Wase 9

Na iVola i Momani—Na Vatuivakadei ni Noda Lotu

“E sega beka ni dua na ka titobu e yaloda e gadreva sara me volekata yani na Kalou? … Ke sa vakakina, sa qai rawa ni vukei keda na iVola i Momani mai na veivola tale eso meda na cakava sara.”

Na Bula nei Ezra Taft Benson

Ena ika 5 ni Janueri, 1986, a dabe vakatulewa o Peresitedi Ezra Taft Benson ena dua na koniferedi ni iteki mai Annandale, Virginia— na isevu ni nona koniferedi ni iteki vaka-Peresitedi ni Lotu. Era a “vakauqeti vakaidina” na Yalododonu Edaidai era tiko kina ni ra rogoca na nona vosa. Ni sa vunau, “e a vakadinadinataka na kaukauwa ni iVola i Momani ni rawa ni veisautaka na bula ka muataki ira na tamata vei Karisito.” A solia kina e dua na “ibolebole vakayalo [me] vulici na ivolanikalou oqo.”¹

Na itukutuku o ya a sega ni ka vou ena cakacaka vakalotu nei Peresitedi Benson. Me vaka ni lewe ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua, sa dauvakayaloqaqataki ira na Yalododonu Edaidai mera vulica na iVola i Momani ka vakamuria na kena ivakavuvuli.² Ia me vaka ni Peresitedi ni Lotu, sa dau vakauqeti vakayalo me vakamatatataka vakalevu cake na kena itukutuku. A kaya: “Na Turaga a vakauqeti Nona italai o Lorenzo Snow me vakamatatataka tale na ivakavuvuli ni ikatini me vueta kina na Lotu mai na tiko vakavesu vakailavo. … Ia oqo, ena noda gauna, sa mai vakatakila na Turaga na kena gadrevi me vakamatatataki tale na iVola i Momani.”³ Sa dau vakadinadinataka na iVola i Momani o Peresitedi Benson ena vanua cava ga e lako kina: ena bose ni kaulotu, koniferedi ni iteki kei na iwasewase, koniferedi raraba, kei na bose vata kei ira na Vakaitutu Raraba.⁴

Ena isevu ni nona vosa ena koniferedi raraba vaka-Peresitedi ni Lotu, a wasea kina o Peresitedi Benson e dua na vuna me vakusakusataki kina na itukutuku oqo. “Vakavo ke da wilika na iVola i Momani ka vakamuria na kena ivakavuvuli,” a vunauca o koya, “ni sa vakaraitaka na Turaga ena wase 84 ni Vunau kei na Veiyalayalati ni sa cudruvi tiko na Lotu: ‘Io era na cudruvi talega kina na lewe i Saioni’ [V&V 84:56]. E tomana na Turaga: ‘Raica era na cudruvi tiko me yacova ni ra sa veivutuni, ka muria na veiyalayalati vou, sa volai ena iVola i Momani kei na ivakaro talega au sa solia vei ira; ia mera kakua ni cavuta walega, raica mera vakayacora sara na veika kecega sa volai tu’ [V&V 84:57].”⁵

Na malanivosa era tarava oqo, e ivunau nei Peresitedi Benson vaka-Peresitedi ni Lotu, ka sa vakaraitaka tiko na nona ivakaro kei na yalayala baleta na iVola i Momani:

“Ia e sega ni gadrevi walega kina meda tukuna vakalevu cake na iVola i Momani, ia meda vakayaco-ka vakalevu kina. Na cava na vuna? E sauma kina na Turaga: ‘Io mera vuataka na vua e kilikili kei na matanitu i Tamadra; kevaka e sega, era na cudruvi ka vakararawataki na lewe i Saioni’ [V&V 84:58]. Keimami sa vakila na vakanakuitataki ka lewai!

“… Na iVola i Momani a sega taumada, ka se bera tiko, ni iusutu ni noda dui vuli, veivakavulici ni matavuvale, vunau, kei na cakacaka ni kaulotu. Meda sa veivutunitaka na veika oqo.”⁶

“Eda sega tiko ni vakayagataka na iVolai Momani ena kena dodonu. Ena sega ni qaqaco sara na noda matavuvale vakavo keda na vakayagataka mera kau na luveda vua na Karisito. Era na rairai vakacacani na noda matavuvale mai na itovo kei na ivakavuvuli ni vuravura vakavo ke da kila na sala meda vakayagataka na ivola oqo me vakatakilaitaki ka valuti na veika lasu. … Era na sega ni gugumatua sara na daukaulotu vakavo ga ke ra [veivakavulici] tiko kina. Era na sega ni vueti rawa mai na katakata ni bula oqo o ira na saumaki vou mai na bula vakatamata, kawa, vakavanua, se vakavuli vakavo ke teivaki titobu tu na wakadra ena taucoko ni kosipeli e tiko ena loma ni iVola i Momani. Ena sega ni vakatawani-Vakayalo na noda kalasi ni Lotu vakavo keda vakarewataka cake me dua na ivakatagedegede.”⁷

“Au sa vakalougatataki kemuni mo ni kila vakavinaka cake na iVola i Momani. Au sa yalataka vei kemuni ni tekivu oqo ka lako yani, kevaka meda na kana tiko mai na kena veitabana ka muria na kena ivakavuvuli, ena sovaraka na Kalou kivei ira yadua na luvei Saioni kei na Lotu e dua na veivakalougatataki e se bera ni kilai— ka da na masuta na Turaga me sa tekivu kauta laivi na noda cudruvi — na kanakuita kei na lewai. Sa noqu ivakadinadina oqo ena yalomalumalumu.”⁸

“Au sega ni kila taucoko na vuna se vakabalavutaka tikoga kina na Kalou me yacova na yabaki ni bula oqo, ia au kila ga oqo: Ena gauna mada ga oqo sa vakatakila mai o Koya vei au ka kena gadrevi dina vei keda meda muataka yani ki liu ena gauna oqo na iVola i Momani ena kena ivakarau totoka. Sa dodonu mo ni veivuke ena icolacola oqo vata kei na veivakalougatataki oqo sa vakatikora o Koya ena Lotu taucoko, vakakina o ira taucoko na luvei Saioni.

“A sega ni butuka o Mosese na vanua yalataki. A sega ni raica o Josefa Simici na kena mai vueti o Saioni. Eso vei keda ena rairai sega ni bula tiko me yacova na siga sa na roboti vuravura kina na iVola i Momani kei na gauna sa na kauta laivi kina na Turaga na Nona cudru. (Raica na V&V 84: 54–58.) Ia, ena lewa ga ni Kalou, au sa vinakata meu vakayagataka na vo ni noqu siga ena sasaga lagilagi o ya.”⁹

E kaya na Parofita Josefa Simici ni iVola i Momani sa “vatuivakadei ni noda lotu.”

iVakavuvuli nei Ezra Taft Benson

Na iVola i Momani sa vatuivakadei ni noda Lotu.

E bibi vakacava na iVola i Momani? E vakatoka o Josefa Simici me ‘vatuivakadei ni noda lotu.” (History of the Church, 4:461.) “Kauta laivi na iVola i Momani kei na ivakatakila,” a kaya, “sa qai evei na noda lotu? Sa qai sega.” (History of the Church, 2:52.)¹⁰

Na vatuivakadei sai koya na vatu ena lomadonu ni dua na icurucuru. Ena taura vata kece tu na veivatu, kevaka ena vagalalataki, ena kasura na icurucuru.

… Me vakataka ga na kena kasura na icurucuru kevaka e vagalalataki na vatuivakadei, sa vakakina na veika kece e tutaka na Lotu se kasura vata kei na iVola i Momani. Era sa kila vakavinaka tu oqo o ira na meca ni Lotu. Oqo na vuna era saga kina vakaukauwa sara mera vakacala na iVola i Momani, ni sa rawa me vakacacani, sa na vakalasui vakakina o Parofita Josefa Simici. Sa vakakina na noda taukena tiko na idola ni matabete, kei na ivakatakila, kei na Lotu sa vakalesuimai. Ia ena sala vata oqo, kevaka sa dina na iVola i Momani— ka ra milioni na tamata era sa vakadinata ni sa vakadinadinataka vei ira na Yalotabu ni sa dina sara— sa qai rawa vua e dua me ciqoma na dina ni Vakalesuimai kei na veika kece era semati kina.¹¹

E rairai sega ni dua na ka me vakadinadinataka vakamatata na kena bibi na ivolanikalou oqo mai na veika e tukuna na Turaga baleta na ivola oqo.

Mai na gusuna sara ga sa vakadinadinataka kina o Koya (1) ni sa ka dina (V&V 17:6), (2) ka sa umani tu kina na dina kei na Nona vosa (V&V 19:26), (3) ni sa vakadewataki ena kaukauwa mai lagi (V&V 20:8), (4) ni sa toqai tu kina na taucoko ni kosipeli i Jisu Karisito (V&V 20:9; 42:12), (5) ni sa soli mai ena veivakauqeti kei vakadeitaki ena nodra veiqaravi na agilosi (V&V 20:10), (6) ka sa vakadinadinataka ni sa dina sara na ivolanikalou savasava (V&V 20:11), kei na (7) ira era ciqoma ena vakabauta era na ciqoma na bula tawamudu (V&V 20:14).¹²

Na iVola i Momani e vakadinadinataki Jisu Karisito ka kauti keda voleka yani vua na Kalou.

Na ilesilesi cecere duadua ni iVola i Momani, sa volai toka ena waqa ni kena ulutaga, me ra “kila kina na Jiu kei ira na Matanitu tani ni sa Karisito ko Jisu, na Kalou Tawamudu. Raica sa vakaraitaki Koya vei ira na veimatanitu kecega.”

Vei koya sa vakasaqara vakaidina na dina ena rawa me vakadinadinataka ni o Jisu na Karisito ena nona tugana ena masumasu na vosa veivakauqeti vakayalo ni iVola i Momani.¹³

Eda sa nanuma tiko beka na veiyalayalati vou, vakakina na iVola i Momani? Ena iVola Tabu sa tiko kina na Veiyalayalati Makawa kei na Veiyalayalati Vou. Na vosa veiyalayalati sai koya na Vakavalagi ni vosa vaka-Kiriki ka na rawa talega me vakadewataki me iyalayala. Sai koya beka oqo na ka e tukuna na Turaga ni vakatoka na iVola i Momani me “veiyalayalati vou”? Sa dua dina tale na veiyalayalati se ivakadinadina baleti Jisu. Oqo sa dua kina na vuna eda sa mai vakuria vou kina na vosa “E Dua Tale na iVakadinadina kei Jisu Karisito. …

Na iVola i Momani e vatuivakadei ena noda vakadinadinataki Jisu Karisito, o Koya na vatunitutu ni veika kece sara eda cakava. E vakadinadinataka na vaka matata ena kaukauwa ni tiko dina o Koya. E sega ni tautauvata kei na iVola Tabu, ni a curuma mai e vica vata na itabatamata ni daulavelave, dauvakadewa, kei ira na qasenilotu tawakilikili era a vakacacana na lewenivola, ia na iVola i Momani e dewa ga mai vei koya a vola vei ira sara na wilika ena dua ga na kalawa veivakauqeti vakayalo ni vakavakadewa. O koya gona, na ivakadinadina nei iVakavuvuli e matata sara, e savasava, ka sinai ena kaukauwa. Ia e levu na ka e vakayacora. E vuqa sara na lotu Vakarisito e vuravura era cakitaka ni sa vakalou na iVakabula. Era taroga na Nona sucu e veivakurabuitaki, na savasava ni Nona bula, kei na dina ni lagilagi ni Nona Tucaketale. E veivakavulici na iVola i Momani ena matata kei na vosa e sega ni veivakacalai me baleta na dina ni veika kece oqori. E vakarautaka talega na taucoko ni ivakamacala ni vunau baleta na Veisorovaki. Sa dina sara, ni ivola veivakauqeti vakayalo oqo sa vatuivakadei ni kena vakadinadinataki ki vuravura ni o Jisu na Karisito.¹⁴

Ena iVola i Momani, na ivakadinadina i Jisu Karisito e “savasava, sega ni cala, ka sinai ena kaukauwa.”

A kaya vakaoqo oqo na Parofita Josefa Simici … “Au a tukuna vei ira na veitacini ni iVola i Momani e ivola ka dodonu taudua e tiko e vuravura, ka sa vatuivakadei ni noda lotu, ka na toro voleka vua na Kalou e dua na tamata kevaka me na talairawarawa ki na kena ivakavuvuli mai na so tale na ivola.” [History of the Church, 4:461]. … E sega beka ni dua na ka titobu e yaloda e gadreva dina me voleka vua na Kalou, meda vakataki Koya cake ena noda ilakolako ena veisiga, meda vakila na Nona iserau vei keda ena veigauna? Kevaka sa vakakina, ena vukei keda na iVola i Momani mai na dua tale na ivola meda cakava vakakina. …

Na tacida lomani, o Peresitedi Marion G. Romney, … e kila vakai koya na kaukauwa e tiko ena ivola oqo, e vakadinadinataka na veivakalougatataki ena rawa ni yaco mai ki na nodra bula era na wilika ka vulica na iVola i Momani. A kaya o koya:

“Au sa kila vakaidina, ena neimami itikotiko, era na wilika vakavuqa ena masumasu na iVola i Momani o ira na itubutubu, oi rau vakaitubutubu vata kei ira na luvedrau, na yalo ni ivola cecere oqo ena curuma na neimami itikotiko kei ira kece era tiko kina. Ena tubu na yalo ni vakarokoroko; ena tubu vakakina na veidokadokai kei na veinanumi vakai keimami. Ena takali yani na yalo ni veicacati. Era na veivakasalataki na itubutubu vei ira na luvedra ena loloma sa cecere kei na vuku. Era na talairawarawa cake na gone ka vakarorogo ki na nodra ivakasala na nodra itubutubu. Ena tubu na bula dodonu. Na vakabauta, nuinui, kei na loloma — na loloma uasivi i Karisito—ena cokonaki ena noda itikotiko kei na noda bula, ka na kauta mai na nodra vakacegu veivakayadrati, reki, kei na marau” (Ensign, Me 1980, t. 67…).

Na veika sa yalataki oqo—o ya na tubu cake ni loloma kei na duavata ena itikotiko, na nodra veirokorokovi na itubutubu kei na luvedra, na tubu cake ni bula vakayalo kei na ivalavala dodonu —era sega ni yalataki wale tu ga, ia sai koya na ka e tukuna o Parofita Josefa Simici ni iVola i Momani ena vukea meda toro voleka yani vua na Kalou.¹⁵

Na iVola i Momani e vakavulica na vunau e dina, ka vakadruka na ivakavuvuli lasu, ka vakatakilai ira na meca i Karisito.

Na Turaga vakai Koya e kaya ni tiko ena iVola i Momani na “uto ni ivakavuvuli i Jisu Karisito” (V&V 20:9). E sega ni kena ibalebale o ya ni sa tiko kina na ivakavuvuli kece, na vunau era sa vakatakilai mai. Ia, e kena ibalebale ni da na kunea ena iVola i Momani na taucoko ni ivakavuvuli o ya e gadrevi kina na veivakabulai. Ka ra sa vakavulici vakamatatata ka vakarawarawa ka rawa kina vei ira na gone mera vulica na sala ni veivakabulai kei na bula vakacerecerei. Sa vakarautaki vakalevu tu ena iVola i Momani na veika me vakalevutaka na noda kila vakavinaka na ivakavuvuli ni veivakabulai. Ni sega oqo, e vuqa na veika sa vakatavulici tu ena ivolanikalou tale eso ena sega sara ni matata ka talei.¹⁶

Me baleta ga na kena vunautaki na kosipeli, sa umanaki tu ena iVola i Momani na ivakamacala era sa savasava, matata sara, ka taucoko. E sega tale ni dua na itukutuku e rawa ni vakatauvatani vata kaya. Se na itukutuku cava o na kila vakavinaka taucoko kina na inaki ni Lutu, na inaki ni mate vakayago kei na mate vakayalo, na ivakavuvuli ni Veisorovaki, na ivakavuvuli ni lewa kei na loloma veivueti ni semati tiko ki na Veisorovaki, kei na ivakavuvuli kei na cakacaka vakalotu ni kosipeli? Sa tiko kina ena iVola i Momani na itukutuku sa kilai vakavinaka sara me baleta tiko na ivakavuvuli bibi oqori.¹⁷

Na iVola i Momani… e vakadinadinataka ka vakamatatataka na iVola Tabu. E vagalalataka na veika e veivakatarabetaki, ka vakalesuamai na veika e vinaka ka talei. Eda sa vakadinadinataka ni gauna eda vakayagataka vata kina, na iVola Tabu kei na iVola i Momani ena vakadruka na ivakavuvuli lasu, ena kauta laivi na veicacati, ka tauyavutaki na vakacegu. (Raica na 2 Nif. 3:12.)¹⁸

E … dodonu meda kila vakalevu cake na iVola i Momani mai na dua tale na ivola. E sega ni dodonu meda kila walega na italanoa ni itukutuku makawa kei na italanoa ni vakauqeti ni vakabauta e tiko kina, ia meda kila vakavinaka na kena ivakavuvuli. Kevaka meda sa kila rawa vakaikeda ka vulica tiko na ivakavuvuli ni iVola i Momani, eda sa rawa ni kila na cala ka kunea na ka dina meda valuta rawa na vakasama lasu kei na nodra ivakavuvuli na tamata ena gauna oqo.

Au sa raica ena loma ni Lotu na duidui ni kila na yalo, rarama, dina, kei na yalo vakalou vei ira era kila ka taleitaka na iVola i Momani kei ira era sega ni taleitaka. Na ivola oqo e veivakasavasavataki.¹⁹

Na iVola i Momani e vakatakilai ira na meca i Karisito. E vakadruka na ivakavuvuli lasu ka kauta laivi na veicacati. (Raica na 2 Nif. 3:12.) E vaqaqacotaki ira era daumuri Karisito mai na iwalewale butobuto, ituvatuva, kei na ivakavuvuli ni tevoro ena noda gauna oqo. Na mataqali vukitani e tiko ena iVola i Momani sa tautauvata ki na kena e yacovi keda tiko nikua. Na veika tawamudu mai liu, sa kila tu na Kalou, ka sa tuvanaki kina na iVola i Momani meda raica rawa kina na cala ka kila na sala meda valuta rawa kina na ivakavuvuli lasu ni veika vakavuli, politiki, vakalotu, kei na filosofi ni noda gauna oqo.²⁰

Na Vunau kei na Veiyalayalati sa isema veivauci ni iVola i Momani vata kei na tomani tiko ni cakacaka ni Veivakalesuimai.

Au gadreva meu vosa vakatabakidua baleta na iVola i Momani kei na Vunau kei na Veiyalayalati. Oi rau na ivola cecere oqo ni ivolanikalou ena gauna oqo rau sa mai vauci vata tu me sa ivakatakila mai vua na Kaloi ni Isireli ena inaki ni nodra vakasoqoni ka vakarautaki na Nona tamata me baleta na ikarua ni lesu mai ni Turaga. …

E kaya kina vei Parofita Josefa Simici na Turaga, “Ia na itabatamata edaidai era na rogoca na noqu vosa mai na gusumu” (V&V 5:10). Na iVola i Momani kei na Vunau kei na Veiyalayalati rau sa tiki ni kena sa vakavotukanataki na yalayala o ya. Rau sa kauta vata mai kina na ivola e rua oqo na veivakalougatataki cecere ki na itabatamata oqo. …

Oi rau yadua na ivolanikalou cecere oqo edaidai rau sa ivakadinadina kaukauwa ka matata ni Turaga o Jisu Karisito. E laurai ni tabana yadua ni Vunau kei na Veiyalayalati kei na iVola i Momani e vakatavuvulitaka na iVakavuvuli — na Nona loloma cecere vei ira na Luvena kei na Nona solibula ni veisorovaki— ka vakavulica na sala meda bula tiko kina ka lesu tale Vua kei na Tamada Vakalomalagi.

Oi rau yadua na ivola cecere edaidai oqo ni ivolanikalou era umanaki tu kina na kila-ka kei na kaukauwa me vukei keda meda bula vakavinaka cake ena gauna ni butobuto levu kei na tawa kilikili. O ira era na vakasaqara vakavinaka ena masumasu na veitabana ni ivola e rua oqo era na kune vakacegu, vakasala, dusimaki, kei na kaukauwa vinaka me vakatorocaketaka na nodra bula.²¹

Na Vunau kei na Veiyalayalati sai koya na isema veivauci ki na iVola i Momani kei na kena tomani tiko na cakacaka ni veivakalesuimai vua na Parofita Josefa Simici kei ira era sosomitaki koya.

Eda vulica ena Vunau kei na Veiyalayalati na cakacaka ni valetabu, matavuvale tawamudu, na matanitu lagilagi, ituvatuva ena Lotu, kei na vuqa tale na dina baleta na Vakalesuimai. …

Na iVola i Momani sa “vatuivakadei” ni noda lotu, kei na Vunau kei na Veiyalayalati sai koya na vatuidola, ni sa tomani tikoga mai na ivakatakila edaidai. Sa mai biuta na Turaga na Nona sitaba ni veivakadonui vei rau na vatuivakadei kei na vatuidola.²²

Na Vunau kei na Veiyalayalati sa dua na ivolanikalou lagilagi e soli mai vakatabakidua kivei keda na itabatamata oqo. Sa umani tu kina na inaki ni Turaga baleti keda ena iotioti ni gauna oqo ka tarava mai na ikarua ni lesumai i Karisito. Era tiko kina e levu na ka dina kei na ivakavuvuli era sega ni vakatakilai mai na ivolanikalou tale e so. Me vakataka ga na iVola i Momani, ena vakaukauwataki ira era na vulica vakavinaka ena masumasu na kena veitabana.

Eda sa vakamareqeta beka oi keda na Yalododonu ni Kalou sa Cecere Sara, na vosa sa maroroya tu mai o Koya baleti keda ena isau sa levu sara? Eda sa vakayagataka tiko beka na ivola oqo ni ivakatakila edaidai meda vakalougatataka kina na noda bula ka vorata rawa na kaukauwa nei koya na tevoro? Sai koya oqo na vuna rau a soli mai kina. Eda na sega vakacava ni cudruvi e mata ni Turaga kevaka eda na vakawaleni rau na ivola oqo ena noda biuta tu me rau tawayaga ka tauvi duka tu ena vatavata?

Kemuni na taciqu kei na ganequ lomani, sa noqu ivakadinadina vakalou oqo ni sa umanaki tu ena ivola e rua oqo na inaki kei na lewa ni Turaga baleti keda ena veisiga oqo ni veivakatovolei kei na dredre. Rau sa duabau kei na iVola Tabu me vakadinadinataka na Turaga kei na Nona cakacaka. O iratou na ivola oqo e ratou sa domo ni Turaga kivei keda edaidai. Meda sa qai rai kina ena inaki taucoko ni lomada ka vakayagataka ena sala sa gadreva na Turaga mera vakayagataki kina.²³

Vakatutu ni Vuli kei na Veivakavulici

Taro

Ni ko wilika na ivakavuvuli nei Peresitedi Benson me baleta na iVola i Momani ni sa vatuivakadei ni noda lotu (raica na wase e 1), sa mai vakatikori kina ena nomu bula. Na cava e rawa ni da cakava me iusutu na iVola i Momani ki na noda sasaga meda bulataka na kosipeli?
E kaya o Peresitedi Benson ni iVola i Momani e vakadinadinataki Jisu Karisito ka kauti keda voleka yani vua na Kalou (raica na wase e 2). Na cava eso na ka o sa vulica baleta na iVakabula ni ko vulica na iVola i Momani? Ena sala cava sa kauti iko kei na nomu matavuvale na iVola i Momani mo dou voleka vua na Kalou?
Na cava na vuna meda “kila vakalevu cake kina na iVola i Momani mai na dua tale na ivola”? E sa taqomaki iko vakacava na ivakavuvuli ni iVola i Momani mai na “ivakavuvuli ni tevoro ena noda gauna oqo”? (Raica na wase e 3.)
Ena sala cava rau cakacaka vata kina na iVola i Momani kei na Vunau kei na Veiyalayalati me da vakaukauwataki kina? (Raica na wase e 4.)

iVolanikalou Veisemati

Aisea 29:9–18; 1 Nifai 13:35–41; 2 Nifai 25:23, 26; 29:6–9; V&V 1:17–29

Veivuke ni Veivakavulici

“E levu sara na ivola vakarau e vakarautaka na taro me rawa ni tekivu kina na veivosaki ka me tomani tale tiko ga. E rawa ni o vakayagataka na taro oqo se mo vakarautaka ga e so na nomu vakataki iko. Taroga na taro e rawa ni vakauqeta na veitalanoa vinaka ka me rawa talega ni vakasamataka kina vakatitobu na kosipeli” (Veituberi, Me iLutua ni Noda Bula, [1999], 72).