Ngaohi Kovia i
ʻIloʻi ʻo e Ngaahi Faʻahinga ʻo e Ngaohikoviá mo e Tōʻonga Ngaohikoviá

“ʻIloʻi ʻo e Ngaahi Faʻahinga ʻo e Ngaohikoviá mo e Tōʻonga Ngaohikoviá,” Fakaʻehiʻehí mo e Maluʻí (2018).

“ʻIloʻi ʻo e Ngaahi Faʻahinga ʻo e Ngaohikoviá mo e Tōʻonga Ngaohikoviá,” Fakaʻehiʻehí mo e Maluʻí.

ʻIloʻi ʻo e Ngaahi Faʻahinga ʻo e Ngaohikoviá mo e Tōʻonga Ngaohikoviá

Ko e ngaohikoviá ko ha fakatupu mamahi pe fakalavea ki ha niʻihi kehe pe ko kita. ʻOku kafo ai e ʻatamaí, laumālié, pea pehē foki ki he sinó. ʻOku fepaki ia mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí pea mo e ngaahi lao ʻi he sosaietí. Ko kinautolu kuo ngaohikoviá ʻe malava pē ke nau ʻi ha faʻahinga taʻu motuʻa, tuʻunga ʻo e tangatá pe fefiné, mo e puipuituʻá. ʻE malava ke hoko ia kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo maluʻi kinautolú, ʻo hangē ko e fānaú, mo kinautolu ʻoku faingataʻaʻia fakaesinó, pe toulekeleká. ʻOku fakamalaʻiaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi tōʻonga ngaohikoviá ʻi ha faʻahinga natula pē—fakaesino, fakasekisuale, ʻi he leá, pe ongo fakaelotó. Ka ko e pangó, ʻe ala hoko e ngaohikoviá ki ha taha pē. ʻE lava ke tokoni ʻa hono ʻiloʻi pe ko e hā e ngaohikoviá ʻi hono talanoaʻi, ʻiloʻi, founga tali, mo e fakaakeake mei he ngaohikoviá.

Ngaahi Faʻahinga ʻo e Ngaohikoviá

ʻE malava ke hoko ʻa e ngaohikoviá ʻi ha vā fetuʻutaki pē, ʻo tatau ai pē pe ko ha mēmipa ʻo e fāmilí, kaungāmeʻa, mali, pe ko ha tokotaha ʻokú ke teiti mo ia.

Fakasekisuale—Ko e ngaohikovia fakasekisualé ko ha faʻahinga fetuʻutaki taʻefelotoi pē ʻo kau ai ʻa e alá pe ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai fai ai ha fetuʻutaki ʻo e sinó, ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe ha taha ke fakatōliʻa ai e holi fakasekisuale ʻa ha taha kehe. Ko e ngaohikovia fakasekisuale ʻo e fānaú ko ha faʻahinga ʻulungaanga fakasekisuale ʻi he vahaʻa ʻo ha fānau (ʻi ha taʻu motuʻa pē) pea mo ha tokotaha lahi. ʻOku lava foki ke kau atu ki he ngaohikovia fakasekisuale ʻo e fānaú ha ʻulungaanga fakasekisuale ʻi he vahaʻa ʻo ha fānau mo ha toʻutupu, tautautefito ʻi he taimi ʻoku taʻu lahi ange ai ʻa e toʻutupú pe ʻi ha tuʻunga ʻo e mālohi, falalaʻanga, pe pule. ʻOku kau foki heni ʻa hono mamataʻi, ngaohi, pea mo tufaki e ponokalafi ʻa e fānaú pehē foki ki hono mamataʻi e ponokalafí mo ha fānau.

Fakaesino—Ko e ngaohikovia fakaesinó ʻoku ʻuhinga ia ki hono fakataumuʻa ke fakalaveaʻi ha tokotaha, ʻo hangē ko e paaʻi, ʻakahi, taaʻi, uʻu, pe ko ha faʻahinga ʻulungaanga ʻoku fakaiku ki he mamahi fakaesino, lavea, pe ngaahi makamakalava pe takatakaʻuli.

Liʻaki—Ko e liʻakí ko e ʻikai malava ke feau e ngaahi tefitoʻi fie maʻu ʻa ha taha, ʻo hangē ko e ʻikai maʻu ha meʻatokoni, nofoʻanga, pe tauhi ʻoku feʻungá; ngaahi faitoʻo fakafalemahaki pe moʻui lelei fakaeʻatamai ʻoku ʻaongá; ako feʻunga; pe ko e fiemālie fakaelotó. ʻOku kau atu ki ai ʻa hono liʻaki fuoloa ha tokotaha ʻoku fie maʻu maʻu pē ke tokangaʻi ʻi ha taimi lahi taʻe ʻi ai ha tauhi mo e poupou feʻunga.

Ongo Fakaelotó mo e Leá—Ko e ngaohikovia fakaelotó mo e leá ko hono fai ha ngaahi ʻulungaanga ki ha tokotaha ʻi ha founga ʻokú ne uesia ai ʻene tupulaki fakaelotó mo e ongoʻi hono mahuʻingá. ʻOku kau ʻi he ngaahi sīpingá ʻa e fakasio maʻu pē e fehalākí, tukuhifó, fakasītuʻaʻí, pea mo hono taʻofi ʻo e ʻofá, poupoú, pe fakahinohinó. ʻOku kau foki ai ʻa e mātā tonu ha fānau ʻi he fakamamahi ʻi ʻapí.

Fakapaʻanga—Ko e ngaohikovia fakapaʻangá ʻa e taimi ko ia ʻoku taʻofi, kaihaʻasi, pe puleʻi ai ʻe ha taha e paʻanga pe koloa ʻa ha taha kehe taʻe maʻu ha ngofua. Ko ha founga ia ʻo e faihalá.

Ngaahi Tōʻonga Ngaohikovia Kehé

Ko e ngaahi tōʻonga ʻeni ʻoku tuʻu fehangahangai mo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí. Neongo he ʻikai lau kotoa kinautolu ko e ngaohikovia, ka ko ha ngaahi tōʻonga fakalavea kotoa ia.

Teuteuʻi—ʻOku hoko ʻa e teuteuʻí ʻi he taimi ʻoku fakamaheni ai ha taha pe feinga ke fetuʻutaki vāofi mo langaki e falalá mo ha taha kehe ʻo taumuʻa ke ngaohikovia fakasekisuale e tokotaha ko iá. ʻI he taimi lahi ko e tokotaha ʻoku teuaki ke fakamamahiʻí ko ha fānau. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi tōʻonga ʻo e teuteuʻí ʻa hono foaki ha ngaahi meʻaʻofa pe ʻofa, kole ha taimi fakataautaha, talanoa fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga fakasekisualé, pe fakahā e ponokalafí pe fakahoko ha fetuʻutaki fakaesino mo ha fānau. ʻE lava foki ke hoko ʻa e teuteuʻí ʻi he ʻinitanetí pea fakafou ʻi ha meʻangāue fakaʻilekitulōnika ʻa ha fānau.

Tautea Fefeka—ʻOku tokoniʻi mo fakamālohia e fānaú ʻaki e tautea ʻoku feʻunga mo ʻofá. Ka ʻe lava ʻe he fakaangá mo e manumanukiʻí ʻo holoki ʻenau loto-falalá mo e ngaahi ongo ʻo e mahuʻinga fakatāutahá mo e leleí. ʻE tokoni e tautea ʻoku langaki moʻuí ke ʻilo ʻe he fānaú e totonú mei he taʻetotonú. Ko e ngaohikoviá ʻa e tautea ʻoku fefeka mo fakatupu e lavea fakaesinó pea ʻoku totonu ke lipooti ia ki he kau maʻu mafai fakalaó.

Fakailifiaʻi—ʻOku fakatupu ʻe he fakailifiaʻí ha ʻātakai fakafili ʻo malava ke ne fakatupu ha ngaahi palopalema mei he fakasiʻisiʻi ʻo e kau atu ki he ngaahi ngāue angamahení ki he ngaahi fakakaukau ʻo e taonakitá. ʻE lava ke kau ki ai ʻa e ngaahi lea pe ʻulungaanga ʻoku tukuhifó, fakahuʻuhuʻú, maumauʻi e tuʻunga fakatāutahá, mo e sio pe lea fekauʻaki mo e ngaahi konga tapu ʻo e sinó. ʻE lava ke toe fakakau atu ki heni ʻa hono ngāue ʻaki ʻo e ngaahi puipuituʻa pe fakamatala fakafoʻituitui ʻi he ʻinitanetí ke muimuiʻi taʻetuku ha taha pe fakailifiaʻi ia.

Houtamakí—“Ko e houtamakí ko ha faʻahinga ʻulungaanga angamālohi ʻoku hanga ai ʻe ha taha ʻo toutou fakalaveaʻi pe fakamamahiʻi ha taha kehe ʻi he ʻiloʻilo pau. ʻE lava ke fakahoko ʻa e houtamakí ʻo fakafou ʻi he fetuʻutaki fakaesinó, leá, pe ngaahi angafai ʻoku fakaolooló” (“Bullying,” American Psychological Association, apa.org). ʻE lava ke kau e houtamaki ʻi he ʻinitanetí ʻa hono ngāue ʻaki ʻo e puipuituʻa pe fakamatala fakafoʻituitui ʻi he ʻinitanetí ke fakailifiaʻi ha taha, ʻo hangē ko hono tufaki pe fokotuʻu ha ngaahi pōpoaki ʻoku taʻeʻofa, fakalotosiʻi, pe fakamanamana, fekauʻaki mo ha taha kehe. ʻE lava foki ke kau atu ki ai ʻa hono maumauʻi e ngaahi vā fetuʻutaki pe tuʻunga fakasōsiale ʻo ha taha.

Fakamālohiʻi ke Fai ha Ngāue ʻoku Fakatuʻutāmaki— ʻE lava ke hoko ʻa e fakamālohiʻi ke fai ha ngāue fakatuʻutāmakí ʻi he taimi ʻoku fekau ai ʻe ha kaungāmaheni ki he taha kehe ke fai ha ngāue taʻefeʻunga pe fakamā ko ha konga ke fakakau ai ki ha kulupu.

Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻi he Komiunitií mo e Siasí

(ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻi laló, ʻoku ʻikai faʻu, tauhi, pe puleʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Neongo ʻoku fakataumuʻa e naunau ko ʻení ke hoko ko ha toe maʻuʻanga tokoni, ka ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe he Siasí ha fakamatala ʻoku ʻikai fenāpasi mo hono ngaahi tokāteliné mo e ngaahi akonakí.)

Ngaahi Fakamatala Fekauʻaki