Διδασκαλίες των Προέδρων
Κεφάλαιο 23ο: «Από εσάς απαιτείται να συγχωρείτε»


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23ο

«Από εσάς απαιτείται να συγχωρείτε»

Συγχωρώντας τους άλλους, απελευθερωνόμαστε από το βάρος του μίσους και προετοιμαζόμαστε για την αιώνια ζωή.

Από τη ζωή του Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ

Το 1897, ενώ ήταν ακόμη νέος, ο Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ κατετάγη στην Εθνική Φρουρά της Γιούτα. Κατόπιν παροτρύνσεως ορισμένων εκ των συναδέλφων του, έθεσε υποψηφιότητα για μία θέση στη Φρουρά, αλλά κατά τη διάρκεια των εβδομάδων που οδηγούσαν στην εκλογή, ένας αντίπαλος εθνοφρουρός άρχισε να διαδίδει ψευδείς φήμες, κατηγορώντας τον Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ για αντιδεοντολογικές πρακτικές. Ως αποτέλεσμα, ο λοχίας Σμιθ έχασε την εκλογή την οποία αισθανόταν ότι θα είχε κερδίσει. Αυτό που έκανε πιο δύσκολη την κατάσταση ήταν ότι ο άνδρας που διέδωσε ψευδείς φήμες ήταν κάποτε φίλος.

Αν και προσπάθησε να το ξεχάσει, η προσβολή γέμισε την καρδιά του Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ με πικρία. Πήγε στην εκκλησία την επόμενη Κυριακή, αλλά δεν αισθανόταν καλά να μεταλάβει. Προσευχήθηκε για βοήθεια και συνειδητοποίησε ότι χρειαζόταν να μετανοήσει για τη δυσαρέσκεια που αισθανόταν. Απεφάσισε να αναζητήσει τον φίλο του και να συμφιλιωθεί μαζί του.

Ο Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ πήγε κατευθείαν στο γραφείο του ανδρός και είπε με απαλή φωνή: «Αδελφέ μου, θέλω να με συγχωρήσεις που σε μίσησα τις τελευταίες εβδομάδες».

Αμέσως, η καρδιά του φίλου μαλάκωσε. «Αδελφέ Σμιθ, δεν χρειάζεσαι συγχώρηση», είπε. «Εγώ χρειάζομαι συγχώρηση από εσένα». Έδωσαν τα χέρια και ύστερα από αυτό παρέμειναν καλοί φίλοι.1 [Βλέπε πρόταση 1 στη σελίδα 282.]

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ έκανε τη συγχώρηση των άλλων έναν εκ των ισοβίων στόχων του, όταν έγραφε στο πιστεύω του: «Δεν θα πληγώνω εσκεμμένως τα συναισθήματα κανενός ούτε και αυτού που ενδεχομένως να με αδίκησε, αλλά θα επιζητώ να του κάνω καλό και να τον κάνω φίλο μου».2

Ένας στενός συνεργάτης του Προέδρου Σμιθ παρατήρησε ότι η ικανότητα να συγχωρεί ήταν πράγματι ένα εκ των καθοριστικών του γνωρισμάτων: «Αληθώς, συγχωρούσε όλους τους ανθρώπους. Γνώριζε σε όλη του τη ζωή την εντολή του Θεού: Ο Θεός θα συγχωρήσει όποιον συγχωρήσει. Όσο για εμάς, πρέπει να συγχωρούμε όλους τους ανθρώπους. Μπορούσε να το κάνει αυτό και κατόπιν παρέπεμπε το ζήτημα στον Θεό. Όπως συγχωρούσε, είμαι βέβαιος ότι ξεχνούσε. Όταν αυτός που συγχωρεί, μπορεί να ξεχάσει, τότε αληθώς αυτός ο άνδρας είναι ασυνήθης άνθρωπος, πράγματι άνθρωπος του Θεού!»3

Διδασκαλίες του Τζωρτζ Άλμπερτ Σμιθ

Αν καταλάβουμε το ευαγγέλιο του Ιησού Χριστού, τότε είμαστε περισσότερο διατεθειμένοι να συγχωρούμε τους άλλους.

Υπάρχει ένα πράγμα που θα μπορούσαμε κάλλιστα να καλλιεργήσουμε και αυτό είναι η διάθεση να συγχωρούμε ο ένας στον άλλον τα αμαρτήματά μας. Το πνεύμα της συγχωρήσεως είναι μία αρετή χωρίς την οποίαν δεν θα πραγματοποιήσουμε ποτέ τις ευλογίες που ελπίζουμε να λάβουμε.4

Οι άνθρωποι του κόσμου δεν καταλαβαίνουν… πώς αισθάνθηκε ο Σωτήρας, όταν με αγωνία στην ψυχή του, ανεφώνησε προς τον Επουράνιο Πατέρα του να μην καταδικάσει και καταστρέψει αυτούς, οι οποίοι του αφαιρούσαν τη θνητή του ζωή, αλλά είπε:

«… Πατέρα συγχώρεσέ τους· επειδή, δεν ξέρουν τι κάνουν». (Κατά Λουκάν 23:34.)

Αυτή θα πρέπει να είναι η στάση όλων των μελών της Εκκλησίας του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών. Αυτή θα πρέπει να είναι η στάση όλων των υιών και θυγατέρων του Θεού και θα ήταν, μου φαίνεται, αν κατανοούσαν πλήρως το σχέδιο σωτηρίας. …Ο θυμός και το μίσος στην καρδιά μας δεν θα μας φέρει γαλήνη και ευδαιμονία.5

Ο Κύριος μάς έχει δώσει σπουδαίες πληροφορίες, μας έχει αποκαλύψει την άποψη και το θέλημά Του, μας έχει διδάξει πράγματα τα οποία δεν γνωρίζει ο κόσμος και σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχουμε λάβει, μας καθιστά υπεύθυνους και αναμένει από εμάς να ζούμε μία ανωτέρα ζωή, μία ιδανικότερη ζωή από αυτούς που δεν καταλαβαίνουν τόσο πλήρως το ευαγγέλιο όπως εμείς. Το πνεύμα της συγχωρήσεως είναι κάτι για το οποίο οι Άγιοι των Τελευταίων Ημερών θα είχαν όφελος να εμφανίζουν αφειδώς ανάμεσά τους. …Πρέπει να εισέλθουμε σε μία κατάσταση στην οποίαν μπορούμε να συγχωρούμε τους αδελφούς μας.6 [Βλέπε πρόταση 2 στη σελίδα 282.]

Όταν συγχωρούμε τους άλλους, δείχνουμε εκτίμηση για τη συγχώρηση που μας προσφέρει ο Επουράνιος Πατέρας μας.

Σε σχέση με αυτό το ζήτημα [της συγχωρήσεως των άλλων], θα διαβάσω λίγα εδάφια από το δέκατο όγδοο κεφάλαιο του Κατά Ματθαίον, αρχίζοντας με το εικοστό πρώτο εδάφιο. Φαίνεται ότι οι Απόστολοι ήσαν με τον Διδάσκαλο σε αυτήν την περίσταση και ο Πέτρος ήλθε προς Αυτόν και είπε:

«Κύριε, πόσες φορές αν ο αδελφός μου αμαρτήσει σε μένα, θα τον συγχωρήσω; Μέχρι 7 φορές;

»Ο Ιησούς λέει σ’ αυτόν: Δεν σου λέω μέχρι 7 φορές, αλλά μέχρι 70 φορές 7». [Κατά Ματθαίον 18:21–22.]

Κατόπιν, ο Σωτήρας είπε μία παραβολή… για δύο άνδρες. Ένας εκ των ανδρών όφειλε στον κύριό του ένα μεγάλο χρηματικό ποσόν και πήγε σε αυτόν και του είπε ότι δεν μπορούσε να πληρώσει αυτό που όφειλε και ερώτησε αν θα μπορούσε να του χαρισθεί το χρέος. Ο κύριος αυτού του δούλου συγκινήθηκε από συμπόνια και χάρισε το χρέος. Αμέσως αυτός ο άνδρας, που του είχε χαρισθεί το χρέος, πήγε και ηύρε έναν συνδούλο, ο οποίος του όφειλε ένα μικρό ποσόν και απαίτησε την πληρωμή του. Ο φτωχός άνδρας δεν ήταν εις θέσιν να ανταποκριθεί στην υποχρέωση και εκείνος με τη σειρά του ζήτησε να του χαρισθεί το χρέος. Όμως, δεν του χαρίσθηκε. Αντιθέτως, μετεφέρθη και ρίχθηκε στη φυλακή από κάποιον στον οποίον είχε ήδη χαρισθεί το χρέος από τον κύριό του. Όταν οι συνδούλοι είδαν τι είχε γίνει, πήγαν στον κύριο αυτού του ανδρός και του είπαν και εκείνος εξοργίσθηκε και παρέδωσε αυτόν στον οποίον είχε χαρίσει το χρέος στους βασανιστές, μέχρις ότου να πληρώσει ολόκληρο εκείνο που όφειλε. Η ψυχή του δεν ήταν αρκετά μεγάλη, για να εκτιμήσει το έλεος που του είχε επιδειχθεί και εξαιτίας αυτής της ελλείψεως χριστιανικής αγάπης, έχασε τα πάντα. [Βλέπε Κατά Ματθαίον 18:23–35.]

Ενίοτε, έχουμε λίγες δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε και ξεχνούμε την υπομονή που έχει ο Επουράνιος Πατέρας απέναντί μας και μεγαλύνουμε στην καρδιά μας ορισμένα ασήμαντα πράγματα που ενδεχομένως να έχει πει ή να έχει κάνει ο αδελφός ή αδελφή μας που μας αφορούν. Δεν ζούμε πάντοτε αυτόν τον νόμο τον οποίον ο Κύριος επιθυμεί να τηρούμε όσον αφορά στα ζητήματα αυτά. Ξεχνούμε την εντολή που έδωσε στους Αποστόλους με τα λόγια της προσευχής, στην οποίαν ελέχθη σε αυτούς να προσεύχονται, ώστε να αφεθούν τα οφειλήματά τους όπως και εκείνοι αφίενται τους οφειλέτες τους [βλέπε Κατά Ματθαίον 6:12]. Έχω την αίσθηση ότι πρέπει να μάθουμε πολλά από την άποψη αυτή. Δεν έχουμε συμμορφωθεί όσο θα έπρεπε με τις απαιτήσεις του Επουρανίου Πατρός μας.7 [Βλέπε πρόταση 3 στη σελίδα 282.]

Επιλέγοντας να μην προσβληθούμε, μπορούμε να καθαρίσουμε από την καρδιά μας όλα τα αισθήματα σκληρότητος.

Έχουμε διδαχθεί να αγαπούμε τους εχθρούς μας και να προσευχόμαστε για όσους κακεντρεχώς μας χρησιμοποιούν και μας κακολογούν [βλέπε Κατά Ματθαίον 5:44]. …Όταν καθυβρίζεστε, μη καθυβρίζετε ξανά. Όταν σας κακολογούν άλλοι, δείξτε έλεος γι’ αυτούς και προσευχηθείτε γι’ αυτούς. Θυμηθείτε το παράδειγμα του Θείου Διδασκάλου, ο οποίος όταν κρεμάσθηκε επί του σταυρού, είπε: «Πατέρα, συγχώρεσέ τους‧ επειδή, δεν ξέρουν τι κάνουν».8

Ενίοτε, ένας αδελφός με εξουσία προσβάλλει, κατά κάποιον τρόπο, ένα εκ των μελών της Εκκλησίας, ίσως άγνωστο για τον ίδιο και αυτό το τέκνο του Πατρός μας σιωπηλώς εξακολουθεί να αισθάνεται πληγωμένο, αντί να κάνει όπως έχει προστάξει ο Κύριος, να πάει στον άνδρα που τον προσέβαλε και να του δηλώσει με καλοσύνη τα αισθήματα της καρδιάς του και να δώσει σε αυτόν τον αδελφό την ευκαιρία να του πει: «Συγγνώμη που σε προσέβαλα και επιθυμώ να με συγχωρήσεις». Το αποτέλεσμα είναι ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, ευρίσκουμε ένα συναίσθημα αγανάκτησης να υπάρχει, το οποίο υποδαυλίσθηκε από τον Σατανά.9 [Βλέπε πρόταση 4 στη σελίδα 282.]

Δεν έχουμε κακία έναντι κανενός εκ των συνανθρώπων μας. Δεν συντρέχει κανένας λόγος. Αν μας παρεξηγούν, παραποιούν τα λεγόμενά μας και μας καταδιώκουν, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι ευρίσκονται στα χέρια του Κυρίου. …Επομένως, όταν μεταλαμβάνουμε τον Μυστικό Δείπνο… ας καθαρίζουμε από την καρδιά μας όλα τα αισθήματα σκληρότητος ο ένας για τον άλλον και προς τους αδελφούς και τις αδελφές μας, οι οποίοι δεν ανήκουν στο δόγμα μας.10

Συγχωρώντας τους άλλους, προετοιμαζόμαστε για το σελέστιο βασίλειο.

Ας ζει καθείς εξ ημών κατά τέτοιον τρόπο, ώστε ο εναντίος να μην έχει καθόλου δύναμη επάνω μας. Αν έχετε οιεσδήποτε διαφορές μεταξύ σας, αν υπήρξαν οιεσδήποτε διαφωνίες μεταξύ ημών και των πλησίον σας, διευθετήστε τις όσο το δυνατόν συντομότερα μπορείτε υπό την επιρροή του Πνεύματος του Κυρίου, ώστε όταν έλθει ο καιρός τόσο εσείς όσο και οι απόγονοί σας, οι οποίοι ίσως ακολουθήσουν μετά από εσάς, να είσθε προετοιμασμένοι να λάβετε κληρονομία στο σελέστιο βασίλειο.11

Στο βιβλίο Διδαχή και Διαθήκες ευρίσκουμε μία αναφορά που έγινε σε αυτό το ζήτημα της συγχωρήσεως, στην οποίαν ο Κύριος δίδει μία εντολή. Περιέχεται στο εξηκοστό τέταρτο τμήμα και μας αφορά σήμερα. Γράφει τα εξής:

«… Αληθινά σας λέω, εγώ, ο Κύριος, συγχωρώ τις αμαρτίες εκείνων που εξομολογούνται τις αμαρτίες τους ενώπιόν μου και ζητούν συγχώρηση, εκείνων που δεν έχουν αμαρτήσει θανάσιμα.

»Οι απόστολοί μου, κατά την παλαιά εποχή, ζητούσαν να βρουν πρόφαση ο ένας κατά του άλλου και δεν συγχωρούσαν ο ένας τον άλλον μέσα στην καρδιά τους. Και γι’ αυτό το αμάρτημα βασανίστηκαν και τιμωρήθηκαν σκληρά.

»Γι’ αυτό, σας λέω, ότι πρέπει να συγχωρείτε ο ένας τον άλλο. Γιατί εκείνος που δεν συγχωρεί στον αδελφό του τις παραβάσεις του, είναι ένοχος ενώπιον του Κυρίου. Γιατί παραμένει μέσα του η μεγαλύτερη αμαρτία».

Το τελευταίο αναγνωσθέν εδάφιο είναι αυτό το οποίο θα ήθελα να τονίσω.

«Εγώ, ο Κύριος, θα συγχωρήσω όποιον εγώ συγχωρήσω, αλλά από εσάς απαιτείται να συγχωρείτε όλους τους ανθρώπους.

»Και πρέπει να λέτε μέσα στην καρδιά σας, ας κρίνει ο Θεός ανάμεσα σε εμένα και σε εσένα, και ας σε ανταμείψει ανάλογα με τις πράξεις σου». [Δ&Δ 64:7–11.]

Αν η ζωή μας ήταν τέτοια ώστε όταν έχουμε διαφορές με τον πλησίον μας, αντί να ορθωνόμαστε ως δικαστές ο ένας εναντίον του άλλου, μπορούσαμε εντίμως και ευσυνειδήτως να κάνουμε έκκληση στον Πατέρα μας στους Ουρανούς και να πούμε: «Κύριε, κρίνε μεταξύ εμού και του αδελφού μου. Εσύ γνωρίζεις την καρδιά μου. Εσύ γνωρίζεις ότι δεν έχω αίσθημα θυμού εναντίον του. Βοήθησέ μας να δούμε ομοίως και δώσε μας σοφία, ώστε να φερθούμε εναρέτως ο ένας προς τον άλλον», πόσες λίγες διαφορές θα υπήρχαν και τι χαρά και ευλογίες θα λαμβάναμε! Όμως, λίγες δυσκολίες ανακύπτουν κατά διαστήματα που διαταράσσουν την ισορροπία της καθημερινής ζωής μας και εξακολουθούμε να είμαστε δυστυχείς, επειδή διατηρούμε μία απρεπή επιρροή και δεν έχουμε χριστιανική αγάπη.

…«Λοιπόν, σας μιλώ σχετικά με τις οικογένειές σας. Αν οι άνθρωποι επιτεθούν σε εσάς ή την οικογένειά σας, μια φορά, και το ανεχτείτε υπομονετικά και δε βρίζετε εναντίον τους, ούτε ζητάτε εκδίκηση, θα ανταμειφτείτε.

»Όμως αν δεν το ανεχτείτε υπομονετικά, θα υπολογιστεί σε σας σαν να έχει μετρηθεί ως δίκαιο μέτρο για εσάς». [Δ&Δ 98:23–24.]

Αυτός είναι επίσης ο λόγος του Διδασκάλου προς εμάς. Αν ζούμε σύμφωνα με αυτόν τον νόμο, θα αυξανόμαστε σε χάριν και δύναμη κάθε ημέρα και με την εύνοια του Επουρανίου Πατρός μας. Η πίστη θα αυξάνει στην καρδιά των τέκνων μας. Θα μας αγαπούν για την εντιμότητα και την ακεραιότητα της ζωής μας και θα αγαλλιούν που έχουν γεννηθεί από τέτοιους γονείς. Σας λέγω ότι αυτή η εντολή δεν δίδεται με επιπόλαιο τρόπο, διότι ο Κύριος έχει διακηρύξει ότι δεν δίδει κανέναν νόμο με αδιαφορία, αλλά κάθε νόμος δίδεται, ώστε να μπορούμε να τον τηρούμε και να τον ζούμε.

Θα είμαστε σε αυτόν τον κόσμο μόνον για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Οι μικρότεροι και οι δυνατότεροι από εμάς απλώς προετοιμάζονται για την άλλη ζωή και προτού εισέλθουμε στη δόξα του Πατρός μας και απολαύσουμε τις ευλογίες τις οποίες ελπίζουμε να λάβουμε μέσω πίστεως, θα πρέπει να ζούμε τους νόμους της υπομονής και να συγχωρούμε όσους αμαρτάνουν εναντίον μας και να απομακρύνουμε από την καρδιά μας όλα τα συναισθήματα μίσους προς αυτούς.

«Και πάλι, αν ο εχθρός σας σάς επιτεθεί για δεύτερη φορά, και δε βρίζετε εναντίον του εχθρού σας, και το ανεχτείτε υπομονετικά, η ανταμοιβή σας θα είναι εκατονταπλάσια.

»Και πάλι, αν σας επιτεθεί για τρίτη φορά, και το ανεχτείτε υπομονετικά, η αμοιβή σας θα τετραπλασιαστεί». [Δ&Δ 98:25–26.] …

Είθε να έχουμε το Πνεύμα του Διδασκάλου να κατοικεί μέσα μας, ώστε να μπορούμε να συγχωρούμε όλους τους ανθρώπους όπως έχει προστάξει Εκείνος να συγχωρούμε, όχι μόνον με τα χείλη μας, αλλά στα βάθη της καρδιάς μας, κάθε αμάρτημα το οποίο ενδεχομένως να έχει διαπραχθεί εναντίον μας. Αν το κάνουμε αυτό στη ζωή, οι ευλογίες του Κυρίου θα παραμένουν στην καρδιά και το σπιτικό μας.12 [Βλέπε πρόταση 5 κατωτέρω.]

Προτάσεις για μελέτη και διδασκαλία

Εξετάστε αυτές τις ιδέες καθώς μελετάτε το κεφάλαιο ή καθώς προετοιμάζεσθε να διδάξετε. Για επιπρόσθετη βοήθεια, βλέπε σελίδες v–viii.

  1. Συλλογισθείτε την ιστορία στη σελίδα 275 και διαβάστε το Νεφί Γ΄ 12:22–24. Γιατί νομίζετε ότι ο Κύριος απαιτεί να συμφιλιωθούμε με τους αδελφούς και τις αδελφές μας, προτού πάμε σε Εκείνον;

  2. Στις σελίδες 276–77 ο Πρόεδρος Σμιθ εξηγεί ότι η γνώση μας του σχεδίου σωτηρίας θα πρέπει να μας βοηθά να συγχωρούμε περισσότερο. Γιατί νομίζετε ότι συμβαίνει αυτό; Πώς «εισερχόμαστε σε μία κατάσταση» (σελίδα 277) στην οποίαν μπορούμε να συγχωρούμε τους άλλους;

  3. Καθώς μελετάτε το τμήμα που αρχίζει στη σελίδα 277, σκεφθείτε μια φορά που σας συγχώρησε ο Επουράνιος Πατέρας σας. Γιατί νομίζετε ότι η αποτυχία μας να συγχωρούμε τους άλλους θα μας έκανε ανάξιους της συγχωρήσεως που επιζητούμε;

  4. Διαβάστε ολόκληρη τη δεύτερη παράγραφο στη σελίδα 278. Τι μας εμποδίζει να συμφιλιωθούμε με έναν ηγέτη της Εκκλησίας ή κάποιον άλλον ο οποίος σκοπίμως ή εξ αγνοίας μας προσέβαλε; Τι μπορούμε να κάνουμε, προκειμένου να υπερνικήσουμε αυτές τις δυσκολίες;

  5. Επανεξετάστε το τελευταίο τμήμα των διδασκαλιών (σελίδες 278–82). Πώς η προθυμία μας να συγχωρούμε μας προετοιμάζει για το σελέστιο βασίλειο; Με ποιους τρόπους ευλογείται η οικογένειά μας, όταν συγχωρούμε τους άλλους;

Σχετιζόμενες γραφές: Κατά Ματθαίον 5:23–24, 38–48, 6:12, 14–15, 7:1–5, 18:15, Νεφί Α΄ 7:16–21, Διδαχή και Διαθήκες 42:88

Βοήθεια διδασκαλίας: «Όταν κάποιος κάνει μία ερώτηση, σκεφθείτε το ενδεχόμενο να προσκαλέσετε άλλους να απαντήσουν, αντί να απαντήσετε εσείς ο ίδιος. Επί παραδείγματι, θα μπορούσατε να πείτε: ‘Είναι μία ενδιαφέρουσα ερώτηση. Τι νομίζετε οι υπόλοιποι;’ Ή, ‘Μπορεί να βοηθήσει κάποιος με αυτήν την ερώτηση;’» (Teaching, No Greater Call, 64).

Σημειώσεις

  1. Βλέπε Merlo J. Pusey, “The Inner Strength of a Leader,” Instructor, Ιούνιος 1965, 232.

  2. “President George Albert Smith’s Creed,” Improvement Era, Απρ. 1950, 262.

  3. Μάθιου Κόλεϊ, στο Conference Report, Απρ. 1951, 167.

  4. “The Spirit of Forgiveness,” Improvement Era, Αύγ. 1945, 443.

  5. Στο Conference Report, Οκτ. 1945, 169.

  6. Στο Conference Report, Οκτ. 1905, 27.

  7. Στο Conference Report, Οκτ. 1905, 27.

  8. Στο Conference Report, Οκτ. 1904, 65–66.

  9. Στο Conference Report, Οκτ. 1905, 27.

  10. Στο Conference Report, Οκτ. 1906, 50.

  11. Ομιλία δοθείσα στην ιεραποστολική συνέλευση Μεξικού, 26 Μαΐου 1946, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, θυρίδα 121, σελίδα 288.

  12. Στο Conference Report, Οκτ. 1905, 27–28, 30.

«Θυμηθείτε το παράδειγμα του Θείου Διδασκάλου, ο οποίος, όταν κρεμάσθηκε επί του σταυρού, είπε: ‘Πατέρα, συγχώρεσέ τους‧ επειδή, δεν ξέρουν τι κάνουν’».

«Αν υπήρξαν οιεσδήποτε διαφωνίες μεταξύ υμών και των πλησίον σας, διευθετήστε τις όσο το δυνατόν συντομότερα μπορείτε, υπό την επιρροή του Πνεύματος του Κυρίου».