9. Na Vuravura ni Veiyalayalati Makawa

Ulunivanua ko Ararata Na vanua a kasa kina na waqa nei Noa (iVakate. 8:4). Na vanua sara ga a dabe kina e sega ni kilai.

Uri Na imatai ni nona itikotiko ko Eparaama, volekata na gusu ni Uferetisi, na vanua a voleka sara me sorovaki kina, raica na agilosi i Jiova, ka taura kina na Urimi kei na Cumimi (iVakate. 11:28–12:1; Epa. 1; 3:1). (Me kilai ni dua tale na vanua a rawa me tu kina ko Uri e koto ena vualiku kei Mesopotemia.)

Papiloni, Pepeli (Saina) A tawana taumada ko Kusa, na luvei Ame, kei Nimiroti. Na vanua era vu mai kina na Jeretaiti ena gauna ni vale cecere mai Pepeli ena bucabuca kei Saina. E muri a qai koro turaga ni yasana ko Papiloni ka nodra itikotiko na tui Papiloni, ka okati kina ko Nepukanesa ko koya a kauti ira vakavesu e vuqa na Jiu ki na koro oqo ni oti na kena vakarusai ko Jerusalemi (587 B.K.). Era sa tiko ga vakavesu mai Papiloni na Jiu me 70 na yabaki me yacova na gauna ni Tui ko Sairusi, o koya sa qai vakatara me ra lesu ki Jerusalemi na Jiu me ra tara tale na valetabu. A vakaitikotiko talega eke na parofita ko Taniela ena ruku ni lewa i Nepukanesa, Pelisasari, kei Taraiase Ⅰ (iVakate. 10:10; 11:1–9; 2 Tui 24–25; Jere. 27:1–29:10; Isi. 1:1; Tani. 1–12; Omanai 1:22; Ica 1:33–43).

Susana (Susa) Na koro turaga ni Matanitu ko Perisia ena nona veiliutaki ko Taraiase Ⅰ (Taraiase na Qaqa), Kasakese (Easuerosi), kei Atakisekise. Na itikotiko ni Ranadi ko Esiteri, o koya ka a vakabulai ira na Jiu na nona yaloqaqa kei na nona vakabauta. A veiqaravi eke ko Taniela ka qai muri ko Niemaia (Nie. 1:1; 2:1; Esi. 1:1; Tani. 8:2).

Bucabuca ko Tura Eratou a biu ki na lovo bukawaqa ko Setareki, Mesaki, kei Apete-niko ena nodratou besetaka me ratou cuva ki na dua na ivakatakarakara koula a bulia ko Nepukanesa; a taqomaki iratou na Luve ni Kalou, ka ratou wavutu kina mai loma ni lovo ka sega ni vakaleqai (Tani. 3).

Asiria Ko Asuri na imatai ni koroturaga kei Asiria, ka qai tarava ko Ninive. Erau a taura na Matanitu ena Vualiku mai Isireli na iliuliu mai Asiria ko Salimanisa Ⅴ kei Sakoni Ⅱ, ka rau kauta yani vakabobula e tini na yavusa ena 721 B.K. (2 Tui 14–15; 17–19). A rerevaki Asiria tu ko Juta me yacova na 612 B.K., na gauna sa qai tauri Asiria kina ko Papiloni.

Ninive Na koroturaga kei Asiria. A kaba kina na vanua ko Juta ko Asiria ena gauna ni lewa i Esekaia kei na nona veiqaravi na parofita ko Aisea. A vakabulai ena cakamana ko Jerusalemi, na koroturaga e Juta ena nona mokuti ira e 185 na udolu na sotia ni Asiria e dua na agilosi (2 Tui 19:32–37). Sa tukuna na Turaga vua na parofita ko Jona me vunautaka na veivutuni vei ira ena koro ko ya (Jona 1:2; 3:1–4).

Karana A vakaitikotiko eke ena dua na gauna ko Eparaama ni bera ni lako ki Kenani. Erau a tiko ga eke ko tamai Eparaama kei na tacina. Eratou lako mai na yasayasa oqo ko Repeka (Wati Aisake), kei Rejeli, Lia, Pila, kei Silipa (wati Jekope). (iVakate. 11:31–32; 24:10; 29:4–6; Epa. 2:4–5).

Kakimisi A vakadrukai eke ko Fero Niko mai vei Nepukanesa, ka mai muduki kina na kaukauwa nei Ijipita e Kenani (2 Veigauna 35:20–36:6).

Saitoni A tauyavutaka na koro oqo ko Saitoni, e dua na makubui Ame, ka nodra koro yawa duadua ki na vualiku na Kenanaiti (iVakate. 10:15–20). Oqo na nona koro ko Jesepeli o koya ka vakatekivuna na qaravi Peali e Isireli (1 Tui 16:30–33).

Taia Oqo e dua na koro kilai levu ni caka bisinisi ka ikelekele ni waqa e Siria. Ko Airami mai Taia a vakauta na sitari kei na koula kei ira na tamata cakacaka me ra vukei Solomoni ena nona tara na nona valetabu (1 Tui 5:1–10, 18; 9:11).

Tamasiko A vueti Loti voleka eke ko Eparaama. Oqo na koro levu liu e Siria. Ena gauna ni nona lewa na Tui ko Tevita, era a taura kina na koro oqo na Isireli. A lumuti Asaeli ko Ilaija me tui e Tamasiko (iVakate. 14:14–15; 2 Samu. 8:5–6; 1 Tui 19:15).

Kenani A soli vei Eparaama, Aisake, Jekope kei ira na nodratou kawa na vanua oqo me ra taukena ka tawamudu (iVakate. 17:8; 28).

Ulunivanua ko Saineai (Orepi) A vosa vei Mosese na Kalou mai na dua na veikau ka waqa tu (L.Y 3:1–2). A soli vei Mosese na Lawa kei na iVunau e Tini (L.Y 19–20). A vosa vei Ilaija na Turaga ena domo malua lailai (1 Tui 19:8–12).

Esioni-keperi A tara e dua na “waqa ni mataivalu e wai” e Esioni-keperi na Tui ko Solomoni (1 Tui 9:26). E rairai ni sai koya na ikelekele ni waqa oqo a sobu mai kina na Ranadi ni Sipa me mai raica na Tui ko Solomoni, ni oti na nona rogoca na kena irogorogo (1 Tui 10:1–13).

Ijipita A lako mai ki ke ko Eparaama ena vuku ni dua na dravuisiga levu e Uri (Epa. 2:1, 21). Sa tukuna vei Eparaama na Turaga me vakavulica vei ira na kai Ijipita na veika sa vakatakila vua (Epa. 3:15). Ni oti nodratou volitaki Josefa ki na veivakabobulataki ko iratou na tuakana (iVakate. 37:28), A yaco ko Josefa me liutaka na vale nei Potifa eke. A bala yani ki valeniveivesu. A vakadewataka na tadra nei Fero ka soli vua e dua na itutu ni vakatulewa e Ijipita. Eratou a vakaduavatataki ko Josefa kei ratou na tuakana. Eratou qai toki mai ki ke ko Jekope kei na nona matavuvale (iVakate. 39–46). Era a vakaitikotiko e Koseni na luve i Isireli ena gauna ni nodratou tiko vakawawa e Ijipita (iVakate. 47:6).

Era sa tubu me lewevuqa na Isireli “ka tubu me ra kaukauwa vakalevu sara”; era sa qai tauri vakabobula mai vei ira na kai Ijipita (L.Y 1:7–14). Ni oti na veitaravi mai ni mate veitauvi e vuqa sa mani laivi ira na Isireli ko Fero me ra biuti Ijipita (L.Y 12:31–41). A kau ki Ijipita ko Jeremaia (Jere. 43:4–7).

Kafitori (Kiriti) Na nodra vanua makawa na Mainoani.