ‘a e natula toputapu ‘o e pōpoaki ‘o e ongoongoleleí.

Fakaafeʻi ‘a e Laumālié ‘i he ngaahi fakataha lotu ‘oku leleí.

ʻOku totonu ke kamata e kalasí ʻaki ha kiʻi fakataha lotu nounou. ʻE lava ke hoko ha fakataha lotu ko ha founga lelei ia ke fakatahaʻi ʻa e kau akó ʻaki hono tataki ʻenau fakakaukaú mo e lotó ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. ʻE lava ke ne tokoni ke ongoʻi ʻe he kau faiakó mo e kau akó e Laumālié pea mateuteu ke ako. Ko e angamahení ʻoku kau ʻi he fakataha lotú ha himi, lotu, mo ha fakakaukau mei he folofolá. ʻOku ʻaonga taha ia ʻi he taimi ʻoku vahevahe ai ʻe he kau akó ʻa e ngaahi ongo mo e ngaahi fakakaukau ne nau aʻusia ʻi heʻenau ako folofola fakatāutahá pea ʻi he taimi ʻoku nau fai ai ha fakamoʻoní. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono toʻo ʻe he ngaahi fakataha lotu lōloá ʻa e taimí mei he lēsoní, ka ʻe lava ke ne fakatupu ha mavahe ʻa e Laumālié. Ko e ngaahi fakataha lotu ʻoku kau ai hono tufa ha fakaneifuá, ʻe meimei ke ne poupouʻi ha ongo maʻamaʻa mo fakavaʻivaʻinga kae ʻikai fakalaumālie. ʻOku totonu ke tuku ha taimi ki he kau faiakó ke nau talanoa ai mo e kau akó, tautautefito ki he kau taki fakakalasí, fekauʻaki mo e taumuʻa ʻo e ngaahi fakataha lotú, meʻa te nau lava ʻo fai ke toe lelei ange aí, mo e founga te nau lava ai ʻo poupouʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ke kau ki aí.

Aleaʻi ‘a e ngaahi tefitoʻi moʻoni ‘o e ako fakalaumālié.

ʻI he kamataʻanga ʻo e taʻú, ʻe lava ke fakakau ʻe he kau faiakó ʻa e kau akó ʻi hono aleaʻi ʻo e ngaahi tūkunga ʻokú ne poupouʻi ʻa e ako fakalaumālié (vakai, 1 Kolinitō 2:10–11; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:17–22; 88:121–26). ʻE lava ke nofotaha ʻa e ngaahi fealēleaʻaki ko ʻení ʻi he ngaahi ʻulungaanga ʻokú ne fakaafeʻi ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ke nofo ʻiate kinautolu ʻi hono ako ʻo e ongoongoleleí pea pehē ki he ngaahi ʻulungaanga ʻokú ne fakatupu ke mavahe ʻa e Laumālié. ʻOku totonu ke fepoupouaki maʻu pē ʻa e kau faiakó mo e kau akó ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻa nau felotoi ʻe fakaafeʻi ai ʻa e Laumālié. ʻE lava ke tokoni ʻa e faʻahinga ngāue peheé ke fakatou mahino mo fakahoko ʻe he kau akó mo e kau faiakó honau fatongia ʻi hono fakaafeʻi ʻo e Laumālié ki he akó.

Fili fakalelei ‘a e ngaahi ‘ekitivitī akó.

ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau faiakó ʻoku poupouʻi ʻe he ngaahi ʻekitivitī ako kehekehe ʻa e ‘ulungaanga mo e tōʻonga fakakaukau kehekehe ʻi he kau akó. Hangē ko ʻení, hili hono tataki ha vaʻinga fakahinohino longomoʻui ʻi he kamataʻanga ʻo e kalasí, naʻe taʻefiemālie ha faiako ʻe taha ʻi he ʻikai ke ne lava ʻo aʻusia ha aofangatuku fakalaumālie ange ki he lēsoní. Naʻe ʻilo ʻe ha faiako ʻe taha ne fakalalahi ʻene palopalema ki hono mapuleʻí ʻi he taimi naʻá ne tufa ai ha kiʻi fakaneifua lolotonga e kalasí.

Tokanga ki he ‘ulungaanga ‘o e fānau akó, pea fai ki ai ‘a e meʻa totonú.

ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau faiakó ʻa e meʻa ʻoku hoko lolotonga e lēsoní pea tali ʻi ha founga totonu. Kapau ʻoku ngali taʻeoliʻia pe taʻemanonga ʻa e kau akó, mahalo koeʻuhí ʻoku ʻikai ke nau kau ʻi he lēsoní pe ʻoku ʻikai mahino kiate kinautolu ʻa e meʻa ʻoku akoʻí pe founga ʻe ʻaonga ai e lēsoní kiate kinautolú. Ke tokoni ke tokanga taha ʻa e kau akó, mahalo ʻe fiemaʻu ke liliu ʻe he faiakó ha meʻa ʻi hono fakahoko e lēsoní. Kapau ʻoku anga taʻetaau ʻa e kau akó mo fakatupu ke mavahe ʻa e Laumālié mei he kalasí, ʻoku fiemaʻu ke fekumi ʻa e faiakó ki ha tataki fakalaumālie ʻi heʻene fehangahangai mo e palopalemá kae ʻikai tukunoaʻi ia. ʻOku totonu foki ke tokanga ʻa e kau faiakó ki he kau ako ʻoku ʻikai ke nau feohi mo e kau ako kehé pe hangē ʻoku nau tuenoá. Mahalo ʻe fiemaʻu ʻe he kau ako ko ʻení ha tokanga fakataautaha makehe mei he faiakó pe mei he kau ako kehe ʻi he kalasí. ʻI he ngaahi meʻa peheé, ʻe lava ke talanoa ʻa e kau faiakó ki he mātuʻá mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke fakapapauʻi pe ʻoku ʻi ai ha tupuʻanga pe ngaahi tūkunga ʻoku totonu ke nau ʻilo ki ai.

Fakatonutonu ‘a e ‘ulungaanga fakamoveuveu pe taʻetotonú.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalūkufua ke manatuʻi ʻa ia ʻe tokoni ki ha faiako ke ne fakaafeʻi mai ʻa e māú mo e fakaʻapaʻapá ki he loki akó. ʻOku ʻikai ʻuhinga hono tauhi ʻo e māú ke mātuʻaki fakalongolongo, pe ʻuhinga ia he ʻikai lava ke fakafiefia mo fakalata ha kalasi. Ka ʻe lava ʻe ha tokotaha ako pe kulupu ʻo e kau akó ʻoku taʻemaau pe ʻikai ʻapasiá, ʻo uesia e akó mo taʻofi ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻI he taimi ʻoku ʻulungaanga kovi ai ha tokotaha ako pe kulupu ʻo e kau akó, ʻe lava ke hoko ia ko ha meʻa fakamamahi ki he faiakó mo e kau ako kehé. ʻI he ngaahi taimi peheé, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ke mapuleʻi ʻe he kau faiakó honau lotó pea fekumi ki he tākiekina ʻa e Laumālié. Mahalo ʻe mahuʻinga ange e fakafeangai ʻa e faiakó ki ha meʻa ne hoko, ʻi he meʻa ne hokó, pea ʻe lava ke fakalahi pe fakasiʻisiʻi ai e fakaʻapaʻapa mo e falala ʻa e kau akó. ʻI hono fakatonutonu ʻe he kau faiakó ʻa e ʻulungaanga taʻefeʻungá, ʻoku fiemaʻu ke nau fakamātoato kae fakakaumeʻa, taau, mo loto-tokanga pea foki vave leva ki he lēsoní. Ko hono manukiʻi ha tokotaha ako ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakaí ʻe ala fakatonutonu ai e ʻulungaanga ʻo ha tokotaha ako ʻi ha kiʻi taimi, ka he ʻikai fakamāmaʻi ai ʻa e faiakó pe ko e tokotaha akó. ʻE lava foki ke iku ia ki he manavahē pe taʻefalala ʻa e toenga ʻo e kau akó ki he faiakó. ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he kau faiakó ʻa e ivi tākiekina māʻoniʻoni ʻo e feifeingaʻí, faʻa kātaki fuoloá, angavaivaí, angamaluú, ʻofa taʻemālualoí, mo e angaʻofá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:41–42).

ʻOku ʻi ai ha ngaahi sitepu pau ʻe lava ke fakahoko ʻe he kau faiakó ke nau fakaleleiʻi ai ha ngaahi palopalema ʻi he taimi ʻoku hoko aí. Ko e ngaahi founga ʻeni ʻe lava ke ngāue ʻaki ʻi hono fakatonutonu ha ngaahi palopalema he ʻikai ke ngāue tatau ki he tokotaha ako pe tūkunga kotoa pē:

  • Fesiofaki. ʻOku faʻa fetalanoaʻaki ʻa e kau akó ʻi he ngaahi taimi hala koeʻuhí ʻoku nau pehē he ʻikai fakatokangaʻi ia ʻe he faiakó. ʻE lava ke sio ʻa e faiakó ki he kau akó pea nau fesiofaki taimi nounou ke nau ʻilo ʻoku ʻiloʻi ʻe he faiakó ʻa e meʻa ʻoku hokó.

  • Taʻofi hoʻo leá. Kapau ʻoku talanoa ʻa e kau akó ʻi he taimi ʻoku totonu ke nau fanongo aí, ʻe lava ke taʻofi e lea ʻa e faiakó, neongo kapau ʻoku teʻeki ʻosi ʻa e sētesí ʻo ka fiemaʻu. He ʻikai faʻa fakaleleiʻi ʻa e palopalemá ʻi hono hiki e leʻó ke leʻolahi ange ʻiate kinautolú.

  • ʻUnuʻunu ke ofi. Ko e meʻa ʻe taha ʻe lava ke fai ʻe he kau faiakó ke fakatonutonu ʻa e tōʻongá kae ʻikai lea hangatonu ki ha tokotaha akó, ko ʻenau ʻunu ʻo tuʻu ʻi he tafaʻaki ʻo e tokotaha ako pauʻú. ʻE lava ke hoko atu ʻe he faiakó ʻa e lēsoní, ka ʻe faʻa ongoʻi ʻe he tokotaha akó ʻoku ʻi ai ʻa e faiakó pea taʻofi ʻa e meʻa ʻokú ne faí.

  • Fehuʻi fakahangatonu. ʻE lava ʻe he faiakó ʻo fai ha fehuʻi felāveʻi mo e lēsoní ki he tokotaha ako fakatupu lotomamahí, kae ʻoua ʻe taki ʻa e tokangá ki he tōʻonga taʻefeʻungá. ʻOku ʻikai fai ʻeni ke fakamaaʻi ʻa e tokotaha akó, ka ke tokoni ke fakafoki mai ia ki he fealeaʻakí.

ʻE ʻi ai pē taimi ʻe niʻihi he ʻikai tali ai ʻa e kau akó ki he ngaahi feinga ko ʻeni ʻoku ʻikai fakahangatonú pea hokohoko atu e fakamoveuveu ʻi he kalasí. Ko ha ngaahi sitepu fakahangatonu ʻeni ʻe niʻihi ʻe lava ke fakahoko ʻe ha faiako ke tauhi e māú:

  • Talanoa fakafoʻituitui mo e tokotaha akó. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kapau ʻe fakahalaʻi ʻe ha taha ha taha kehe, ʻoku totonu ke talanoa ʻa e tokotaha mamahí mo e taha faihalá “fakaeki[naua] pē” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:88). ʻE lava ke talatalaifale ʻa e faiakó mo e tokotaha akó fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻoku angakovi aí pea ʻai ke ne ʻiloʻi kuo pau ke liliu ʻa e ʻulungāngá ka ʻikai ʻe fakahoko ha toe ngaahi founga kehe. ʻOku totonu ke fakapapauʻi ʻe he kau faiakó ʻoku nau fakafaikehekeheʻi e tōʻonga ʻo e kau akó mei honau mahuʻinga fakafoʻituituí. ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ʻe he kau faiakó “ʻoku mahuʻinga lahi ʻa e ngaahi laumālié ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10). ʻOku totonu ke nau fakahā ki he tokotaha akó neongo ʻoku ʻikai tali ʻa e tōʻonga koví, ka ʻokú ne mahuʻinga. ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he kau faiakó ke muimui ki he faleʻi ʻa e ʻEikí pea fakahā “ʻa e ʻofa lahi ange kiate ia kuó ke valokiʻí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:43).

  • Fakamavahevaheʻi ‘a e kau ako ‘oku tupu mei ai e fakahohaʻá.

  • Talanoa mo e mātuʻá pe kau taki lakanga fakataulaʻeikí. Kapau ʻoku kei hokohoko atu pē ʻa e tōʻonga taʻefeʻungá, ʻoku faʻa tokoni ke talanoa ʻa e faiakó mo e mātuʻa ʻa e tokotaha akó. ʻOku faʻa ʻomi ʻe he mātuʻá ha toe ʻilo mo ha ngaahi fakakaukau ʻe tokoni ke fakatonutonu e meʻa ʻoku fai ki ai e hohaʻá. ʻI ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi, ʻe lava ke tokoni e pīsope ʻa e tokotaha akó.

  • Tuli ʻa e tokotaha akó mei he kalasí. Naʻe fai ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ʻa e faleʻi ko ʻení ki he kau faiakó: “Kapau he ʻikai ola lelei [hoʻo feingá], te ke lava leva ʻo kole ki he mātuʻá, pea te ke lava ʻo talaange: ʻKapau ʻe hokohoko atu ʻa ʻene angakoví, kuo pau ke mau toʻo ia mei he kalasí.ʼ Ko e ngāue ia ʻoku fuʻu tōtuʻá. ʻE lava ʻe ha faiako pē ʻo tuli ha [tokotaha ako]; ʻoku totonu ke ke fakaʻaongaʻi kotoa hoʻo ngaahi maʻuʻanga tokoni kehé kimuʻa peá ke toki fakahoko iá. Ka kuo pau ke tau tauhi ʻa e māú!—ʻoku fiemaʻu ia ki he tupulaki ʻa e laumālié, pea kapau ʻoku fakafisinga ʻe ha toko taha pe toko ua [ʻo e kau akó] ke fakahoko ʻa e meʻa ko iá, kuo pau leva ke nau mavahe. ʻOku lelei ange ke fiekaia ha toko taha [ako] ʻe taha ʻi he uesia ha kalasi fakakātoa” (“Guidance of a Human Soul—The Teacherʻs Greatest Responsibility,” Instructor, Sept. 1965, 343).

Kimuʻa pea kole ki ha tokotaha ako ke mavahe mei he kalasí ʻi ha vahaʻataimi, ʻoku totonu ke fealeaʻaki ʻa e faiakó mo e mātuʻá, kau supavaisa ʻo e seminelí mo e ʻinisititiutí, mo e kau taki lakanga fakataulaʻeiki totonú. ʻOku mahuʻinga ʻi he ngaahi tūkunga peheé ke tokoni ʻa e faiakó ke mahino ki he kau akó mo e mātuʻá ʻoku fili ʻa e tokotaha akó ke mavahe mei he seminelí ʻi he ʻikai ke ne fili ke ʻulungaanga leleí. Ko e fakahohaʻá ʻoku ʻikai talí, ka ʻoku ʻikai ko e tokotaha akó. ʻI he taimi ʻe fili ai ʻa e tokotaha akó ke ʻulungaanga leleí, ʻe talitali lelei ia ke foki mai ki he kalasí.

Ako Fakaʻaho e Folofolá pea Lau ʻa e Potufolofola ki he Lēsoní

Ako Fakaʻaho ʻa e Ngaahi Folofolá

ʻOku ʻomi ʻe he ako folofola fakataautaha fakaʻahó ha faingamālie taʻetūkua ki he kau faiakó mo e kau akó ke nau ako ai ʻa e ongoongoleleí, fakatupulaki ʻenau fakamoʻoní, mo fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí. ʻOku folofola ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, “Kuo ʻoatu meiate au ʻa e … ngaahi folofolá ke akonakiʻi ʻaki ʻa [kimoutolu]” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 33:16). Naʻe akonaki ʻa e palōfita ko Nīfaí ko kinautolu ko ia ʻoku “vilitaki atu, pea keinanga ʻi he folofola ʻa Kalaisí, pea kātaki ki he ngataʻangá, … te [nau] maʻu ʻa e moʻui taʻengatá” (2 Nīfai 31:20) pea “ʻe fakahā kiate kimoutolu ʻe he ngaahi folofola ʻa Kalaisí ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke mou faí” (2 Nīfai 32:3).

Kuo fakamamafaʻi ʻe he kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻa e mahuʻinga hono ako fakaʻaho ʻo e folofolá. Naʻe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Hāloti B. Lī, “Kapau he ʻikai ke tau lau fakaʻaho ʻa e folofolá, ʻe fakaʻau ke vaivai ange ʻetau fakamoʻoní, pea ʻikai fakatupulekina e loloto ʻo hotau tuʻunga fakalaumālié” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hāloti B. Lī [2000], 79). Naʻe akoʻi foki ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻo pehē, “ʻOku mahino ko e tokotaha ʻokú ne ako ʻa e folofolá he ʻaho kotoa peé ʻokú ne lavaʻi ha meʻa lahi ange ʻi he taha ʻokú ne tuku ha taimi lahi ʻi ha ʻaho pē ʻe taha pea ʻosi atu ha ngaahi ʻaho pea toki toe hoko atú” (“Reading the Scriptures,Ensign, Nov. 1979, 64).

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti: “Mou fakamolemole ʻo tutu ha afi ʻo e ʻofa ʻi he folofolá ʻi he ʻatamai mo e loto ʻo e toʻu tupu mahuʻinga kotoa pē. Tokoni ke ulo hake ʻi he loto ʻo e toʻu tupu kotoa pē ʻa e afi taʻe-faʻa-mate ko ia ʻokú ne ueʻi hake ʻa kinautolu kuo nau ongoʻi ha holi ke nau ʻiloʻi e folofola ʻa e ʻEikí, pea mahino kiate kinautolu ʻene ngaahi akonakí, ke nau fakahoko ia, pea vahevahe atu ke nau ʻinai asi mo e kakai kehé. …

ʻUluakí, fononga fakataha mo hoʻomou fānau akó ʻi he sitepu takitaha ʻi he ngaahi veesi ʻo e folofola toputapu ʻa e ʻEikí. Tokoniʻi kinautolu ke nau ongoʻi hoʻomou vēkeveké, fakaʻapaʻapá, mo e ʻofa ki he folofolá.

“Uá, tokoniʻi kinautolu ke nau ako ke lau, fakalaulauloto, mo lotu ‘i he lilo, ke nau ‘iloʻi ‘a e mālohi mo e nonga ‘oku tafe mai mei he folofolá” (“Four Fundamentals for Those Who Teach and Inspire Youth” [CES symposium on the Old Testament, Aug. 14, 1987], 5).

ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa siʻi ʻe lava ke fakahoko ʻe he kau faiakó te ne maʻu ai ha ivi tākiekina ki he leleí ʻoku mālohi mo tolonga ange ʻi he moʻui ʻa ʻenau kau akó, ʻi hano tokoniʻi kinautolu ke nau manako ʻi he folofolá mo ako fakaʻaho iá. ʻOku faʻa kamata ʻeni ʻi hono tā ʻe he kau faiakó ha sīpinga ʻo e ako fakaʻaho ʻo e folofolá ʻi heʻenau moʻuí. ʻOku fakafeʻungaʻi e kau faiakó ʻi he ako fakafoʻituitui fakaʻaho ʻo e folofolá ʻi he ʻaho kotoa pē ke nau fai ha fakamoʻoni fakataautaha ki heʻenau kau akó ʻo kau ki hono mahuʻinga ʻo e folofolá ʻi heʻenau moʻuí. ʻE lava ke hoko ʻa e fakamoʻoni peheé ko ha founga mahuʻinga ʻi hono tokoniʻi ʻo e kau akó ke nau tukupā ke ako maʻu pē ʻa e folofolá ʻiate kinautolu pē.

ʻOku totonu ke akoʻi maʻu pē ʻe he kau faiakó ki he kau akó ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e ako folofola fakataautaha fakaʻahó. ʻE lava foki ke poupouʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau ako takitaha ke vaheʻi ha taimi ʻi he ʻaho kotoa pē ki he ako folofola fakatāutahá; tokoniʻi e kau akó ke nau haʻisia ki heʻenau ako fakaʻahó ʻaki hono fakaʻaongaʻi ha founga lelei ke muimuiʻi ʻaki ʻenau akó; pea ʻoange maʻu pē ki he kau akó ha ngaahi faingamālie ʻi he kalasí ke nau fevahevaheʻaki ai ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku nau ako mo ongoʻi ʻi heʻenau ako folofola fakatāutahá. ʻI hono poupouʻi ʻe he kau faiakó ʻa e ako folofola fakaʻahó, ʻoku totonu ke nau tokanga ke ʻoua ʻe fakamaaʻi pe fakalotosiʻi ha kau ako ʻoku nau fefaʻuhi ke ako e folofolá ʻiate kinautolu pē.

ʻOku totonu ke ʻoange ki he kau ako ʻoku faingataʻaʻia ʻi he laukongá pe faingataʻaʻia fakaako kehé ha founga ke nau ako ai ʻa e folofolá ʻa ia ʻe feʻunga ange mo ʻenau ngaahi fiemaʻú, hangē ko e ongó, Talanoa Fakaʻilonga Nima Faka-ʻAmeliká, pe Braille (tohi maʻá e kakai kuí). Ko e tokolahi ʻo e kau ako ʻoku faingataʻaʻia ʻi he laukongá, ʻe tokoni ʻenau muimui pē ʻi he peesi kuo pākí kae lau leʻolahi ʻe ha taha kehe.

Ngaahi pōtoʻi taukei mo e founga ako folofolá

Ke tokoniʻi e kau akó ke ola lelei ʻenau ako folofola fakatāutahá, ʻe lava ke tokoniʻi kinautolu ʻe he kau faiakó ʻi hono fakatupulaki mo fakaʻaongaʻi ha ngaahi taukei mo e founga ako folofola kehekehe. ʻOku totonu ke taumuʻa kotoa e ngaahi taukei mo e founga kotoa ko ʻení, kae pehē ki he niʻihi kehe ʻoku ʻikai fakamatalaʻi ʻi he tohi tuʻutuʻuni ko ʻení, ki hono tokoniʻi e kau akó ke nau ako ʻi he Laumālié, mahino kiate kinautolu ʻa e folofolá, pea ʻiloʻi mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻuí.

Fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tokoni ki he ako folofolá. Kuo teuteuʻi ʻe he Siasí ha ngaahi maʻuʻanga tokoni lahi fau ki he ako folofolá pea fakakau kinautolu ʻi he ngaahi folofola ki he ngaahi lea fakafonua ʻe niʻihi. (Ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ko ha kulupu ia ʻo e ngaahi tokoni fakaakó kuo teuteuʻi ki he ngaahi lea fakafonua kehé.) ʻOku kau ʻi he ngaahi tokoni fakaako ko ʻení ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e ngaahi ʻuluʻi vahé, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, mo e ngaahi mapé. Ko e niʻihi kinautolu ʻo e ngaahi tokoni mahuʻinga taha ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau faiakó mo e kau akó ʻi heʻenau ako e folofolá. ʻE lava ke tokoni e kau faiakó ki heʻenau kau akó ke nau maheni mo e ngaahi tokoni fakaako mo e maʻuʻanga tokoni ko ʻení ʻaki hono fakaʻaongaʻi totonu kinautolu lolotonga e kalasí. Kuo ʻomi foki ʻe he Siasí mo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni fakaako ʻaonga kehe ʻi he ʻinitanetí.

ʻĪmisi
talavou ʻoku lau folofola

Fakaʻilongaʻi mo fakamatalaʻi. Ko e taha ʻo e ngaahi founga ʻaonga taha ke tauhi maʻu ai ʻe he kau faiakó mo e kau akó e ngaahi meʻa ʻoku nau akó ko hono fakaʻilongaʻi mo fakamatalaʻi ʻenau folofolá. ʻOku ʻuhinga ʻa e fakaʻilongaʻí ke fili, fakafaikehekeheʻi, vaheʻi, pe taki e tokangá ki ai. ʻE lava ke fai ʻeni ʻaki hano laineʻi, valivali, pe fakaʻilongaʻi ha ngaahi foʻi lea pe potufolofola mahuʻinga ʻi he folofolá. ʻOku ʻuhinga ʻa e fakamatalaʻí ki hono tānaki atu ha kiʻi fakamatala pe fakakaukau. ʻE lava ke kau ʻi he sīpinga ʻo e ngaahi fakamatala fakafolofolá ʻa hono hiki ʻo e ngaahi ongo fakatāutahá, fakamatala fakapalōfitá, ngaahi potufolofola fakafekauʻakí, ʻuhinga ʻo e foʻi leá, pe ngaahi fakakaukau ne maʻu mei he fakamatala ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he tafaʻaki ʻo e ngaahi potufolofola paú.

‘Oku lava ‘e hono fakaʻilongaʻi mo fakamatalaʻi ʻo e folofolá, ‘o tokoniʻi ‘a e kau faiakó mo e fānau akó ke:

  • ‘Ai ke faingofua hono manatuʻi mo kumi ‘o e ngaahi foʻi lea, ngaahi kupuʻi lea, ngaahi fakakaukau, ngaahi foʻi moʻoni, kakai, mo e ngaahi meʻa ‘oku hokó.

  • Fakamahinoʻi mo ‘iloʻi hono ‘uhinga ‘o ha ngaahi potufolofola.

  • Tauhi ‘a e ngaahi fakakaukau fakafoʻituitui naʻe maʻú, mo ia naʻe maʻu mei ha niʻihi kehé.

  • Teuteu ke akoʻi ‘a e ongoongoleleí ki ha niʻihi kehe.

ʻE lava ke poupouʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau akó ke fakaʻilongaʻi ʻenau folofolá ʻaki ʻenau lea ʻaki ha meʻa peheni, “ʻI hoʻo fekumi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke fakaʻilongaʻi ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻokú ke ʻiloʻi,” pe “Ko ha potufolofola fakafekauʻaki mahuʻinga ʻeni. Te ke fie hiki ʻeni ʻi he tafaʻaki hoʻo folofolá.” ʻOku lelei ange ke akoʻi, fakatātaaʻi, mo fakahoko ʻa e ngaahi meʻa tefito ʻo hono fakaʻilongaʻi e folofolá he kotoa ʻo e taʻú ʻi hono akoʻi ha founga fakaʻilongaʻi pau.

Fakalaulauloto. ʻOku ʻuhinga ʻa e “fakalaulaulotó” ke fakakaukauloto pe fakakaukau fakamātoato ki ha meʻa, pea ʻoku faʻa kau ai ʻa e lotú. ʻI he ako ʻa e kau akó ke fakalaulauloto lolotonga ʻenau ako folofola fakatāutahá, ʻe faʻa fakahā ʻe he Laumālié ʻa e moʻoní kiate kinautolu mo tokoni ke nau ʻilo ʻa e founga te nau lava ai ʻo hoko ʻo hangē ko Sīsū Kalaisí.

Hili hono akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau Nīfaí, naʻá Ne folofola kiate kinautolu, “Fakalaulauloto ki he ngaahi meʻa ʻa ia kuó u lea ʻakí” (3 Nīfai 17:3). Ko e founga ʻe taha ke tokoniʻi ai e kau akó ke nau kau fakalaumālie mai ki he lēsoní mo poupouʻi kinautolu ke nau fakaʻaongaʻi mo fakaloloto ʻenau mahino ki he meʻa ʻoku nau akó, ko hono ʻoange ha taimi ʻi he kalasí ke nau fakalaulauloto ai ki he meʻa kuo nau akó. ʻI he ngaahi taimi peheé, ʻoku totonu ke poupouʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau akó ke nau kole tokoni mei he ʻEikí.

Fai ha ngaahi fehuʻi. Ko e ako ko ia ke fai ha ngaahi fehuʻi mo fekumi ki ha ngaahi tali ʻi heʻenau ako e folofolá, ko e taha ia ʻo e ngaahi taukei ako folofola mahuʻinga taha ʻe lava ke fakatupulaki ʻe he kau akó. ʻI hono fai e ngaahi fehuʻí, ʻe lava ke tataki e kau akó ki ha mahino lahi ange ki he ʻuhinga mo e kakano ʻo e folofolá, kae pehē foki ki hono ʻiloʻi mo e mahino ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava ke ako ʻe he kau akó ke fai ha ngaahi fehuʻi te ne tataki kinautolu ke nau ongoʻi ʻa e moʻoní mo e mahuʻinga ʻo e meʻa ʻoku nau akó pea ʻiloʻi ʻa e founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e meʻa ʻoku nau akó.

Fakaʻuhingaʻi e ngaahi lea mo e kupuʻi lea faingataʻá. ʻOku faʻa lava ke tokoni e tikisinalí, tohi lēsoni ʻa e tokotaha akó, futinoutí, mo e ngaahi tokoni ako folofolá ke mahino ki he kau akó e ngaahi lea pe kupuʻi lea faingataʻá.

Fakakaukauloto. ʻOku hoko ʻa e fakakaukaulotó ʻi he taimi ʻoku sio loto ai ʻa e kau akó ki he meʻa ʻoku hoko ʻi he ngaahi fakamatala fakafolofolá. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke fakakaukauloto ʻa e kau akó ki he lue ʻa Pita ʻi he fukahi vaí ki he Fakamoʻuí (vakai, Mātiu 14:28–29), pe ko hono lī ʻa Setaleki, Mēsake, mo ʻApitenikō ki he fōnise afí (vakai, Tāniela 3:19–25). ʻE lava ke tokoni ʻa e fakakaukaulotó ki hono fakamahino mo ʻai ke moʻoni ange ʻa e ngaahi fakamatala fakafolofolá ki he kau akó.

Fakatatau ʻa e folofolá. Ko hono fakatatau ʻo e folofolá, ko hono fakahoa ia ʻo e folofolá ki he moʻui ʻa ha tokotaha. ʻE lava ke fehuʻi ʻa e kau akó, “Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻi heʻeku moʻuí ʻoku tatau ai ʻeku moʻuí mo e ngaahi tūkunga ʻi he potufolofola ko ʻení?” pe “ʻOku ou faitatau fēfē nai mo e kakai ʻoku tau ako ki ai ʻi he folofolá?” ʻI he vakai e kau akó ki he ngaahi faitatau ʻi heʻenau ngaahi aʻusiá mo kinautolu ko ia ʻi he folofolá, te nau malava lelei ange ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Te nau lava foki ʻo vakai ki he founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he ngaahi tūkunga tatau ʻi heʻenau moʻuí.

Potufolofola fakafekauʻakí. Ko e potufolofola fakafekauʻakí ko ha fakamoʻoni fakafolofola ia ʻe taha ʻe lava ke ne ʻomi ha fakamatala mo e mahino lahi ange kau ki he veesi folofola ʻoku akó. Ko hono fakafekauʻaki e folofolá pe “fakafelāveʻí” ko hono fakafehokotaki ia ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻe tokoni ke mahino ki he kau akó ha potufolofola pe tokāteline pe tefitoʻi moʻoni. Te ke lava ʻo maʻu ha ngaahi potufolofola fakafekauʻaki ʻaonga ʻi he ngaahi tokoni fakaako kehé, tohi lēsoni ʻa e faiakó mo e tokotaha akó, mo e ngaahi lea ʻo e konifelenisi lahí. ʻE lava foki ke ʻilo ʻe he kau faiakó mo e kau akó ha ngaahi potufolofola fakafekauʻaki ʻi heʻenau ako pē ʻanautolú.

Fakafehoanakí mo fakafaikehekehé. ʻOku faʻa mahino ange ha potufolofola pe tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ʻi he taimi ʻoku fakafehoanaki pe fakafaikehekeheʻi ai mo ha meʻa ʻe taha. ʻE lava ke toe mahino lelei ange ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he taimi ʻoku fakatokangaʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku faitatau pe kehekehe ʻi he ngaahi akonakí, kakaí, pe ngaahi meʻa naʻe hokó. Hangē ko ʻení, ʻi hono fakafaikehekeheʻi e pule ʻa e Tuʻi ko Penisimaní mo e Tuʻi ko Noá ʻoku fakaʻatā ai ʻa e kau akó ke nau sio lelei ki he tāpuaki ʻo ha taki māʻoniʻoni mo e ngaahi ola fakaʻauha ʻo ha tokotaha faiangahala. ʻI hono fakafehoanaki e moʻui, ngaahi akonaki, mo e ngaahi fakamoʻoni ʻa Sēkope mo ʻAlamaá ki he ngaahi fakakaukau mo e moʻui ʻa Seialemi mo Koliholá, ʻe lava ke tokoni ia ke faingofua ange hono fakatokangaʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi fakakaukau hala ʻi he māmaní he ʻaho ní pea sio ki he founga ke fakafepakiʻi ʻaki kinautolú. ʻI hono fakafehoanaki mo fakafaikehekeheʻi ʻa e ngaahi fononga kehekehe ki he ngaahi fonua ʻo e talaʻofá naʻe fai ʻe he fānau ʻo ʻIsilelí, Līhai mo hono fāmilí, pea mo e kau Sēletí, ʻe lava ke nau akoʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe tokoni ki he kau faiakó mo e kau akó ʻi heʻenau fononga ʻi he moʻuí.

ʻAi ha lisi. Ko e lisi ʻi he folofolá ko ha ngaahi fakakaukau, ʻilo, pe ngaahi fakahinohino ia ʻoku fekauʻaki. ʻE lava ke tokoni ki he kau faiakó mo e kau akó hano kumi ha lisi ʻi he folofolá ke ʻilo ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku fakamamafaʻi ʻe he tokotaha faitohí. Hangē ko ʻení, ko e Ngaahi Fekau ʻe Hongofulú ko ha lisi ia (vakai, ʻEkesōtosi 20). ʻE lava ke lau ʻa e Ngaahi Monūʻiá ko ha lisi (vakai, Mātiu 5:3–12; 3 Nīfai 12:3–11). ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4 ha lisi ʻo e ngaahi tuʻunga taau kiate kinautolu ʻoku uiuiʻi ke ngāue maʻá e ʻEikí.

Kumi ha ngaahi fehokotakiʻanga, sīpinga mo ha ngaahi kaveinga. ʻE lava ke poupouʻi ʻa e kau akó ke nau kumi ha ngaahi fehokotakiʻanga, sīpinga, mo ha kaveinga ʻi heʻenau ako ʻa e folofolá. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā, “ʻOku hanga ʻe he fekumi ʻi he ngaahi fakahaá ki ha fehokotakiʻanga, sīpinga, mo e ngaahi kaveingá, ʻo langa hake mo tānaki mai ki heʻetau ʻilo fakalaumālié … ; ʻoku fakalahi ai ʻetau ʻilo mo e mahino ki he palani ʻo e fakamoʻuí” (“A Reservoir of Living Water” [CES fireside for young adults, Feb. 4, 2007], 2).

ʻE fakaʻaongaʻi angamaheni ʻe he kau faiakó mo e kau akó ha konga lahi ʻo e ngaahi taukei mo e ngaahi founga ko ʻení ʻi he kalasí he lolotonga ʻo e taʻú. ʻI heʻenau fai iá, ʻe lava ke kiʻi taʻofi ʻa e kau faiakó pea aleaʻi nounou mo ʻenau kau akó ʻa e founga pe taukei ʻoku fakaʻaongaʻí pea poupouʻi kinautolu ke fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻenau ako fakatāutahá.

Lau e Fakamatala ki he Kalasí

Ko e ngaahi tohi folofola kotoa pē—ʻa e Fuakava Motuʻá mo e Fuakava Foʻoú, Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pea mo e Mataʻitofe Mahuʻingá—ko ha ngaahi tohi tataki fakalaumālie ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku nau fakahaaʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá mo e tangatá mo akoʻi fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku nau mahuʻinga fakafoʻituitui, pea ʻoku nau ʻomi fakakātoa ha mahino ki he ongoongoleleí mo e palani ʻo e fakamoʻuí ʻa ia ne teuteuʻi ʻe heʻetau Tamai ʻi Hēvaní.

‘Oku totonu ke lau mo ako ‘e he fānau akó mo e kau faiakó ‘a e tohi folofola kotoa ‘oku ako ki ai ‘i he ta‘u fakaako takitaha (tuku kehe ha ngaahi konga ne filifili mei he Fuakava Motu‘á ‘o hangē ko hono fakamahino‘i atu ‘i he polokalama akó).

ʻAi ke Mahino ʻa e ‘Uhinga mo e Kakano ʻo e Folofolá mo e Ngaahi Lea ʻa e Kau Palōfitá

ʻOku teuteuʻi ʻa e kau faiakó mo e kau akó ʻi he mahino ʻa e ʻuhinga mo e kakano ʻo e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi pōpoaki ʻa e kau faʻu tohi ne ueʻi fakalaumālié. ʻOku fakamahinoʻi mo fakatātaaʻi ʻe he ʻuhingá mo e kakanó ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he ngaahi aʻusia mo e ngaahi akonaki ʻa e niʻihi kehé. Neongo ʻoku fakamatala pau ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku hokó ki he mahino ʻa e ʻuhinga mo e kakano ʻo e folofolá, ka ʻoku lava ke fakaʻaongaʻi ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fakakaukau tatau pē ki hano ako ʻo e ngaahi lea mo e pōpoaki ʻa e kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

ʻUhingá

Ko e ʻuhingá ʻa e (1) ngaahi veesi folofola ki mu‘a pe ki mui ‘i ha veesi pe ngaahi veesi folofola, pe (2) ngaahi tūkunga pe fakamatala puipuituʻa ki ha potufolofola, me‘a ‘oku hoko, pe talanoa pau.

Ko e ʻuhingá ko ha founga ia ke mahino ai ʻa e kakano ʻo e folofolá. ʻOkú ne ʻomi ha fakamatala puipuituʻa ʻoku fakamahinoʻi mo ʻomi ai ha mahino lahi ange ki he ngaahi talanoa, akonaki, tokāteline, mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he potufolofolá. Naʻe tohi ʻe he tokotaha tohi folofola takitaha ʻo fakatatau ki hono fakahinohinoʻi ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ka ko e ngaahi tohí naʻe fakahoko ia ʻi he fakatātā mo e anga fakafonua ʻo e tokotaha faʻu tohí. Ke mahino ʻenau ngaahi tohí, ʻoku totonu ke maʻu ʻe he kau faiakó mo e kau akó “ha mahino” ke nau lava ʻo sio ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko e vakai ki ai ʻa e tokotaha faʻu tohí. Ko ha ngaahi sīpinga ʻeni ʻe niʻihi ʻo e faʻahinga kehekehe ʻo e ʻuhingá.

Feituʻu fakahisitōliá. ʻI hono ʻiloʻi ko ia naʻe ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻa Siosefa Sāmita lolotonga hono maʻu mo tohi ʻo e vahe 121, 122, mo e 123 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku maʻu ai ha mahino mo e mālohi loloto ange ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi vahe ko iá fekauʻaki mo e ngaahi meʻa hangē ko e faingataʻá mo e fakaʻaongaʻi ʻo e mālohí mo e mafaí.

Tuʻunga fakafonuá. ʻI hono ʻiloʻi ʻa e puipuituʻa ʻo e ngaahi ʻaho kātoanga mo e ngaahi ʻaho mālōlō ʻo ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá, ʻe lava ke fakamahinoʻi ai ʻa e founga ʻoku nau fekauʻaki ai ʻi he fakataipe ki he Fakamoʻuí mo Hono misioná. ʻOku hanga ʻe he ʻilo ki he tupuʻanga ʻo e kau Samēliá mo e ongo naʻe maʻu ʻe he kau Siú fekauʻaki mo kinautolu ʻi he taimi ʻo Kalaisí, ʻo fakamamafaʻi ʻa e talanoa fakatātā ʻo e Samēlia Leleí, pea fakaloloto ʻa e ʻuhinga ʻo e fetaulaki ʻa e Fakamoʻuí mo e fefine ʻi he vaikeli ʻi Samēliá.

Ko e fehuʻi pe tūkunga naʻe iku ki he talanoa fakatātaá, meʻa naʻe hokó, tokāteliné, pe tefitoʻi moʻoní. ʻI he mahino ko ia naʻe maʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 9 ko ha tali ki he ʻikai lava ʻa ʻŌliva Kautele ʻo liliu leá, ʻoku fakamahinoʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e fakahaá ne akoʻi ʻi he vahe ko iá.

Ko hai ʻoku lea kia hai pea mo hono ʻuhingá. ʻOku mahino lahi ange ʻa e ngaahi akonaki ‘a ‘Alamā ki he Fakaleleí, Toetu‘ú, Fakamāú, ‘alo‘ofá, mo e fakamaau totonú, ‘i he‘etau ‘ilo‘i, ko e ʻuhinga ‘o e ngaahi akonaki ko iá ko ha‘ane talanoa mo hono foha ko Kolianitoní, ʻa ia naʻe hohaʻa fekau‘aki mo e ngaahi nunu‘a ‘o e ngaahi angahala mamafa na‘á ne faí.

Tu‘unga fakasiokālafí. ʻI he‘etau ʻilo ki he siokālafi ‘o Kēnaní, ‘oku loloto ange ʻa e mahino ʻoku tau maʻu ki he feitu‘u na‘e nofo ai ‘a Lote mo ‘Ēpalahamé, founga ‘ene tākiekina ‘a e ngaahi fili na‘á na faí, mo e founga na‘e uesia ai ‘e he ngaahi fili ko iá ʻa hona fāmilí.

‘Oku fa‘a ma‘u pē ‘i he folofolá, tokoni fakaako ‘oku ‘oatu ‘i he folofolá, mo e polokalama fakaakó, ha fakamatala fe‘unga mo e kakano ‘o e folofolá, ke tokoni ki he kau faiakó mo e fānau akó, ke mahino kiate kinautolu e kakano ‘o e folofolá.

Kakanó

Ko e kakanó ʻa e talanoá, kakaí, ngaahi meʻa naʻe hokó, malangá, mo e fakamatala fakalaumālie ʻokú ne faʻu ʻa e fakamatala fakafolofolá. ʻOku ʻomi ʻe he kakano ʻo e folofolá ha ʻuhinga mo e mahuʻinga ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi ha konga folofola. Hangē ko ʻení, ʻoku akoʻi mai ʻe he talanoa ʻo hono ʻomi ʻe Nīfai ʻa e lauʻi peleti palasá, ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ia ʻe lava ke tokoniʻi ʻe he tui ki he ʻEikí mo e fakafanongo ki he Laumālié ke ikunaʻi ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻa e ngaahi faingataʻa ko ia ʻoku hangē ka ʻikai lava ke ikunaʻí. ʻOku fakamahinoʻi mai ʻe he mahino e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he ʻEkesōtosí, ʻe lava ʻe he falala ki he ʻEikí mo e muimui ki ha palōfitá, ʻo tataki ʻa e kakaí mo e ngaahi puleʻangá ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí kuo talaʻofa maí ka ʻoku taʻofi ʻa e ngaahi tāpuakí ʻi he taimi ʻoku lāunga mo talangataʻa ai ʻa e kakaí.

ʻE lava ʻi hono ʻiloʻi e kakai ʻoku fakamatalaʻi ʻi he folofolá ʻo ueʻi mo poupouʻi e kau akó ke nau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻoku nau fepaki mo iá pea moʻui ʻi he tui. Hangē ko e palōmesi ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti fekauʻaki mo e Tohi ʻa Molomoná:

“Te mou ilo‘i ‘i loto ‘i he ongo takafí ‘a e feohi fakakaume‘a mo e sīpinga taau ‘a Nīfai, Sēkope, ‘Īnosi, Penisimani, ‘Alamā, ʻĀmoni, Hilamani, Molomona, Molonai, mo ha niʻihi tokolahi kehe. Te nau toe fakafoki mai ʻa e loto-toʻa mo fakaʻilongaʻi ʻa e hala ki he tuí mo e talangofuá. …

“Ka ko e me‘a ‘oku mahu‘inga angé, ‘oku ‘ikai ha taha ʻiate kinautolu, te nau ta‘e lava ‘o hiki hake homou fofongá, ke mou sio ki homou kaume‘a haohaoa—ko hotau Fakamo‘ui mo e Huhu‘í, ko Sīsū ko e Kalaisí” (“True Friends That Lift,” Ensign, Nov. 1988, 77).

Ko e ngaahi malanga ko ia kuo fakatolonga lelei mai ʻi he folofola māʻoniʻoní, ko e ngaahi konga matuʻaki mahuʻinga ia ʻo e kakanó. Ki ha tokotaha ako ʻoku fefaʻuhi mo e angahalá, ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi malanga ʻa Paula pe ʻAlamā ko e Siʻí ko ha maʻuʻanga ʻo e ʻamanaki leleí mo e fakalotolahí. Naʻe hanga ʻe he malanga fakaʻosi ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ki hono kakaí, ʻo akoʻi lelei mai ʻa e mālohi mo e mahuʻinga ʻo e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí, mo fakamahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e ngāue tokoní, ngaahi tāpuaki ʻo e talangofuá, mo e mahuʻinga ʻo e tokoni kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. ʻE lava ke maʻu ʻe ha tokotaha ako ʻoku fāifeinga ke hoko ko ha ākonga ʻo Sīsū Kalaisí, ha ʻilo ʻi heʻene ako mo feinga ke fakaʻaongaʻi e folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Malanga he Moʻungá.

Ko e konga ʻo e mahino ʻa e kakanó ko hono ako e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea mo e kupuʻi lea faingataʻá, pea pehē ki hono fakaʻuhingaʻi ʻo e ngaahi talanoa fakatātaá, ngaahi fakataipé, mo e alā meʻa peheé. Hangē ko ʻení, ʻoku tokoni hono ʻiloʻi ko ia e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea hangē ko e kona (Mātiu 5:13) pe pīkitai (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 11:19; 45:48) mo e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “nonoʻo homou kongalotó” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 75:22), mo e “kato paʻanga, pe ha kato kai” (vakai, Luke 10:4) ke mahino e fakamatala ʻo e folofolá. ʻOku mahino ngofua ange e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi talanoa fakatātā ʻo e Fakamoʻuí ʻi he taimi ʻoku ʻiloʻi ai e ʻuhinga fakataipe ʻo e ngaahi meʻa hangē ko e mataʻitofe mahuʻingá (vakai, Mātiu 13:45–46), ko e uité mo e teá (vakai, Mātiu 13:24–30), mo e sipi molé (vakai, Luke 15:4–7).

ʻĪmisi
Kalaisi mo e sipí

ʻI he ngaahi fakamatala kotoa ʻe lava ke ako mo akoʻí, ʻoku totonu ke fakapotopoto ʻa e kau faiakó ʻi hono fakakaukauʻi e lahi ʻo e taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ki hono akoʻi ʻo e ʻuhinga mo e kakano ʻo e folofolá pea mo e lahi ʻo e taimi ke fakamoleki ki hono ako ʻo e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku totonu ke ʻomi ʻe he kau faiakó ha ʻuhinga mo e kakano feʻunga ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e ngaahi moʻoni taʻengata ʻoku maʻu ʻi he fakamatala fakafolofolá, kae ʻoua ʻe fuʻu fakamamafaʻi ʻa e puipuituʻa mo e ngaahi fakaikiiki peheé ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku hoko ia ko e uho ʻo e lēsoní.

Feinga ke ‘Iloʻi, Mahino, Ongoʻi Hono Moʻoni mo Hono Mahuʻinga ‘o e Ngaahi Tokāteline mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ‘o e Ongoongoleleí pea Fakahoko Kinautolu

ʻOku tokoni hono ʻiloʻi mo mahino e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau faiakó mo e kau akó ʻa e folofolá mo e lea ʻa e kau palōfitá ʻi heʻenau moʻuí pea tataki ai kinautolu ʻi hono fai ʻenau ngaahi filí. ʻOku faʻa iku hono ongoʻi e moʻoni, mahuʻinga, mo e mafatukituki ʻo e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ki ha holi lahi ange ke fakaʻaongaʻi e meʻa kuo akó. ʻI hono moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku ʻomi ai ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí, fakaloloto ʻa e mahinó mo e uluí, mo tokoni ki he kau faiakó mo e kau akó ke nau hoko ʻo hangē ange ko e Fakamoʻuí.

Ko e tokāteliné ko ha foʻi moʻoni mahuʻinga mo taʻe-feliliuaki ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e ngaahi mo‘oni ko ia hangē ko e ʻOku ma‘u ʻe he Tamai Hēvaní ‘a e sino ‘o e kakano mo e hui, ‘oku fiemaʻu ‘a e papitaisó ki he hū ki he pule‘anga ‘o e ʻOtuá, mo e ʻe toetu‘u ‘a e tangata kotoa peé ko e ngaahi sīpinga ia ‘o e ngaahi tokāteliné.

Ko e tefitoʻi moʻoní ko ha foʻi moʻoni pe fono tuʻuloa ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ke tataki kinautolu ʻi hono fakahoko ha ngaahi filí. ʻOku fakaemāmani lahi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea ʻoku tokoni ki he kakaí ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻui fakaʻahó. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo pehē, “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoní ko ha moʻoni ia kuo fakapapauʻi ʻo teuteu ke fakaʻaongaʻi” (“Acquiring Spiritual Knowledge,” Ensign, Nov. 1993, 86). ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻoku faʻa fokotuʻu mai ʻe ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ha ngāue pea pehē ki he ngaahi nunuʻa ʻe hoko maí. Hangē ko ʻení: ʻe lava ke tokoni ʻa e lotu maʻu peé ke tau ikunaʻi ʻa e ʻahiʻahí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5), pea kapau te tau muimui ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, te Ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakahoko ʻa e meʻa kuo fekau ʻe he ʻEikí (vakai, 1 Nīfai 4).

ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻe faingataʻa ke ʻiloʻi ʻa e faikehekehe ʻi he tokāteliné mo e tefitoʻi moʻoní. Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Henelī B. ʻAealingi ʻa e meʻá ni: “He ʻikai ke u fakamoleki ha taimi lahi ʻi he feinga ke fakafaikehekeheʻi ʻa e tefitoʻi moʻoní mo e tokāteliné. Kuó u fanongo ʻi ha ngaahi fepōtalanoaʻaki pehē naʻe ʻikai fuʻu ola lelei” (“Training Guidelines and Resources: Elder Richard G. Scott and Elder Henry B. Eyring Discussion,” [Aug. 2003 CES satellite training broadcast], 10).

ʻIloʻi ‘a e Ngaahi Tokāteliné mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní

Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo e folofolá ko hono akoʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Malioni G. Lomenī ʻo pehē: “He ʻikai lava ʻe ha taha ʻo ako fakamoʻomoʻoni e folofolá taʻe te ne ako e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí he kuo tohi e ngaahi folofolá ke fakatolonga e ngaahi tefitoʻi moʻoní ke tau lelei ai” (“The Message of the Old Testament” [CES symposium on the Old Testament, Aug. 17, 1979], 3). Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Poiti K. Peeka ʻo pehē: “ʻOku maʻu ʻa e [ngaahi tefitoʻi moʻoní] ʻi he folofolá. Ko e naunau mo e taumuʻa ia ki he ngaahi fakahaá” (“Principles,” Ensign, Mar. 1985, 8). ʻI he kuonga fakakosipeli ko ʻení, kuo fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kau faiako mo e kau taki ʻi Hono Siasí ke akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻo hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he ngaahi folofolá: “Pea ko e tahá, ʻe akoʻi ʻe he kaumātuʻá, kau taulaʻeikí, mo e kau akonaki ʻo e siasi ko ʻení ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo ʻeku ongoongoleleí, ʻa ia ʻoku ʻi he Tohi Tapú mo e Tohi ʻa Molomoná, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa hono kakato ʻo e ongoongoleleí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:12).

ʻOku fiemaʻu ʻa e faʻa fakakaukaú mo e ngāué ʻi hono ako e founga ke ʻiloʻi ai e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku maʻu ʻi he folofolá. Naʻe lea ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo kau ki he ngāue ko ʻení ʻo pehē: “Fekumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoní. Fakamavahevaheʻi fakalelei kinautolu mei he fakaikiiki ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki kinautolú” (“Acquiring Spiritual Knowledge, 86).

ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻi he kalasí, ʻoku fakamahinoʻi mai ʻe he faiakó ʻa e ngaahi tokāteliné mo e tefitoʻi moʻoní. ʻI he ngaahi taimi kehe, ʻe tataki, poupouʻi, mo fakaʻatā ʻe he faiakó ʻa e kau akó ke nau ʻiloʻi ia ʻiate kinautolu pē. ‘Oku totonu ke tokoni faivelenga ʻa e kau faiakó ki he kau akó ke maʻu ʻa e tuʻunga malava ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻiate kinautolu pē.

ʻOku faingofua ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi koeʻuhí ʻoku fakamatalaʻi mahino kinautolu. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ia ʻoku fakamatalaʻi peheʻí ʻoku faʻa kamata ʻaki ia ha ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “ko ia ʻoku tau vakai,” “ko ia,” “ko ia ai,” pe “vakai,” ʻo hangē ko ha fakamatalaʻi fakanounou pe aofangatuku ʻe he tokotaha tohi ʻo e folofolá ʻa ʻene pōpoakí.

Hangē ko ‘ení, ʻoku pehē ‘i he Hilamani 3:27Ko ia ʻoku tau lava ʻo ‘ilo‘i ai ʻoku ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí kiate kinautolu kotoa pē te nau ui ki hono huafa toputapú ‘i he mo‘oni ‘o honau lotó.”

‘Oku pehē ‘i he ʻAlamā 12:10, “Ko ia, ʻilonga ia ‘e fakafefeka hono lotó, ‘e ma‘u ‘e ia ‘a e konga si‘i ange ‘o e folofolá; pea ‘ilonga ia ʻe ‘ikai fakafefeka hono lotó, ‘e foaki kiate ia ‘a e konga lahi ‘o e folofolá.”

‘Oku ako‘i ‘i he ʻEfesō 6:13Ko ia ke to‘o ‘a e mahafu tau kotoa ‘a e ‘Otuá, koe‘uhí ke mou fa‘a tu‘u ai ‘i he ‘aho ‘o e koví, pea hili hono iku‘i kotoa pē, kae tu‘u pē.”

‘Oku kau ‘i he ʻAlamā 41:10 ʻa e, “Vakai, ʻoku ou pehē kiate koe, kuo te‘eki ai hoko ʻa e fai angahalá ko e fiefia.”

ʻOku ʻikai fakamatala‘i hangatonu e ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ʻi he tokotaha tohi folofolá ka ʻoku fakataipe pē. ʻE lava ke maʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fokotuʻu maí mei ha tohi folofola kakato, vahe, pe foʻi veesi pē ʻe taha pea ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ia ʻi he talanoa fakafolofolá, ngaahi meʻa naʻe hokó, pe ngaahi talanoa fakatātaá. ʻOku kau ʻi hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fokotuʻu maí ʻa hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi moʻoni ʻoku fakatātaaʻi ʻi he fakamatala fakafolofola mo fakamatalaʻi mahino kinautolú. ʻOku faʻa fiemaʻu heni ha taimi mo hano fakakaukau‘i fakalelei. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo p ehē, “ʻOku mahuʻinga lahi ke fokotuʻutuʻu ʻa e moʻoni ʻoku tau tānakí ki he ngaahi fakamatala faingofua ʻo e tefitoʻi moʻoní” (“Acquiring Spiritual Knowledge,” 86).

ʻE lava ke faʻa ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fokotuʻu maí ʻi hono kumi ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki tupuʻanga-mo e-olá ʻi he konga folofolá. ʻI hono ʻanalaiso e ngaahi ngāue, tōʻonga, mo e ngaahi ʻulungaanga ʻo e niʻihi fakafoʻituitui pe kulupu ʻi he fakamatala fakafolofolá, pea ʻai ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tāpuaki pe nunuʻa ʻoku hoko tupu mei aí, ʻoku mahino lelei ange leva ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

‘Oku lava ke ʻiloʻi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku fokotu‘u maí ‘i hano fai ‘o ha ngaahi fehu‘i hangē ko ‘ení:

  • Ko e hā ‘a e lēsoni pe taumu‘a ‘o e talanoá?

  • ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e fakakau ai ‘e he tangata tohí ʻa e ngaahi me‘a ko ʻeni naʻe hokó pe ngaahi potufolofolá?

  • Ko e hā ʻa e meʻa naʻe loto ʻa e tokotaha tohí ke tau akó?

  • Ko e hā ha ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻe niʻihi naʻe akoʻi mai ʻi he potufolofola ko ʻení?

‘Oku kau ‘i he ngaahi sīpinga ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku fokotu‘u maí ‘a e:

Mei he ngaahi me‘a na‘e hoko ‘i he mo‘ui ‘a ‘Alamā ko e Si‘í pe ko Paula: ‘Oku lava ‘e ha taha kuó ne tali ‘a e mo‘oní mo fakatomala mei he‘ene ngaahi angahalá, ‘o tākiekina ha ni‘ihi kehe ki he ngaahi tāpuaki ‘o e ongoongoleleí (vakai, ʻAlamā 36:10–21; Ngāue 9:4–20).

Mei he talanoa fakatātā ‘o e kau taaupo‘ou ‘e toko hongofulú: Kapau kuo tau faivelenga ʻi heʻetau teuteu fakalaumālié, te tau mateuteu ‘i he taimi ‘e hā‘ele mai ai ‘a e ‘Eikí; pe ko kinautolu ‘oku ‘ikai te nau tokanga ki he‘enau teuteu fakalaumālié, ‘e ‘ikai tali kinautolu ʻe he ‘Eikí ‘i He‘ene hā‘ele maí (vakai, Mātiu 25:1–13).

ʻĪmisi
Tēvita mo Kolaiate

Mei he talanoa kia Tēvita mo Kolaiaté: Ko e taimi te tau ngāue ai ‘i he loto-to‘a mo e tui ki he ‘Otuá, te tau lava ‘o ikuna‘i ‘a e ngaahi faingata‘a ‘i he‘etau mo‘uí (vakai, 1 Samuela 17:40–51).

Ko e ngaahi founga ‘eni ke tokoni‘i ai ‘a e kau akó ke nau ako ke ʻiloʻi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oní mo e ngaahi tokāteliné:

  • Fakaafe‘i ‘a e fānau akó ke nau hiki ʻa e tefito‘i fakakaukau ʻoku nau ako ‘i ha fakamatala ki ha fetuʻutaki “kapau-pea ‘e toki”.

  • Vahe ki he fānau akó ke nau hiki ha ngaahi fakamatala “pea ko ia ‘oku tau lava ai” ke fakamatala‘i fakanounou ‘a e ngaahi moʻoni kuo nau akó.

  • Fekau ki he fānau akó ke nau feinga ke ʻiloʻi ha ngaahi ngāue naʻe fai ‘e ha kakai fakafo‘ituitui ‘i he konga folofolá, pea kumi ki he ngaahi tāpuaki pe ngaahi nunu‘a na‘e tupu aí.

  • Poupou‘i e fānau akó ke nau hanga ‘o laine‘i ‘i heʻenau folofolá ‘a e ngaahi fo‘i lea pe ngaahi kupu‘i lea mahu‘inga, ‘a ia ‘oku nau fakamahino‘i ha ngaahi fakamatala ki he ngaahi tefito‘i mo‘oní pe fakatokāteliné.

  • Hiki ʻi he palakipoé ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni mei he konga folofolá. Kole ki he kau akó ke nau fekumi ʻi he konga folofolá ki ha fakamoʻoni ʻo e tefitoʻi moʻoni ko iá.

ʻI hono ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi tokāteliné, ʻoku mahuʻinga ke fakamatalaʻi mahino mo faingofua ia. “‘Koeʻuhí ke ʻiloʻi, kuo pau ke fakahaaʻi ʻa e moʻoní pea ko ʻene mahino mo kakato ange ʻa e fakamatalá, ko e lahi ange ia e faingamālie ʻe maʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke fakamoʻoniʻi ki he laumālie ʻo e tangatá ʻoku moʻoni ʻa e ngāuéʻ [New Witnesses for God, 3 vols. (1909), 2:vii]” (B. H. Roberts, in James E. Faust, “What I Want My Son to Know before He Leaves on His Mission,” Ensign, May 1996, 41; Preach My Gospel [2004], 182).

Ko e founga ‘e taha ‘e tokoni ke mahino ange e ngaahi mo‘oni ko ‘ení ‘i he ‘atamai ‘o e kau mēmipa ‘o e kalasí, ko hono hiki ‘a e tefito‘i mo‘oni pe tokāteline kuo ʻiloʻí ‘i he palakipoé, pe kole ki he fānau akó ke nau hiki pe laine‘i ia ‘i he‘enau folofolá.

Mahino e Ngaahi Tokāteliné mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní

ʻOku ʻuhinga ke mahino ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻoku mahino ki he kau akó ʻa e moʻoni naʻe ʻiló, ko ʻene fehokotaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline kehe ʻi he palani ʻa e ʻEikí, pea mo e ngaahi tūkunga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻi heʻenau moʻuí. ʻI he taimi ʻoku mahino ai ki ha faiako pe tokotaha ako ha tokāteline pe tefito‘i moʻoni, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻenau ʻilo e ʻuhinga ʻo e ngaahi leá ka ko e founga foki ʻe lava ke ʻaonga ai e tokāteliné pe tefitoʻi moʻoní ki heʻenau moʻuí. ʻI heʻenau maʻu mo mahino kiate kinautolu ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni, ʻe vave ange ʻenau moʻui ʻakí.

‘E lava ‘e he kau faiakó mo e kau akó ‘o fakatupulaki ‘enau mahino ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, ‘i ha‘anau fakatotolo ‘i he folofolá ki he ngaahi akonaki fekauʻakí mo e ngaahi fakakaukau lahi angé, kumi ki he ngaahi lea mo e ngaahi akonaki ‘a e kau palōfitá mo e kau ‘aposetolo ʻi he ngaahi ‘aho kimui ní, fakamatala‘i ki he niʻihi kehé ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ʻoku nau akó, mo lotua e tokoni ʻa e Laumālie Mā‘oni‘oní. ʻOku hokohoko atu ke fakaloloto e mahinó ʻi he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoní.

ʻĪmisi
kau tau loto-toʻá

ʻE lava ke tokoni ʻa e kau faiakó ke mahino ki he kau akó ʻa e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻaki hano fai ha ngaahi fehu‘i ʻoku taki ai e kau akó ke nau vakavakaiʻi honau uhingá. Hangē ko ʻení, mei he talanoa ʻo e kau tau kei talavou ʻe toko 2,000 ʻi he Tohi ʻa Molomoná, te tau lava ʻo ako ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ia kapau he ʻikai ke tau veiveiua, ʻe fakahaofi kitautolu ʻe he ʻOtuá (vakai, ʻAlamā 56:47–48). Ke maʻu ha mahino lahi ange ki he ʻuhinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ʻe lava ke fakakaukau ʻa e kau faiakó mo e kau akó ki ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení:

  • Ko e hā ‘a e me‘a na‘e ‘ikai veiveiua ai ‘a e kautau kei talavoú?

  • Ko e hā ha fakamo‘oni na‘e ‘ikai veiveiua ʻa e kautau talavou ko ‘ení?

  • Na‘e founga fēfē hono fakahaofi ‘e he ‘Otuá ‘a e kautau kei talavoú?

  • Ko e hā ha “ngaahi feinga tau” ‘oku fakahoko ‘e he to‘u tupu ‘o e ngaahi ‘aho ní?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ‘e fakahaofi ai kinautolu ‘e he ‘Otuá mei he ngaahi feinga tau ko iá?

  • Ko e hā e me‘a ‘oku ako‘i mai kiate kitautolu ‘e he ngaahi me‘a na‘e hoko kia ‘Apinetai, Siosefa Sāmita, pe ko Seteleki, Mēsake, mo ‘Apetenikō, ‘o kau ki hono ‘uhinga ‘o e fakahaofí?

Te tau lava ‘o ako mei he talanoa kia Neamani mo ‘Ilaisa ‘i he Fuakava Motu‘á, ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ia kapau oku tau loto-fakatōkilalo mo loto-fiemālie ke muimui ki he fale‘i ‘a e palōfitá, ‘e lava ‘o fakamo‘ui kitautolu (vakai, 2 Ngaahi Tu‘i 5:1–14). Ke maʻu ha mahino ki he ʻuhinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ʻe lava ke fakakaukau ʻa e kau faiakó mo e kau akó ki ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení:

  • ‘Oku founga fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he loto-fakatōkilaló ke tau muimui ki he akonaki ‘a e palōfitá?

  • ʻOku tokoni fēfē ʻa e “kaukau ‘o liunga fitu” ‘a Neamaní, ke mahino kiate kitautolu hono mahu‘inga ‘o e muimui mo‘oni ki he akonaki ‘a e palōfitá?

  • Ko e hā ha ngaahi me‘a makehe mei he mahaki fakaesinó, ‘e lava ‘o fakamo‘ui kitautolu mei ai ‘i he ahó ni?

  • Ko e hā ha ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi kuo kole mai ‘e he kau palōfitá ke tau fai, ‘a ia ‘e fakamo‘ui fakalaumālie ai ‘a kitautolu, ka ‘oku ‘ikai ‘uhingamālie ia ki he māmaní?

Ongoʻi e Moʻoni mo e Mahuʻinga ʻo e Ngaahi Tokāteliné mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní

Neongo ʻe lava ke ʻiloʻi mo mahino ki he kau akó ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí, ka he ʻikai te nau fakaʻaongaʻi ia kae ʻoua kuo nau ongoʻi hono moʻoní mo e mahuʻingá ʻo fakafou ʻi he Laumālié mo ongoʻi ha fiemaʻu fakavavevave ke fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoní ʻi heʻenau moʻuí. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo pehē, “Ko e faiako moʻoní, ko ʻene ʻosi pē haʻane akoʻi ʻa e ngaahi moʻoni [ʻo e ongoongoleleí] … , ʻokú ne taki atu ʻa e [kau akó] ke nau fakalaka ki muʻa ke maʻu ʻa e fakamoʻoni fakalaumālie mo e mahino ʻi honau lotó ʻokú ne ʻomi ha ngāue mo hono fakahokó” (“Teaching by Faith” [evening with a General Authority, Feb. 1, 2002], 5).

ʻE lava ke ueʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e ʻatamai mo e loto ʻo e kau akó ke nau ʻilo hono mahuʻinga ʻo ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni pea lava ke ne ʻoange ki he kau akó ha holi ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoní mo e mālohi ke fai iá. ʻOku totonu ke feinga ʻa e kau faiakó ke fakafaingofuaʻi ʻa e aʻusia ko ʻení maʻá e tokotaha ako takitaha ʻi heʻenau ngaahi kalasí. Naʻe poupouʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻa e kau faiakó ʻo pehē, “Te mou lotua nai ha fakahinohino ʻi he founga ke tō loloto ai ʻa e moʻoní ʻi he ʻatamai mo e loto ʻo hoʻomou kau akó koeʻuhí ke fakaʻaongaʻi ʻi heʻenau moʻuí kotoa? ʻI hoʻo fekumi ʻi he faʻa lotu ki ha ngaahi founga ke fakahoko ai iá, ʻoku ou ʻiloʻi ʻe tataki koe ʻe he ʻEikí” (“To Understand and Live Truth,” [evening with a General Authority, Feb. 4, 2005], 2).

Ko e taha ʻo e ngaahi founga lelei taha ke tokoniʻi ʻaki e kau akó ke nau fakaafeʻi ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālié ki honau lotó mo teuteuʻi kinautolu ke nau ngāueʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni kuo nau akó, ko hono poupouʻi ke nau fakakaukau ki ha ngaahi aʻusia fakataautaha fekauʻaki mo e tefitoʻi moʻoni ko iá (vakai, konga 5.1.3, “Ngaahi Fehuʻi ʻOku Fakaafea e Ngaahi Ongo Fakaelotó mo e Fakamoʻoní” ʻi he peesi 61). ʻOku tokoni ʻeni ke fakatokangaʻi ʻe he kau akó ʻa e ʻaonga ʻo e tefitoʻi moʻoní ʻi heʻenau moʻuí pe moʻui ʻa e niʻihi kehé. Hangē ko ʻení, hili hano aleaʻi e fono ʻo e vahehongofulú, ʻe lava ke fehuʻi ʻe he kau faiakó, “Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke mamata ai ʻi hoʻo moʻuí pe ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé ʻi hono tauhi e fono ʻo e vahehongofulú?” ʻI he fakakaukau ʻa e kau akó ki he ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení pea vahevahe mo ʻenau kalasí e ngaahi aʻusia fakataautaha ʻoku tāú, ʻe lava ke tokoniʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke nau vakai lelei ange ki he ngaahi tāpuaki kuo nau maʻu mo e niʻihi kehé ʻi hono moʻui ʻaki e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE tokoni foki ʻa e Laumālié ke ongoʻi ʻe he kau akó ha holi lahi ange ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí. ʻE lava foki ke vahevahe ʻe he kau faiakó ha ngaahi talanoa moʻoni mei heʻenau moʻuí pe moʻui ʻa e niʻihi kehé ke tokoni ke ongoʻi ʻe he kau akó ʻa e moʻoni mo e mahuʻinga ʻo hono moʻui ʻaki e tefitoʻi moʻoni ʻoku aleaʻí.

ʻE lava ke ʻoange ʻe he kau faiakó ha ngaahi faingamālie ki he kau akó ke nau fakamoʻoni ai ki hono moʻoni ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi tokāteliné. ʻOku totonu foki ke kumi ʻe he kau faiakó ha ngaahi faingamālie ke fai ai ʻenau fakamoʻoní. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke tokoniʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau akó ke nau ongoʻi ʻa e moʻoni mo e mahuʻinga ʻo e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻaki hono fakamamafaʻi ʻa e ngaahi fakamoʻoni naʻe fai ʻe ha niʻihi fakafoʻituitui ʻi he folofolá pea mo hono lau pe fanongo ki he ngaahi fakamoʻoni ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Fakahoko ʻa e Ngaahi Tokāteliné mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní

ʻOku hoko hono fakaʻaongaʻí ʻi he taimi ʻoku fakakaukau ai e kau akó, talanoa, mo moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo nau akó. Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Eletā Lisiate G. Sikoti ʻa e mahu‘inga hono fakaʻaongaʻí ‘o pehē, “Ko e founga lelei taha ki hono fua ‘o e ola ‘o e meʻa kuo hoko ‘i he loki akó, ko hono fakatokanga‘i ‘oku mahino ‘a e ngaahi mo‘oní mo fakaʻaongaʻi ia ‘i he mo‘ui ‘a e tokotaha akó” (“To Understand and Live Truth,” 3).

ʻI he fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻuí, te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí. Te nau maʻu foki ha mahino mo ha fakamoʻoni lahi ange ki he tokāteline pe tefitoʻi moʻoni kuo nau moʻui ʻakí. Hangē ko ʻení, ʻe maʻu ʻe he kau ako ko ia ʻoku nau tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní ha mahino kakato ange ki hono ʻuhingá, ʻi he kau ako ʻoku ʻikai ke nau fakahoko iá. Ko e fānau ako ko ia kuo nau falala ki he ʻEikí ʻaki honau lotó kotoá (vakai, Lea Fakatātā 3:5) pea kuo fakamālohia mo fakafiemālieʻi kinautolu ʻi ha taimi ʻo e faingataʻá pe ʻahiʻahí, ʻoku nau maʻu ha mahino lahi ange ki he tefitoʻi moʻoni ko iá ʻiate kinautolu kuo ʻikaí.

ʻOku totonu ke ʻoange ʻe he kau faiakó ki he kau akó ha taimi ʻi he kalasí ke fakakaukauloto, fakalaulauloto, pe tohi ai fekauʻaki mo e mahino mo e ongo kuo nau maʻú, pea ke fakakaukau ki he ngaahi ngāue pau ʻoku totonu ke nau fai ke fakaʻaongaʻi ai ia ʻi heʻenau moʻuí. ʻI he ngaahi taimi peheé, ʻoku totonu ke poupouʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau akó ke kole ha tataki mo ha fakahinohino mei he ʻEikí. ʻE lava foki ke aleaʻi ʻe he kau faiakó ha ngaahi tūkunga ʻe ala aʻusia ʻe he kau akó pea tuku ke nau vahevahe ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e founga ʻe tāpuekina ai ʻenau moʻuí ʻi hono fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngaahi tūkunga ko iá. Te nau lava ʻo fokotuʻu ange ke fokotuʻu ʻe he kau akó ha taumuʻa te ne lava ʻo tokoniʻi kinautolu ke moʻui ʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻí. ʻE lava ke teuteuʻi ʻe he kau faiakó ha potufolofola, lea, maau, pe konga ʻo ha himi ʻi ha laʻipepa tufa ʻe lava ke ʻalu mo e kau akó ki ʻapi ko ha fakamanatu ʻo e tefitoʻi moʻoní.

ʻĪmisi
finemui ʻoku fai ʻene ako

ʻE ʻi ai ha ngaahi taimi ʻe ʻoatu ai ʻe he faiakó pe kau ako ʻi he kalasí ha ngaahi fokotuʻu ki he founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava ʻe he ngaahi sīpinga peheé ʻo ʻoange ha ngaahi fakakaukau ʻaonga ki he kau akó ʻi he founga ke fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻui fakaʻahó. Ka neongo iá, ʻoku totonu ke tokanga ʻa e kau faiakó ke ʻoua naʻa fuʻu tōtuʻa hoʻo fakamatalá ʻi hono vahe ange ki he kau akó ha ngaahi meʻa pau ke nau moʻui ʻakí. Manatuʻi ko e fakahinohino mahuʻingamālie taha ki he fakaʻaongaʻi fakatāutahá ʻoku maʻu fakafoʻituitui ia ʻo fakafou ʻi he ueʻi fakalaumālie pe fakahā mei he ʻEikí ʻo fakafou mai he Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo pehē, “Ko e kau faiako ko ia kuo fekauʻaki ke nau akoʻi ʻʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo [e] ongoongoleleí mo e ʻtokāteline ʻo e puleʻangáʻ (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:77) ʻoku totonu ke angamaheni ʻenau taʻofi hono akoʻi ha ngaahi lao pau pe founga fakaʻaongaʻi. … Ka hili pē hono akoʻi ʻe ha faiako ʻa e tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he folofolá pea mo e kau palōfita moʻuí, ʻe hoko leva ko e fatongia ʻo e kakai fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí hono fakapapauʻi ʻa e ngaahi founga fakahoko ʻo e tokāteliné pe ngaahi laó” (“Gospel Teaching,” 79).

Fakamatalaʻi, Vahevahe, mo Fakamoʻoni ki he Ngaahi Tokāteline mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí

ʻI hono fakamatalaʻi ʻo e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní, vahevahe ha ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi aʻusia mahuʻinga, mo fakamoʻoni ki he moʻoni fakalangí ʻoku fakamaʻalaʻala ai ʻa e mahino ʻoku maʻu ʻe ha taha ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea fakatupulaki ʻenau malava ke akoʻi e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé. ʻI he fakamatala, vahevahe, mo fakamoʻoni ʻa e kau akó, ʻoku faʻa tataki kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ki ha fakamoʻoni mālohi ange ʻo e ngaahi meʻa tonu ʻoku nau fakamatalaʻí. Fakafou ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻe lava foki ke tākiekina mālohi heʻenau leá mo e aʻusiá ʻa e loto mo e fakakaukau honau toʻú pe niʻihi kehe ʻoku fanongó.

Ko e kau faiako ko ia ʻoku nau faʻa fakakaukau mo faʻa lotu ʻi hono ako, teuteu, mo akoʻi ha lēsoní, ʻoku nau faʻa ako ha meʻa lahi. ʻOku moʻoni ʻa e tefitoʻi moʻoni tatau ko ʻení ki he kau akó. ʻI heʻenau ako mo feakoʻiʻaki ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí, te nau maʻu ha mahino lahi ange mo fakamālohia ʻenau fakamoʻoní.

Fakamatalaʻi

ʻOku tupulaki ʻa e mahino ki he folofolá ʻi he taimi ʻoku fefakamatalaʻaki ai ʻe he kau akó mo e kau faiakó ʻa e folofolá ʻiate kinautolú. ‘Oku hanga ‘e he teuteu ke fakamatala‘i mahino mo lelei ʻa e ‘uhinga ʻo ha potufolofola pe tokāteline pe tefito‘i mo‘oní, ‘o fakalotolahia ‘a e kau faiakó mo e kau akó ke fakalaulauloto ki he ngaahi vēsí, fakamā‘opo‘opo ‘enau ngaahi fakakaukaú, pea fakaafe‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke ako‘i kinautolu.

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻo pehē: “ʻOku tau ako ke tau fai ha meʻa, ʻi heʻetau fai ʻa e meʻa ko iá. Kapau ʻoku tau ako ʻa e ongoongoleleí ke akoʻi ia, ʻoku tau maʻu ai ʻa e ʻilo, he kapau ʻoku tau toʻo ʻa e māmá ke huluhulu ʻa e hala ʻo e kakai kehé, ʻoku tau huluhulu ai foki mo hotau hala ʻotautolú. ʻI he taimi ʻoku tau vakavakaiʻi ai mo fokotuʻutuʻu ʻa e folofolá ke tau akoʻi ha lēsoni ʻoku tali lelei ʻe ha niʻihi kehe, ʻoku tau fakamahinoʻi ai ʻa e tuʻunga hotau ʻatamaí. ʻI he taimi ʻoku tau fakamatalaʻi ai ha meʻa kuo tau ʻosi ʻiloʻí, ʻoku hangē leva ʻoku fakaava mai kiate kitautolu ha ngaahi moʻoni kehe, pea fakalahi ʻetau ʻiló, mo e ngaahi fehokotakiʻanga mo e ngaahi founga fakahoko foʻou” (The Teachings of Spencer W. Kimball [1982], 530).

ʻOange ki he kau akó ʻa e faingamālie ke fakamatalaʻi ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ki ha taha kehe ʻokú ne poupouʻi kinautolu ke fakakaukau loloto ange pea fekumi ki ha mahino lahi ange kimuʻa ʻi hono akoʻi ki he niʻihi kehé e meʻa kuo nau akó. ʻE lava ke kole ʻe he kau faiakó ki he kau akó ke nau fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ʻa e tuí, papitaisó, pe talangofua ki he fono ʻo e vahehongofulú. ʻE lava ke fakaafeʻi e kau akó ke fakamatala ki ha taha kehe fekauʻaki mo e Fakatupú, Hingá, pe ʻuhinga ʻoku nau tui ai ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní. ʻE lava ke fakahoko ʻeni ʻi ha ngaahi hoa tautau toko ua pe fakakulupu iiki, fakafaivaʻi, mo e kalasí kotoa, pe tohi. ʻE feʻunga foki ke faʻa fakaafeʻi ʻa e kau akó ke fakamatalaʻi ha potufolofola pe akoʻi ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ki ha mātuʻa, tokoua pe tuofefine, kaungāmeʻa, pe kaungā loki.

Vahevahe

ʻOku totonu ke maʻu ʻe he kau faiakó mo e kau akó ha faingamālie ke vahevahe ʻenau fakakaukaú mo e mahinó kae ʻumaʻā e ngaahi aʻusia fakatāutaha kuo nau maʻu kau ki ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni. ʻE lava foki ke nau vahevahe ha aʻusia kuo nau mamata ai ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé.

ʻĪmisi
kau finemui ʻoku nau talanoa

Naʻe pehē ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí: “ʻE tātātaha ke ʻi ai ha toʻu tupu ʻe hū mai he matapā hoʻo seminelí pe ʻinisititiutí ʻoku teʻeki ai ke ne maʻu ha tāpuaki fakalaumālie, pe teʻeki mamata he mahuʻinga ʻo e lotú, pe teʻeki fakamoʻoni ki he mālohi ʻo e tuí ke fakamoʻui ʻa e mahakí, pe kuo teʻeki ke ne mamata ʻi he taumalingi fakalaumālie mai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke ʻilo ki ai ʻa e tokolahi ʻo e māmaní” (The Charted Course of the Church in Education, rev. ed. [1994], 9). ʻOku totonu ke ʻoange ki he kau akó ʻa e faingamālie ke vahevahe ʻa e ngaahi aʻusia peheé mo e kalasí. (Mahalo ʻe fiemaʻu ke tokoni ʻa e kau faiakó ke mahino ki he kau akó ʻoku fuʻu toputapu pe fakataautaha ha ngaahi aʻusia ʻe niʻihi ke vahevahe ʻi he loki akó (vakai, ʻAlamā 12:9; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:64.)

Fakamoʻoniʻi

ʻI he taimi ‘e ‘osi ai hano fakamatala‘i ‘e he fānau akó ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí pea nau fakamatala ki he me‘a na‘e hoko kiate kinautolu ‘i he‘enau fakahoko iá, ʻoku nau fa‘a mateuteu ange ke fakamo‘oni ki he meʻa kuo nau tui ki aí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Poiti K. Peeka ha taha ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo hono fai ʻo e fakamoʻoní ʻo pehē: “ʻOiauē, kapau te u lava ʻo akoʻi atu ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻe taha ko ʻení. ʻOku maʻu ha fakamoʻoni ʻi hono fakahoko iá! …

“Ko e meʻa kehe ʻa hono maʻu ʻo ha fakamoʻoní mei ha meʻa naʻá ke lau pe meʻa naʻe lea ʻaki ʻe ha taha kehe; pea ko ha kamataʻanga ia ʻoku fiemaʻu. Ko e meʻa kehe hono fakapapauʻi atu ʻe he Laumālié ʻi ho lotó ko e meʻa kuó ke fakamoʻoniʻí ʻoku moʻoni” (The Candle of the Lord,” 54–55).

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono tāpuekina e tokotaha fakamoʻoní ʻi hono vahevahe ʻa e fakamoʻoní, ka ʻoku lava foki ʻo fakamālohia ai e tui mo e fakamoʻoni ʻa e niʻihi kehé. ʻOku ʻoange ʻe he fakamoʻoniʻí ʻa e faingamālie ke fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni pau ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻOku ʻikai fiemaʻu e fakamoʻoní ke kamata maʻu pē ʻaki e konga lea “ʻOku ou fie fai atu ʻeku fakamoʻoní.” ʻOku lava [ʻa e fakamoʻoní] pē ko ha fakamatala ki he meʻa ʻoku ʻilo ʻe ha taha ʻoku moʻoni, pea lea ʻaki ʻi he loto-fakamātoato mo e loto-tui. ʻE lava pē ko hano fakapapauʻi faingofua ʻo e ongo ʻoku maʻu ʻe ha taha ʻo kau ki ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea mo e lelei kuó ne fakahoko ʻi heʻene moʻuí. ʻE mahino lelei ange ki he kau akó ʻa e founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea mo ongoʻi fakalaumālie lahi ange ke fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻenau moʻuí, ʻi he taimi ʻoku nau fanongo ai ki he fakamoʻoni ʻa e faiakó mo e kau ako kehé ki he mahuʻinga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá.

ʻE lava ke poupouʻi ʻe he kau faiakó ʻa e kau akó ke nau fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻaki hano fai ha ngaahi fehuʻi te ne fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá mo e tuí (vakai, konga 5.1.3, “Ngaahi Fehuʻi ʻOku Fakaafea e Ngaahi Ongo Fakaelotó mo e Fakamoʻoní” ʻi he peesi 61). Te nau lava foki ʻo ʻoange ha ngaahi faingamālie kehe ke fakamoʻoni ai ʻa e kau akó ki honau toʻú. ʻOku totonu ke ongoʻingofua ʻe he kau faiakó ʻa e natula fakataautaha mo toputapu ʻo e fakamoʻoní pea te nau lava ʻo fakaafeʻi ka ʻoku ʻikai totonu ke nau teitei fiemaʻu ke vahevahe ʻe he kau akó ʻenau fakamoʻoní. ʻOku totonu ke toʻo ʻe he kau faiakó ʻa e faingamālie ke toutou fakamoʻoniʻi ʻenau ʻofa ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, pea mo e moʻoni mo e mahuʻinga ʻo e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau faiakó, pea nau vakai ki he ngaahi fakamoʻoni naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí pea mo ia naʻe fai ʻe he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Taukei ʻi he Ngaahi Potufolofola Mahuʻingá mo e Ngaahi Tefito Fakatokāteliné

ʻI hono mataʻikoloa ʻaki ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻa e ngaahi moʻoni taʻengatá ʻi honau ʻatamaí mo e lotó, ʻe fakamanatu kiate kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he taimi te nau fiemaʻu aí mo ʻoange ʻa e fakalotolahi ke nau ngāue ʻi he tuí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻo pehē:

“ʻOku ou poupou mālohi kiate kimoutolu ke mou ngāue ʻaki ʻa e folofolá ʻi hoʻomou faiakó, pea fai homou tūkuingatá ke tokoniʻi e kau akó ke fakaʻaongaʻi kinautolu pea ke nau ongoʻi fiemālie ʻi heʻenau fai iá. ‘Oku ou loto ke maʻu ʻe hotau toʻu tupú ha loto falala ʻi he folofolá. …

“ʻUluakí, ‘oku tau fie ma‘u ‘a e fānau akó ke nau falala ki he ivi mo e ngaahi mo‘oni ‘o e folofolá, pea nau falala ‘oku folofola mo‘oni mai ‘enau Tamai Hēvaní kiate kinautolu ‘i he folofolá, pea nau falala te nau lava ʻo tafoki ki he folofolá ‘o ma‘u mei ai ‘a e ngaahi tali ki he‘enau ngaahi palopalemá mo ‘enau ngaahi lotú. … …

“… ‘Oku tau ‘amanaki pē ‘e ‘ikai ke ‘i ai ha taha ‘i hoʻomou fānau akó te nau ‘alu atu mei homou loki akó ‘oku nau tailiili pe faingataʻaʻia pe mā koeʻuhí ko ha ‘ikai te nau lava ‘o maʻu ‘a e tokoni ‘oku nau fiemaʻú, tupu mei he ‘ikai feʻunga ‘enau ‘ilo ‘a e folofolá ke nau kumi ‘o ‘ilo ‘a e ngaahi potufolofola totonú” (“Eternal Investments,” 2).

Ke tokoni ke mataʻikoloa ʻaki ʻe he kau akó ʻa e ngaahi moʻoni taʻengatá mo fakatupulaki ʻenau falala ki he folofolá, kuo fili ʻe he Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú (S&I) ha ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteline mo teuteu ha lisi ʻo e ngaahi tefito fakatokāteliné. ʻOku totonu ke fakatupulaki fakataha ʻa hono ako ʻo e ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteliné mo e ngaahi tokāteline ko ʻení koeʻuhí ke ako ʻa e kau akó ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tokāteline ko ʻení ʻi he lea pē ʻanautolu pea fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteliné ke tokoni ke nau fakamatalaʻi mo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ʻení.

Fakataukei Fakatokāteliné

Kuo fili ʻe he S&I ha ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteline ʻe 25 ki he ngaahi kalasi takitaha ʻe fā ʻo e seminelí. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi potufolofola ko ʻení ha fakavaʻe fakafolofola mahuʻinga ki he mahino mo hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí pea mo hono fakamālohia ʻo e tuí. ʻOku poupouʻi ʻa e kau ako seminelí ke fakatupulaki hono “maʻuloto” ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi laló. ʻOku totonu ke poupouʻi e kau ako ʻinisititiutí ke nau langa ʻi he fakavaʻe ʻo e ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteline ʻe 100 ko ʻení pea fakatupulaki ha mahino lahi ange ki he ngaahi potufolofola mahuʻinga kehé.

‘Oku kau ‘i he ngaahi veesi fakataukei folofolá ‘a hono:

  • Kumi ʻo e ngaahi vēsí ‘i hono ‘iloʻi ‘o e ngaahi potufolofola kehe ‘oku fekauʻaki mo iá.

  • ʻIloʻi ʻa e kakano mo e kaveinga ‘o e ngaahi veesi folofolá.

  • Fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline ‘o e ongoongoleleí ‘oku ‘i he ngaahi veesi folofolá.

  • Ako maʻuloto e ngaahi vēsí.

ʻE lava ke hoko ʻa e ako maʻulotó ko ha meʻangāue fakaʻofoʻofa ke tokoniʻi ʻa e kau akó ke nau ʻiloʻi mo ʻofa ʻi he ngaahi potufolofola kuo filí. Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikotí, “ʻI he taimi ʻokuf akaʻaongaʻi ai e ngaahi folofolá ki he taumuʻa naʻe lekooti ai ia ʻe he ʻEikí, ʻoku ʻi ai hono mālohi mahuʻinga ʻoku ʻikai fakafetuʻutaki ʻi he taimi ʻoku fakamatalaʻi fakanounou aí” (“He Lives,” Ensign, Nov. 1999, 88). Ka neongo iá, ʻoku totonu ke fakafenāpasi e ngaahi fiemaʻú ki he ngaahi meʻa ʻoku malava mo e ngaahi tūkunga ʻo e tokotaha ako takitaha. ʻOku totonu ke ʻoua ʻe ʻai ke ongoʻi mā pe lōmekina ʻa e kau akó ʻo kapau ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo ako maʻuloto.

ʻE malava lelei ange ʻa e kau faiakó ke tokoniʻi ʻenau kau akó kapau te nau maʻuloto ʻa e ngaahi potufolofolá ni. ʻI he taimi ʻoku lave ai ʻa e kau faiakó ki he ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteliné ʻi he founga tatau, tauhi ʻa e ngaahi ʻamanaki ʻoku totonú, pea fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi founga ʻoku ʻaonga ki he ngaahi founga ako kehekehé, ʻe ola lelei ange ʻenau tokoniʻi e kau akó ke maʻuloto e ngaahi potufolofola mahuʻinga ko ʻení. Lolotonga e ngaahi lēsoní, ʻoku totonu ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi potufolofola fakataukei fakatokāteliné ke fakamahinoʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fekauʻakí. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi kinautolu ko e kaveinga ʻo e ngaahi fakataha lotú pe fakaʻaliʻali ʻi ha feituʻu ʻi he loki akó. ʻOku totonu foki ke poupouʻi ʻa e kau akó ke nau ako mo fakaʻaongaʻi kinautolu ʻi he mavahe mei he kalasí.

ʻĪmisi
ongo tangata ʻokú na talanoa

ʻI he ngaahi feituʻu ʻoku ngāue fakataha ai ha kau faiako tokolahí, ʻe toe lelei ange ʻa e ako ʻa e tokotaha akó ʻi he taimi ʻe fāitaha ai e founga ʻa e kau faiakó ʻi he fakataukei fakatokāteliné. ʻE lava ke fili ʻe he kau faiakó he taimi ʻe niʻihi ke toe vakaiʻi ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola fakataukei fakatokāteline mei he ngaahi taʻu kimuʻá koeʻuhí ke lava ʻe he kau akó ʻo kei maʻuloto kotoa ʻa e ngaahi potufolofola kuo filí.

Neongo ko e fakataukei fakatokāteliné ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e naunau fakalēsoní, ka ʻoku totonu ke fakalahi, kae ʻoua te ne fetongi fakaʻaufuli, ʻa e ako fakahokohoko fakaʻaho ʻo e folofolá. ʻOku totonu ke fakapotopoto ʻa e kau faiakó ʻi he taimi ʻoku nau tuku ki he fakataukei fakatokāteliné. Kuo pau ke mātuʻaki tokanga ʻaupito ʻa e kau faiako ako ʻi ʻapí ke ʻoua naʻa hoko ʻa e kalasi fakauiké ko ha ʻekitivitī fakataukei fakatokāteline fakauike. ʻOku totonu ke fili ʻe he kau faiakó ʻa e ngaahi founga, ngaahi ʻekitivitī, mo e hiva ʻoku feʻunga mo e fakaʻeiʻeiki, taumuʻa, mo e laumālie ʻo e folofolá pea fakaʻehiʻehi ai mei he fakakikihí.

Ngaahi Tefito Fakatokāteliné

Kuo fakaʻilongaʻi ha ngaahi tefito fakatokāteline ʻe hiva ke fakaʻilongaʻi makehe ʻi he ngaahi kalasi seminelí mo e ʻinisititiutí fakatouʻosi. ʻE tokoni e kau faiakó ki he kau akó ke nau ʻiloʻi, mahino, tui, fakamatalaʻi pea mo fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi tokāteline ʻo e ongoongoleleí. ʻE tokoni hono fai iá ke fakamālohia ʻe he fānau akó ʻenau fakamoʻoní mo fakatupulaki ʻenau houngaʻia ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻE tokoni foki hano ako ʻo e ngaahi tefito ko ʻení, ke nau mateuteu lelei ange ai ke akoʻi e ngaahi moʻoni mahuʻinga ko ʻení ki he niʻihi kehé.

‘Oku mahuʻinga ke manatuʻi ‘oku ‘i ai foki mo ha ngaahi tokāteline mahuʻinga kehe ‘o e ongoongoleleí ‘e akoʻi, neongo ‘oku ‘ikai ‘oatu ia ‘i he lisi ‘o e ngaahi tefito fakatokāteliné.

Ko e ngaahi tefito fakatokāteline ʻeni naʻe fili ʻe he Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú:

  • Ko e Toluʻi ʻOtuá

  • Ko e palani ʻo e fakamoʻuí

  • Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

  • Ko e Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

  • Kau palōfitá mo e fakahaá

  • Lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataulaʻeikí

  • Ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá

  • Nofo-malí mo e fāmilí

  • Ngaahi Fekaú

ʻI hono ako fakataautaha ko ia ʻe he kau faiakó mo mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi tefito ko ʻení, ʻe fakanatula ange leva ke nau fakamatala mo fakamoʻoni ki ai ʻi heʻenau faiakó. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai totonu ke nau mavahe mei hono akoʻi fakahokohoko ʻo e folofolá ke nofotaha pē ʻi he ngaahi tefito ko ʻení. Ka ʻoku totonu ke tokanga lelei maʻu pē ʻa e kau faiakó ki he ngaahi tefito ko ʻení ʻi heʻenau hā ʻi he fakamatala fakafolofolá pea mo e ngaahi lēsoni ʻoku akó. ʻI he foungá ni, ʻoku hoko ai e lisi ʻo e ngaahi tefito fakatokāteliné ko ha fakamanatu ke nofotaha ʻi he ngaahi moʻoni taʻengata ko ia ʻe mahuʻinga taha ki he kau akó pea fakamamafaʻi kinautolu ʻi he kotoa ʻo e lēsoní. ʻE lava foki ke fakaʻaongaʻi e ngaahi tefito fakatokāteline ko ʻení ko ha ngaahi kaveinga ki he ngaahi fakataha lotú.

ʻE manatuʻi foki ʻe he faiako potó ʻoku mahuʻinga ʻa e faʻa kātakí mo e tauhi pau maʻu peé ʻi he tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e ngaahi tefito ko ʻení. ʻOku ʻikai ʻamanaki ia ʻe mahino kakato fakaʻaufuli fakaʻangataha ki ha tokotaha ako ʻa e meʻa kotoa pē. ʻOku akoʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne fānaú ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:12). ʻOku totonu ke vakai e kau faiakó mo e kau akó ki he mahino ʻa e ngaahi tefito ko ʻení ko ha founga ngāue ia ʻoku hoko ʻi he taʻu ʻe fā ʻo e seminelí pea hokohoko atu lolotonga e ngaahi taʻu ʻi he ʻinisititiutí.