Ang Kinabuhi ug Pangalagad ni David O. McKay

Niadtong Abril 1951, sa edad nga 77, si David Oman McKay nahimong ikasiyam nga Presidente sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Dul-an sa 20 ka tuig nga nagserbisyo siya isip Presidente, gitahud siya sa mga miyembro sa Simbahan ug sa uban sa tibuok kalibutan isip usa ka propeta sa Dios. Samtang iyang giawhag ang mga miyembro sa Simbahan sa pagpalambo og Kristohanong kinaiya ug sa pagpakigbahin sa ebanghelyo pinaagi sa pagtudlo ug pinaagi sa ehemplo, ang Simbahan nakasinati og kusog nga pagtubo sa tibuok kalibutan. Dugang ngadto sa iyang mga pagtulun-an, ang iyang pisikal nga panagway nakahatag og lig-on nga impresyon. Sa pagpakighimamat kaniya, daghang mga tawo mikomentaryo nga dili lamang sama sa usa ka propeta ang iyang pinulongan ug linihokan, pero nga siya usa gayud ka propeta. Bisan sa ulahing bahin sa iyang kinabuhi, aduna siyay taas, maanindot ug baga, kuluton nga puting buhok. Ang iyang panagway nagpakita sa matarung nga kinabuhi nga iyang gipuy-an.

Usa ka Panulundon ug Pagkabata nga may Taas nga mga Mithi

Sa iyang mga pagtulun-an isip usa ka General Authority, si David O. McKay kanunay nga mohisgot uban ang pasalamat sa panulundon ug ehemplo nga iyang nadawat gikan sa iyang mga ginikanan. Ang pamilya sa iyang amahan, si David McKay, nagpasakop sa Simbahan didto sa Thurso, Scotland, niadtong 1850. Pagka 1856, ang pamilya mibiyahe ngadto sa Amerika ug, human makatrabaho ug makatigum og kwarta sulod sa tulo ka tuig, milatas sa kapatagan sa Utah, nga miabut sa Dakbayan sa Salt Lake niadtong Agosto 1859.¹

Sa samang tuig nga ang mga McKay nagpasakop sa Simbahan didto sa Scotland (1850), ang pamilya sa inahan ni David O. McKay, nga si Jennette Evans, midawat sa gipahiuli nga ebanghelyo duol sa Merthyr Tydfil sa Habagatang Wales. Sama sa pamilyang McKay, ang pamilyang Evans miadto sa Amerika niadtong 1856 ug miabut sa Utah niadtong 1859. Ang duha ka mga pamilya sa wala madugay nanimuyo sa Ogden, Utah, diin si David McKay ug si Jennette Evans nagkakita ug nagkahigugmaay. Gikasal sila ni Elder Wilford Woodruff niadtong 9 sa Abril 1867 didto sa Endowment House.²

Niadtong 8 sa Septyembre 1873 sa gamay nga lungsod sa Huntsville sa Utah, si David O. McKay natawo––ang ikatulong anak ug ang unang anak nga lalaki ni David ug Jennette Evans McKay. Malipayon ang iyang pagkabata pero dili ingon nga walay mga pagsulay. Niadtong 1880, may nagsunodsunod nga mga hitabo nga misulay ug mitesting sa pagtuo sa pamilya ug maoy nakaingon sa sayong pagkahingkod sa batan-ong David O. McKay. Ang iyang duha ka magulang nga mga igsoong babaye, nga si Margaret ug Ellena, nagsunodsunod og kamatay, ang usa tungod sa hilanat nga rheumatic ug ang usa tungod sa pneumonia. Paglabay sa usa ka tuig, ang iyang amahan nakadawat og tawag sa misyon ngadto sa Scotland. Si David McKay ingon og nagduhaduha mahitungod sa pagdawat sa tawag tungod kay kini nagpasabut nga biyaan niya ang iyang asawa (kinsa hapit na manganak) nga mag-inusara sa mga responsibilidad sa pamilya ug sa uma. Hinoon, sa dihang nadunggan ni Jennette ang tawag, lig-on ang iyang tubag: “Siyempre imo gyud nang dawaton, dili ka kinahanglang mabalaka kanako. Si David O. ug ako magtarung sa pagdumala!”³ Uban niini nga pag-awhag ug sa kasiguroan sa panabang sa mga silingan ug mga kabanay, si David McKay midawat sa tawag. Ang mga pulong sa panamilit ngadto sa siete anyos nga si David O. mao ang “atimana si Mama.”⁴

Tungod sa maalamong pagdumala ni Jennette McKay, sa kakugi sa kadaghanan, ug sa mga panalangin sa Ginoo, milambo ang umahan sa mga McKay bisan og wala si David Mckay sulod sa duha ka tuig. Niining higayona ug, sa pagkatinuod, sa iyang tibuok kinabuhi, si Jennette McKay mabinantayon kaayo sa espirituhanong kaayohan sa mga anak: “Ang pag-ampo sa pamilya usa ka naandan nang buluhaton sa panimalay sa mga McKay, ug kon si Jennette mag-inusara ra uban sa iyang gamay nga pamilya ingon og usa kini sa mas importanting bahin sa mga kalihokan nianang adlawa. Si David [O.] gitudloan sa pagtuman sa iyang turno sa pag-ampo sa buntag ug sa gabii ug nakakat-on sa kamahinungdanon sa mga panalangin sa langit diha sa panimalay.”⁵

Si Presidente McKay kanunay nga maghisgot sa iyang inahan isip usa ka ehemplo nga angay nga sundon. Sa usa ka okasyon siya miingon: “Wala akoy mahunahunaan nga hiyas sa usa ka babaye nga wala diha sa akong inahan. … Ngadto sa iyang mga anak, ug sa tanan nga nakaila kaayo kaniya, siya matahum ug maligdong. Bisan og madasigon siya dili siya saputon ug adunay kontrol sa kaugalingon. Ang iyang tabunon nga mga mata dihadiha magpakita sa pagtaas sa emosyon, bisan pa niana, kanunay siyang anaa sa hingpit nga pagkontrol. … Sa kalumo, pagkaamumahon, pagkamapailubon nga puno sa gugma, pagkamaunungon sa panimalay ug sa unsay matarung, ingon siya niana sa akong pagkabata, ug ingon siya niana ka halangdon sa akong pagtan-aw karon human sa paglabay niining mga katuigan.”⁶

Sa dihang si David O. McKay gipangutana sa paghingalan sa labing maayong tawo nga iyang gikahimamat, mitubag siya nga walay pagduhaduha, “Ang akong amahan.”⁷ Pagkahuman sa iyang misyon, ang iyang amahan nagserbisyo isip usa ka bishop sa mga Ward sa Eden ug Huntsville niadtong 1883 pagka 1905.⁸ Si David McKay Sr. mipakigbahin og daghang mga kasinatian ug sa iyang pagpamatuod uban sa iyang batan-ong anak. Si Presidente McKay nahinumdom: “Sa bata pa ko, naglingkod ako ug nakadungog niana nga pagpamatuod gikan sa usa nga akong gimahal ug gitahud sama sa inyong kasayuran walay laing tawo nga akong gimahal sa kalibutan, ug kana nga kasiguroan nasilsil sa akong pagkabatan-on.”⁹ Ang kalig-on sa ehemplo ug pagpamatuod sa iyang amahan nakaabag kaniya samtang siya nagtubo diha sa iyang kahibalo sa kamatuoran.

Sa matag adlaw nga kinabuhi, ang amahan ni Presidente McKay mitudlo kaniya og mga leksyon nga nakapalig-on kaniya ug iyang nagamit sa iyang mga pagtulun-an isip usa ka Apostol. Gisultihan siya sa makausa sa usa ka kasinatian sa dihang nanguha siya og kumpay uban sa iyang mga igsoong lalaki. Ang ikanapulo nga karga ihatag isip ikapulo nga halad ngadto sa Simbahan. Ang amahan ni David O. McKay misulti sa mga batang lalaki sa pagkuha sa ikanapulo nga karga gikan sa mas maayong lugar kay sa ilang kasagarang kuhaanan. Ang iyang amahan miingon, “Mao kana ang ikanapulo nga karga, ug ang labing maayo maoy angay alang sa Dios.” Paglabay sa mga katuigan si David O. McKay miingon nga kini mao ang “labing epektibo nga sermon kabahin sa ikapulo nga sukad akong nadungog sa akong kinabuhi.”¹⁰ Ang iyang amahan mitudlo usab kaniya sa pagrespeto sa mga babaye. Si Presidente McKay misulti sa kabatan- onan, “Nakahinumdom ko sa pahimangno sa akong amahan sa dihang nagsugod na ako sa pagpangulitawo og babaye sa akong pagkatin-edyer: ‘David, tagda kanang batan-ong babaye sama nga gusto nimong tagdon ni bisan kinsang lalaki ang imong igsoong babaye.’ ”¹¹

Sa ulahing bahin sa iyang kinabuhi, samtang nag-alagad isip Presidente sa Simbahan, iyang gihatag ang mosunod nga pasidungog ngadto sa iyang mga ginikanan: “Mapasalamaton ako alang sa maalamon ug mainampingong pagbantay ug pagbansay sa halangdong mga ginikanan … ang pagbantay nga maoy nakapugong kanako sa pagtipas ngadto sa dalan nga maoy mahimong hinungdan sa lahi kaayo nga matang sa kinabuhi! Matag tuig nagkadako ang akong pagpasalamat ug gugma sa mabinantayon, bililhong inahan, ug usa ka halangdong amahan.”¹²

Pagkabatan-on

Sa batan-on pa siya, si David O. McKay gitawag sa pagserbisyo diha sa kapangulohan sa korum sa mga deacon. Nianang higayona, ang mga deacon sa ward maoy responsable sa paglimpyo sa kapilya, pagpamugha alang sa lutuanan sa kapilya, ug sa pagsiguro nga ang mga biyuda sa ward adunay sugnod kanunay.¹³ Iyang giingnan ang mga sakop sa korum nga “mibati siya nga dili makamao nga mohimo sa iyang katungdanan nga iyang nakita ang uban nga mas makamao sa paghimo niini kay kaniya, …[pero] iyang gibati nga mopadayon uban sa panabang sa Ginoo.”¹⁴ Kini nga kinaiya maoy matang sa pagkamapainubsanon sa iyang pagdawat og mga calling sa iyang tibuok kinabuhi.

Isip anak sa bishop, aduna siyay kahigayunan nga makahimamat sa mga lider sa Simbahan kinsa mibisita sa ilang pamilya. Sa usa ka okasyon niana, niadtong Hulyo 1887, si Patriarch John Smith mibisita ug mihatag kaniya sa iyang patriyarkal nga panalangin (Si David O. nag-edad og 13 niadtong higayona). Human sa panalangin, si Patriarch Smith miagbay sa batan-ong lalaki ug miingon, “Dong, duna ka pay laing buhaton gawas sa pagdula og mga jolen.” Pagkataud-taud si David miadto sa kusina ug misulti ngadto sa iyang inahan, “Kon nagtuo siyang mohunong kog dula og mga jolen, nasayop siya.” Ang iyang inahan miundang sa iyang trabaho ug misulay sa pagpasabut unsay gipasabut ni Brother Smith. Bisan og si David O. McKay ug ang iyang inahan wala gayud masayud kon unsa ang iyang umaabot, ang kasinatian nagpakita nga ang Ginoo adunay mas dagkong mga responsibilidad nga giandam alang sa batan-ong lalaki.¹⁵

Sa tanang panahon sa iyang pagkatin-edyer, nagpabilin siya nga aktibo sa pagserbisyo sa Simbahan ug nagpadayon sa pagangkon og kahibalo ug kasinatian. Niadtong 1889, sa edad nga 15, gitawag siya isip secretary sa Sunday School sa Huntsville Ward, usa ka katungdanan nga iyang gihuptan hangtud pagka 1893, sa dihang gitawag siya sa pag-alagad isip usa ka magtutudlo sa Sunday School.¹⁶ “Ang iyang dakong gugma sa Sunday School ug sa pagtudlo nagpadayon sa iyang tibuok kinabuhi.

Edukasyon, Misyonaryo nga Pag-alagad, ug Kaminyoon

Si David O. McKay sa makausa misulat, “Adunay tulo ka mahinungdanong panahon sa yutan-ong kinabuhi sa tawo, diin ang iyang kalipay dinhi ug sa kahangturan magdepende, [sa ato pa], ang iyang pagkahimugso, ang iyang kaminyoon, ug ang iyang pagpili og bokasyon.”¹⁷ Nga napanalangin na sa pagkahimugso ug pagmatuto diha sa usa ka matarung nga pamilya, nagpadayon siyang nakakuhag kaayohan gikan sa maalamong mga desisyon kalabut sa iyang edukasyon, propesyon, ug kaminyoon sa katapusan.

Pagkahuman sa iyang pagtuon hangtud sa ikawalo nga grado sa Huntsville, mi-eskwela siya sa Weber Stake Academy sa Ogden sulod sa duha ka tuig. Dayon, pagka 1893–94 nga tuig ting-eskwela, sa edad nga 20 anyos, mibalik siya ngadto sa Huntsville ug nagtrabaho isip usa ka magtutudlo sa elementarya sa lungsod. Niining higayona, ang iyang Lola Evans mihatag og regalo ngadto sa matag usa sa iyang buhi nga mga anak og $2, 500. Nihit ang kwarta alang sa mga McKay, ug ang mga silingan misugyot nga si Jennette ang inahan ni David O. McKay, mo-invest sa kwarta diha sa stocks. Bisan pa niana, lig-on siyang mipahayag, “Matag sentabo niini maadto sa edukasyon sa among mga anak.”¹⁸ Busa, sa tinglarag niadtong 1894, siya ug ang iyang tulo ka mga igsoon (sila si Thomas E., Jeanette, ug Annie) mibiyahe ngadto sa Dakbayan sa Salt Lake sakay sa karwahe aron moeskwela sa Unibersidad sa Utah. Ang karwahe napuno sa harina ug mga ginarapon nga prutas ug adunay usa ka gigatasan nga baka nga nagsunod sa luyo.¹⁹

Sa kasinatian ni David O. McKay sa unibersidad, ang iyang anak nga si Llewelyn misulat: “Ang eskwelahan importante. Ang gugma sa pagkat-on midako pag-ayo, suod nga panaghigalaay naugmad; ug ang iyang maayong panabut sa mga hiyas napalambo. Nahimo siyang presidente sa iyang klase ug napili nga balediktoryan. … Miapil sa mga sport uban sa kadasig, nahimo siyang right guard sa unang tim sa potbol sa unibersidad. Ang labing dakong hitabo niining higayona mao ang iyang pagkaila ni Emma Ray Riggs.”²⁰

Sa ikaduhang tuig sa ilang edukasyon sa unibersidad, ang mga estudyante nga McKay miabang og usa ka balay ni Emma Robbins Riggs, ang inahan ni Emma Ray Riggs. Usa ka adlaw niana, ang inahan ug anak nga babaye nagbarug sa may bintana ug nagtan-aw samtang si David O. ug Thomas E. McKay nga miabut uban sa ilang inahan. Mikomentaryo ang inahan ni Emma Ray: “Naay duha ka mga batan-ong lalaki nga mahimong maayong mga bana sa suwerte nga mga babaye. Tan-awa unsa sila ka buotan sa ilang inahan.” Si Emma Ray namahayag, “Ganahan ko nianang itumon, ” kinsa mao si David O. McKay. Bisan og siya ug si Emma Ray Riggs magkita og panagsa, wala silay seryoso nga relasyon hangtud paglabay og pipila ka mga tuig.²¹

Pagkahuman sa iyang pagtuon sa unibersidad sa tingpamulak niadtong 1897, si David O. McKay gitanyagan og usa ka trabaho didto sa Lalawigan sa Salt Lake. Malipayon siya sa katungdanan ug gustong magsugod na aron makakwarta aron makatabang sa iyang pamilya. Bisan pa niana, sa susamang panahon iyang nadawat ug mitubag sa tawag sa pag-alagad og usa ka misyon sa Great Britain.

Niadtong 1 sa Agosto 1897, gi-set apart siya ni Presidente Seymour B. Young sa pag-alagad isip usa ka misyonaryo sa mga Isla sa Britanya. Ang unang bahin sa iyang misyon gigahin ngadto sa Stirling, Scotland, diin ang trabaho hinay ug malisud. Makugihon gayud niyang gituman ang iyang trabaho ug sa pagka 9 sa Hunyo 1898, gitawag siya sa pagdumala sa mga misyonaryo sa Scotland. Sa pagdawat sa tawag, misangpit siya sa Ginoo alang sa panabang. Ang iyang mga responsibilidad niini nga tawag nakahatag kaniya og kahingkod ug kasinatian lapas sa iyang pangidaron ug nakapaandam kaniya sa umaabot nga pagserbisyo.

Laing importanting kasinatian nahitabo tulo ka mga bulan sa wala pa siya mopauli. Isip usa ka batan-on, nag-ampo siya kanunay alang sa espirituhanong panghimatuod kabahin sa iyang pagpamatuod. Niadtong 29 sa Mayo 1899, mitambong siya og usa ka halandumon nga miting sa mga misyonaryo. Siya miistorya: “Nahinumduman nako, ingon og kagahapon lang, ang kakusog sa inspirasyon niana nga okasyon. Ang tanan nga mitambong mibati gayud sa impluwensya sa Espiritu sa Ginoo. Ang tanan sa tinud-anay nahimong usa sa kasingkasing ug usa sa hunahuna. Wala gayud ako sukad makasinati sa mao nga emosyon. Usa kadto ka pagpakita diin isip usa ka nagduhaduha nga batan-on nagampo ako sa tago sa dakong tinguha diha sa daplin sa bungtod ug sa kasagbutan. Usa kadto ka kasiguroan ngari kanako nga ang sinsero nga pag-ampo pagatubagon ‘sa umaabot, sa usa ka dapit.’ Samtang nagpadayon ang miting, usa ka elder sa iyang kaugalingong kabubut-on mibarug ug misulti, ‘Mga kaigsoonan, adunay mga anghel niining kwartoha.’ Ingon og katingad-an, ang pahibalo wala makapakurat; sa pagkatinuod, ingon og kini bugos nga tukma, bisan og kini wala mosantup sa akong hunahuna nga dihay balaan nga mga binuhat nga mitambong. Nasayud lamang ako nga ako napuno sa pasalamat sa presensya sa Espiritu Santo.”²² Si Elder McKay nakahuman sa iyang misyon sa madungganong paagi ug gi-release niadtong Agosto sa 1899.

Sa panahon sa iyang misyon nagsulat siya ni Emma Ray Riggs, o “Ray, ” nga maoy iyang mapinanggaong tawag kaniya (ang iyang mga ginikanan mitawag niini kaniya tungod sa usa ka silaw [ray] sa kahayag sa adlaw). Ang panaghigugmaay nagsugod sa paglambo pinaagi sa sulat gikan sa Scotland ug sa Dakbayan sa Salt Lake. Iyang nakita kang Ray ang usa ka tawo nga pareho kaniya sa tanang paagi, lakip sa salabutan, maayong mga pamatasan, ug espirituhanong mga hiyas.

Nagpadayon siya sa pag-eskwela samtang si David O. McKay nagmisyon, ug human makagradwar sa B. A. sa edukasyon, mitrabaho siya sa Madison School sa Ogden, Utah.²³ Sa samang higayon, sa tinglaglag niadtong 1899, miapil si David sa faculty sa Weber Stake Academy. Nianang tuig sa ting-eskwela, silang duha magkita kanunay sa usa ka parke nga nataliwad-an sa ilang mga eskwelahan. Didto, pagka Disyembre 1900, si David mihangyo kang Emma Ray nga magpakasal kaniya. Nangutana niya si Emma Ray, “Nakasiguro ka ba nga ako gayud?” Miingon si David nga siya nakasiguro.²⁴ Niadtong 2 sa Enero 1901, si Emma Ray Riggs ug si David O. McKay nahimong unang magtiayon sa ika-20 nga siglo nga naminyo sa Templo sa Salt Lake.

Usa ka Bantugang Tig-Edukar

Niadtong 1902, sa edad nga 28, nahimo siyang prinsipal sa Weber Stake Academy. Bisan pa sa daghang responsibilidad nga pang-administratiba, aktibo siyang nagpadayon sa edukasyon sa mga estudyante. Pabilin siyang mapasaligon ngadto sa edukasyon sa iyang tibuok kinabuhi, nagtuo nga “ang tinuod nga edukasyon maningkamot sa paghimo sa mga lalaki ug mga babaye nga dili lamang maayong mga matematisyan, maayong mga linggwista, batid nga mga siyentista, o maayo kaayong mga magsusulat o mga magbabalak, apan usab, matinuoron nga mga tawo, nga may hiyas, mapugnganon, ug adunay gugma sa igsoon. Maningkamot sa paghimo sa mga lalaki ug mga babaye nga naghatag og bili sa kamatuoran, hustisya, kaalam, kaayo, ug pagkontrol sa kaugalingon isip ang labing maayong naangkon sa usa ka malampusong kinabuhi.”²⁵

Nagtuo siya nga ang edukasyon importante alang sa tanan. Nagserbisyo siya isip usa ka prinsipal sa panahon sa dihang pipila lamang ka mga babaye ang mikuha og sekondarya nga edukasyon. Sa paghisgut sa importanting tahas sa mga babaye, misulat siya sa mosunod: “Wala kaayo hatagi og gibug-aton ang kabahin sa nahimo sa mga babaye sa pagtukod sa Kasadpang Kagamhanan. Niini nagsunod lamang kita sa gibuhat sa kadaghanan sa mga lalaki sa nanglabayng panahon. Ang mga babaye maoy magsagubang sa mga buluhaton sa panimalay, maoy mohimo kanunay sa mga responsibilidad sa pag-atiman og usa ka pamilya, modasig sa mga bana ug mga anak nga lalaki nga magmalampuson; ug samtang ang mga lalaki gidayeg sa katilingban, ang mga asawa ug mga inahan nga angayan gayud nga pahalipayan ug pagadaygon nagpabiling mapahiyumong kontento sa wala mapasidunggi nga kalampusan.”²⁶ Samtang nagtrabaho sa Weber Stake Academy, iyang gipasabut pag-ayo ang kamahinungdanon sa edukasyon sa duha ka mga sekso, ug ang mga babaye nga nagpalista midaghan gayud atol sa iyang panahon.

Sa mga katuigan nga siya nagserbisyo isip usa ka propesyonal nga tig-edukar ug administrador sa Weber Stake Academy, nagserbisyo usab siya sa kapangulohan sa Weber Stake Sunday School, diin mihimo siya og bag-ong mga programa. Nianang higayona nga gitawag siya ngadto sa kapangulohan sa Sunday School, ang organisasyon nakadawat og gamay lamang nga pormal nga direksyon gikan sa kinatibuk-ang pagpangulo sa Simbahan. Isip ikaduhang luyo-luyo nga superintendente––nga gisangunan sa buhatunon sa klase––si David O. McKay dihadiha nagsugod sa pagtrabaho sa pagpalambo sa pagtudlo ug pagkaton diha sa lawak-klasehanan ug nagkat-on pinaagi sa paggamit sa mga pamaagi nga iyang nakat-unan isip usa ka propesyonal nga tig-edukar. Usa ka lider sa Sunday School mihulagway sa iyang trabaho ingon sa mosunod:

“Mipatawag siya pag-una sa sinemana nga mga miting sa mga sakop sa stake board. Iyang gibansay ang mga sakop sa paghimo og outline sa mga leksyon ug sa pagpili og usa ka tumong (karon gitawag og katuyoan) alang sa matag leksyon. Gibansay niya sila sa pag-organisar ug paghulagway sa tumong. Iyang gihatagan og importansya ang pagtudlo ug ang paggamit sa tumong sa leksyon diha sa matag kinabuhi sa bata. Gisundan kini sa binulan … nga miting diin ang tanang mga magtutudlo ug mga opisyales sa Sunday School sa ward gihangyo sa pagtambong, nga nakabasa nang daan sa mga leksyon nga gamiton. … Isip resulta niini … nga mga miting, ang mga magtutudlo mipauli uban sa ‘daghang mga sinulat’ sa matag usa sa upat ka mga leksyon alang sa umaabot nga bulan. … [Kini] nga mga miting nahimong inila kaayo nga 90 porsinto ngadto sa 100 ka porsinto ang manambong sa matag miting.”²⁷

Ang mga balita daling mikatap sa dakong kalampusan sa Weber Stake Sunday School. Si Presidente Joseph F. Smith, kinsa nianang higayona nagserbisyo usab isip kinatibuk-ang superintendente sa mga Sunday School, nakagusto sa bag-ong mga ideya ni David O. McKay bahin sa pagtudlo ug midapit kaniya sa pagsulat og usa ka artikulo alang sa Juvenile Instructor, usa ka magasin sa Sunday School.²⁸

Apostol sa Ginoo

Paghatag og gibug-aton bahin sa Pagtudlo ug Pagkat-on

Niadtong 9 sa Abril 1906, human makaserbisyo og unom ka mga tuig sa Weber Stake Sunday School, giordinahan siya nga usa ka Apostol sa edad nga 32. Sa wala madugay human niana, gi-sustain siya isip ikaduhang luyo-luyo sa superintendente sa Kinatibuk-ang Sunday School. Nahimo dayon siyang unang luyoluyo niadtong 1909, ug kinatibuk-ang superintendente gikan niadtong 1918 hangtud sa pagka 1934. Ang samang bag-ong mga ideya nga iyang gigamit sa Weber Stake Sunday School daling gigamit sa tibuok Simbahan. Nakakita sa panginahanglan alang sa parehas nga mga leksyon, iyang gisulat ang libro nga Ancient Apostles, nga giandam isip usa sa unang mga manwal sa leksyon sa Sunday School.

Ang ngalan ni Elder McKay nahimo nang sangay sa Sunday School sa mga tuig nga siya nagserbisyo diha sa Korum sa Napulog Duha, ug padayon pa gihapon siyang nagsulat og mga leksyon alang sa Sunday School dihang nahimo siyang presidente sa Simbahan. Sa pagpaningkamot sa pagpauswag sa pagtudlo sa ebanghelyo, ang iyang gihatagan og pagtagad kanunay nga gipokus diha sa mga bata. Sa iyang mga pulong, ang mga bata “gikan sa Amahang putli ug walay mansa, walay nadala nga lama o kahuyang. … Ang ilang mga kalag ingon sa walay lama nga puti nga papel diin isulat ang mga tinguha o ang mga kalampusan sa tibuok kinabuhi.”²⁹ Iyang nakita ang Sunday School isip adunay importanting bahin sa pagtudlo ug pag-ugmad og kinaiya diha sa mga bata ug mga batan-on.

Pagtour sa Kalibutan ug Presidente sa European Mission

Laing mga kasinatian nakapaandam ni David O. McKay sa katapusan sa pagpangulo sa tibuok kalibutan nga Simbahan. Niadtong Disyembre 1920, siya ug si Elder Hugh J. Cannon, editor sa Improvement Era, gi-set apart ni Presidente Heber J. Grant ug sa iyang unang magtatambag, nga si Presidente Anthon H. Lund, sa pagtour sa tanang mga misyon ug mga eskwelahan sa Simbahan sa tibuok kalibutan. Sa panahon sa pagtour, nga milungtad og usa ka tuig, nakabiyahe sila og mga 100, 000 ka kilometrahe (sobra sa kaduha sa gilinginon sa kalibutan), nagtudlo ug nagpanalangin sa mga miyembro sa Simbahan sa tibuok kalibutan. Bisan pa sa mga kalisud sama sa pagkabuyok, kamingaw, ug uban pang mga hagit sa pagbiyahe, nakaangkon sila og malampusong misyon ug nakapauli sa gabii sa Pasko, niadtong 1912. Sa misunod nga mga adlaw human sa ilang pag-abut, mireport sila sa tanan nilang gibuhat ngadto ni Presidente Grant ug madungganon nga gi-release.³⁰ Sa unang kinatibuk-ang komperensya sa dihang nakauli na sila, si Presidente Grant mipahayag:

“Nalipay ko nga ania na si Brother McKay uban kanato karon. Si Brother McKay nakalibot na sa kalibutan sukad sa miaging komperensya––nakabisita sa atong mga misyon sa hapit tanang bahin sa kalibutan, ug nakabalik na, sama sa matag misyonaryo nga mopauli kinsa misangyaw niini nga ebanghelyo ug nakahimamat sa mga tawo sa kalibutan ug sa tanang nagkalain-laing mga tinuohan sa kalibutan, uban sa nagkadako nga kahayag, kahibalo ug pagpamatuod kabahin sa kabalaan sa buhat nga atong gihimo.³¹

Sa dihang turno na usab ni Elder McKay sa pagpamulong sa komperensya, iyang gilakbit sa pagsulti ang iyang biyahe uban sa lig-on nga pagpamatuod: “Sa dihang mibiya mi, … wala kami mabalaka ug maguol sa among umaabot nga biyahe. … Ang madasigong pagbati sa among responsibilidad, mao ang pagtuman sa mga tinguha ni Presidente Grant ug sa iyang mga magtatambag ug sa Napulog Duha, kinsa mipasidungog kanamo niana nga tawag, naka-agni kanamo nga tinguhaon ang Ginoo nga wala gayud sukad nako mahimo kaniadto sa akong kinabuhi, ug gusto kong mosulti karong hapuna nga ang saad nga gihimo ni Moises ngadto sa mga anak sa Israel sa wala pa sila motabok sa Suba sa Jordan ngadto sa Gisaad nga yuta, natuman tungod sa among mga kasinatian. Sa dihang nagtinguha kami sa Ginoo sa among tibuok nga mga kalag Siya migiya ug mitabang kanamo.”³²

Sa wala madugay sa iyang pag-uli gikan sa pagtour sa kalibutan, gitawag siya nga mahimong presidente sa European Mission. Mibiya siya paingon sa Liverpool niadtong Nobyembre 1922. Mao kining panahona sa iyang calling nga siya nagsugod sa pagtudlo sa konsepto nga ang “matag miyembro usa ka misyonaryo, ” nga maoy iyang gihatagan og gibug-aton sa kaulahian isip Presidente sa Simbahan. Isip usa ka mission president, iyang giorganisar pag-usab ang mga misyonaryo ngadto sa mga grupo, nga ang pipila ka mga misyonaryo naglihok isip tigbiyahe nga mga elder aron pagtabang sa pagbansay sa ubang mga misyonaryo sa mas maayong mga pamaagi sa pagtudlo. Usa sa iyang labing dako nga mga hagit mao ang pagtubag sa negatibo nga mga report sa pamantalaan. Ang iyang pamaagi mao ang personal nga pagpakigkita sa mga editor ug sa pagpasabut uban kanila, naghangyo og pareho nga kahigayunan sa pagsulti sa kamatuoran mahitungod sa Simbahan. Pipila ka mga editor wala mosugot sa iyang mga hangyo, pero daghan ang miuyon kaniya.³³ Ang iyang mga kahanas sa relasyon sa publiko nahimong dako nga panalangin ngadto sa Simbahan sa panahon sa iyang pagpangulo sa misyon ug sa iyang tibuok pangalagad.

Gi-sustain ngadto sa Unang Kapangulohan

Sa tinglarag niadtong 1934, gi-sustain siya isip ikaduhang magtatambag ngadto ni Presidente Heber J. Grant. Si Presidente J. Reuben Clark Jr., kinsa nagserbisyo isip ikaduhang magtatambag ni Presidente Grant, nahimong unang magtatambag. Bisan og si Presidente McKay miabut diha sa Unang Kapangulohan sa lig-on nga kaagi sa Simbahan, sa adlaw nga siya gi-sustain mibati gihapon siya og pagkamapainubsanon sa calling. Siya mipahayag: “Dili na angay nga isulti nga ako nakugang. Sa miaging pipila ka mga adlaw naglisud ko sa pagkontrol sa akong mga hunahuna ug mga pagbati. Ang kalipay, maayong pagbati nga nag-uban sa taas nga katungdanan nga miabut ngari kanako ingon og maoy mipabalanse sa kabug-at sa pagkaamgo sa dakong responsibilidad nga nagauban sa tawag ngadto sa Unang Kapangulohan.”³⁴ Bisan human sa daghang mga tuig sa pagserbisyo isip usa ka General Authority, miadmiter siya nga “kanunay gyud kaayo nga mapait alang nako ang pag-atubang og mga tawo, ” nga nakahibalo sa kadako sa iyang mga responsibilidad.³⁵

Sa panahon sa unang mga tuig ni Presidente McKay diha sa Unang Kapangulohan, ang mga miyembro sa Simbahan nag-atubang og Grabeng Depresyon. Niadtong 1936, ang Unang Kapangulohan opisyal nga mipahibalo sa Programa sa Seguridad sa Simbahan, nga nahimong Programa sa Welfare sa Simbahan. Ingon nga lig-on nga tigsuporta sa welfare, si Presidente McKay mipasabut og maayo nga ang pagkaespirituhanon ug ang welfare poparehag kahulugan: “Importante ang paghatag og sinina niadtong diyutay ra og sinina, sa paghatag og igong pagkaon ngadto niadtong kansang lamesa wala kaayoy pagkaon, sa paghatag og buluhaton niadtong nakigbisog nga nawad-an og paglaum tungod sa pagkawalay trabaho, pero ang pinakaimportanting butang, ang pinakadako nga mga panalangin nga mosangpot gikan sa Plano sa Seguridad sa Simbahan mao ang espirituhanon. Dugang pagkaespirituhanon ang gipahayag sa paghatag kay sa pagdawat. Ang labing dako nga espirituhanong panalangin nagagikan sa pagtabang sa usag usa.”³⁶

Human sa kamatayon ni Presidente Grant niadtong 1945, si George Albert Smith nahimong Presidente sa Simbahan ug mitawag kang Presidente McKay sa pagserbisyo isip iyang ikaduhang magtatambag. Ang iyang mga katungdanan nagpadayon sama sa una, uban sa bag-ong mga kahigayunan ug mga hagit nga sa kanunay nagkadako. Usa sa labing malisud nga mga proyekto nga iyang gisagubang mao ang pagkatudlo isip tsirman sa sentenyal nga selebrasyon sa Utah, nga nagkinahanglan og daghang mga bulan sa pagplano taliwala sa iyang daghan na kaayong mga trabahoon. Ang selebrasyon sa tibuok estado, nga natapos pagka Hulyo 1947, giila nga malampuson kaayo. Usa ka lokal nga pamantalaan mireport sa mosunod:

“Si Rodney C. Richardson, ang Coordinator sa sentenyal nga mga kalihokan sa California, miabut ngadto sa Dakbayan sa Salt Lake aron sa pagtuon sa Sentenyal sa Utah, diin siya miingon, maoy giila nga adunay ‘labing maayong pagplano sa nasud. Ang dili kinomersyo mao ang usa sa maanindot nga bahin sa Sentenyal sa Utah. Usa kini ka tinuod nga selebrasyon sa kasaysayan.’ ” Dugang sa mga pagdayeg gikan sa California, daghang laing mga estado misulat, nangayo sa mga plano ug ubang mga literatura nga adunay kalabutan sa selebrasyon.³⁷

Sa dihang ang panglawas ni Presidente George Albert Smith nagsugod na sa pagkaluya, ang mga responsibilidad sa iyang duha ka mga magtatambag nadugangan. Niadtong tingpamulak sa 1951, si Presidente McKay ug ang iyang asawa, nga si Emma Ray, nakahukom nga mangadto sa California gikan sa Dakbayan sa Salt Lake alang sa usa ka gikinahanglan kaayo nga bakasyon. Mihunong sa St. George, Utah, sa unang gabii, si Presidente McKay nahigmata tungod sa usa ka talagsaon nga impresyon nga siya kinahanglang mobalik ngadto sa Dakbayan sa Salt Lake. Paglabay sa pipila ka mga adlaw si Presidente George Albert Smith giatake ug namatay pagka 4 sa Abril 1951.

Propeta sa Tibuok Kalibutan nga Simbahan

Misyonaryo nga Buhat ug Pagtubo sa Simbahan

Human makaalagad sulod sa 45 ka mga tuig isip usa ka Apostol, si David O. McKay nahimong ikasiyam nga Presidente sa Simbahan niadtong 9 sa Abril 1951, uban ni Stephen L Richards ug J. Reuben Clark Jr. isip mga magtatambag. Niadtong 1952, ang Unang Kapangulohan mipaila sa unang opisyal nga plano sa pagpangita og katudloan alang sa full-time nga mga misyonaryo. Ang programa gihimo aron madugangan ang pagkaepektibo sa full-time nga mga misyonaryo pinaagi sa paghatag og sumbanan nga latid sa mga panaghisgutan aron magamit sa pagtudlo sa mga investigator. Ang latid adunay lima ka mga panaghisgutan nga giulohan og “Ang Basahon ni Mormon, ” “Basehanan sa Kasaysayan alang sa Pagpahiuli, ” “Talagsaong mga Doktrina sa Simbahan, ” “Mga Responsibilidad sa mga Miyembro sa Simbahan, ” ug “Pagkahimong usa ka Miyembro sa Simbahan.”³⁸

Paglabay sa siyam ka mga tuig, niadtong 1961, iyang gihimo ang unang seminar alang sa tanang mga presidente sa misyon, kinsa gitudloan sa pag-awhag sa mga pamilya sa pagpakigdait sa ilang mga higala ug mga silingan ug dayon patudloan kining mga tawhana sa mga misyonaryo, ” iyang giawhag ang matag miyembro sa paghimo og usa ka pasalig sa pagdala bisag usa ka bag-ong miyembro ngadto sa Simbahan matag tuig.³⁹ Usa ka training institute sa linggwahe alang sa bag-ong gitawag nga mga misyonaryo gitukod usab nianang tuiga. Uban niining bag-ong mga kalamboan, ang mga miyembro sa Simbahan ug ang gidaghanon sa fulltime nga mga misyonaryo mikusog pagtubo. Ubos sa iyang direksyon, ang gidaghanon sa mga stake misobra sa doble (nga gibanabana nga 500) sa dihang bag-ong mga stake nahimo libot sa kalibutan sama sa mga nasud sa Argentina, Australia, Brazil, England, Germany, Guatemala, Mexico, ang Netherlands, Samoa, Scotland, Switzerland, Tonga, ug Uruguay. Usab niadtong 1961, aron matagad kining dakong pagtubo, ang mga sakop sa Unang Korum sa Seventy gihimo nga mga high priest aron sila makadumala sa mga komperensya sa stake, ug ang bag-ong katungdanan sa mga representante sa rehiyon sa Napulog Duha natukod niadtong 1967.

Mga Biyahe isip Presidente

Si Presidente McKay mibiyahe og daghang mga milya bisan pag tipunon ang mga milya sa tanang nag-una kaniya. Niadtong 1952, nagsugod siya sa una sa daghang importanting mga biyahe––siyam ka semana nga biyahe ngadto sa Europe, diin mibisita siya og siyam ka mga nasud ug pipila ka mga misyon. Sa unang paghunong sa Scotland, iyang gipahinungod ang unang kapilya niana nga nasud, nga nahimutang sa Glasgow. Sa tanang nahibilin sa biyahe, gibanabana nga siya nakahimo og 50 ka mga miting uban sa mga miyembro sa Simbahan, mipahigayon og daghang mga interbyu, ug mibisita sa mga tag-as og katungdanan sa daghang mga nasud.⁴⁰ Pagka 1954, mibiyahe siya ngadto sa hilit nga misyon sa Habagatang Africa, nga maoy unang General Authority nga mibisita niadtong lugara. Sa ikaduhang bahin sa iyang biyahe, iyang gibisitahan ang mga miyembro sa Simbahan sa Habagatang Amerika. Pagka 1955, iyang gibisitahan ang Habagatang Pasipiko, ug sa ulahing bahin sa ting-init sa samang tuig, mibalik siya ngadto sa Europe uban sa Tabernacle Choir.

Iyang gibati nga ang iyang mga biyahe nakahatag og “mas klaro nga kahibalo sa mga miyembro sa Simbahan nga sila dili laing mga grupo pero sa pagkatinuod kabahin sa usa Simbahan sa kinatibukan.”⁴¹ Sa unang higayon ang Simbahan sa tinud-anay nahimong tibuok kalibutan nga simbahan. Si Presidente McKay mipahayag: “Ang Dios mopanalangin sa Simbahan. Tibuok kalibutan na kini. Ang impluwensya niini kinahanglang mabati sa tanang mga kanasuran. Hinaut nga ang iyang espiritu moimpluwensya sa mga tawo ug mogiya sa ilang mga kasingkasing ngadto sa maayong kabubuton ug kalinaw.”⁴²

Nagkadaghan nga mga Templo

Samtang didto sa Europe niadtong 1952, mihimo siyag mga pakigsabut aron sa pagtukod og bag-ong mga templo, ang unang matukod gawas sa Estados Unidos ug Canada. Ang Templo sa Bern Switzerland gipahinungod niadtong 1955, ug ang Templo sa London England gipahinungod niadtong 1958. Gipahinungod usab sa panahon sa iyang kapangulohan mao ang Templo sa Los Angeles California (1956), ang Templo sa Hamilton New Zealand (1958), ug ang Templo sa Oakland California (1964). Ubos sa iyang direksyon, mga salida ang gigamit alang sa temple endowment, aron mahimong posible nga ang ordinansa madawat sa nagkalain-laing mga linguahe.

Koordinasyon ug Konsolidisyon

Niadtong 1960, ang Unang Kapangulohan mitudlo ni Elder Harold B. Lee sa pagtukod sa Church Correlation, uban sa tuyo sa pagkoordinet ug pagkunsolidet sa mga programa sa Simbahan, pagpakunhod sa nagkasapaw nga mga leksyon, ug pagdugang sa kahanas ug pagkaepektibo. Sa usa ka pakigpulong sa kinatibukang komperensya nga nagpahibalo niini nga kalihokan, si Elder Lee mipahayag: “Mao kini ang usa ka lakang, nga … dugay na sa hunahuna ni Presidente McKay ug karon isip Presidente sa Simbahan nagsugo siya kanato sa pagpadayon, nga atong hiusahon ang mga kalihokan aron mas makahimo, ug mas maepektibo sa buhat sa priesthood, sa mga auxiliary, ug sa ubang mga yunit aron nga kita makatagana sa atong panahon, sa atong kalagsik, ug sa atong mga paningkamot ngadto sa unang katuyoan diin ang Simbahan mismo natukod.”⁴³

Ambasador alang sa Simbahan

Sa ubang mga tawo sa laing mga tinuohan, si Presidente McKay giisip nga usa ka importanting espirituhanong lider. Nakigtagbo siya kanunay sa mga lider sa kalibutan ug sa lokal nga mga opisyal sa gobyerno. Gibisitahan usab siya sa mga presidente sa Estados Unidos, lakip nila ni Harry S. Truman, John F. Kennedy, ug Dwight D. Eisenhower. Sa usa ka okasyon niana, si Presidente Lyndon B. Johnson sa U.S., kinsa motawag kanunay ni Presidente McKay, miimbitar kaniya ngadto sa Washington D.C., alang sa personal nga pagpatambag bahin sa pipila ka mga isyu nga nakalibug kaniya. Atol sa pagbisita, si Presidente McKay misulti kaniya: “Tuguti ang imong konsensya nga maoy mogiya nimo. Pahibaloa ang mga tawo nga ikaw sinsero, ug sila mosunod kanimo.”⁴⁴

Gikagustuhan nga Mamumulong ug Lider

Sugod sa pagkabatan-on ug sa iyang tibuok kinabuhi, si Presidente McKay nagtuon sa mga pulong sa bantugang mga tagsulat ug sa kanunay manudlo gikan sa mga tudling nga iyang nasag-ulo. Sama pananglit, iyang giingnan ang mga miyembro sa Simbahan: “Ang kasingkasing ni Wordsworth nalipay sa dihang nakakita siya og bangaw diha sa panganod. Ang kasingkasing ni Burns nagsubo sa dihang ang iyang daro nakaibot og daisy. Mahimong pupoon ni Tennyson ang buwak gikan sa liki sa bongbong, ug tan-awon ‘ang tanang bahin sa Dios ug sa tawo.’ Kining tanan, ug ubang bantugang mga tawo, nakapakita ngari kanato, sa mga buhat sa kinaiyahan, ang binuhatan sa Dios.”⁴⁵

Ang mga miyembro sa Simbahan ganahang maminaw ni Presidente McKay nga mamulong. Ang iyang mga diskurso sa kanunay maglakip sa makapadasig nga mga istorya gikan sa iyang daghang mga kasinatian, ug sa kanunay gusto siyag maayong pasiaw. Malingaw siyang moistorya bahin sa batang tighatud og pamantalaan nga milamano kaniya sa wala pa siya makasulod sa elevator. Dayon ang bata modagan paingon sa taas aron sa pagtimbaya sa tigulang nga propeta sa dihang mogawas na siya didto sa itaas. Ang batang lalaki miingon, “Gusto lang ko nga molamano kanimo sa makausa sa dili pa ka mamatay.”⁴⁶

Ang iyang mga pakigpulong sa kinatibuk-ang komperensya naghatag og gibug-aton sa kamahinungdanon sa panimalay ug sa pamilya isip mao ang tinubdan sa kalipay ug ang labing siguro nga depensa batok sa mga pagsulay ug mga tintasyon. Ang sanglitanan nga “walay laing kalampusan nga makapuli sa kapakyasan diha sa panimalay” sa kasagaran gibalik-balik samtang siya nanawag sa mga ginikanan sa paggahin og mas daghang panahon uban sa ilang mga anak ug magtudlo kanila mahitungod sa kinaiya ug kaligdong. Siya nagtudlo, “Ang putli nga mga kasingkasing diha sa usa ka putli nga panimalay duol kanunay sa langit.”⁴⁷ Iyang gitawag ang panimalay nga “sukaranang yunit sa katilingban” ug namahayag nga “ang pagkaginikanan sunod ngadto sa pagka Dios.”⁴⁸

Namulong siya kabahin sa pagkabalaan sa kaminyoon ug naghisgot kanunay sa gugma nga iyang gibati alang sa iyang pamilya ug sa iyang asawa, nga si Emma Ray. Ang ilang kaminyoon nga sobra na sa 60 ka mga tuig nahimong modelo nga panag-uban alang sa umaabut nga mga kaliwatan sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Siya mipahimangno, “Atong tudloan ang kabatan-onan nga ang relasyon sa kaminyoon mao ang usa sa labing sagrado nga mga obligasyon nga nailhan sa tawo, o himoon sa tawo.”⁴⁹

Samtang nagkaluya na siya sa tunga-tungang bahin sa 1960, kanunay na siyang anaa sa wheelchair ug mitawag og dugang mga magtatambag ngadto sa Unang Kapangulohan. Bisan pa sa iyang nagkaluya nga kahimtang, nagpadayon siya sa pag-atiman sa mga atimanonon sa Simbahan ug sa pagtudlo, paggiya, ug sa pagdasig. Sa hapit na ang iyang kamatayon, namulong siya sa usa ka miting sa Templo sa Salt Lake uban sa mga General Authority sa Simbahan. Si Elder Boyd K. Packer, kinsa diha sa miting, nahinumdom sa kasinatian ingon sa mosunod:

“[Si Presidente McKay] naghisgot bahin sa mga ordinansa sa templo ug mikutlo gikan sa mga seremonya. Mipasabut siya niini ngari kanamo. (Dili kadto lain, kay kami diha man sa sulod sa templo.) Human siya makasulti og taas-taas, mihunong siya ug mihangad sa kisame nga lawom ang gihunahuna.

“Nahinumdom ako nga ang iyang dagko nga mga kamot diha sa iyang atubangan nga ang mga tudlo nagsapid. Nagbarug siyang namalandong nga usahay buhaton sa mga tawo kon maghunahuna og usa ka lawom nga pangutana. Dayon siya namulong: ‘Mga kaigsoonan, nagtuo ako nga sa katapusan ako nagsugod na sa pagkasabut.’

“Ania siya, ang propeta––usa ka Apostol nga sobra sa tunga sa usa ka siglo ug bisan niana siya nagkat-on pa, nagtubo siya. Ang iyang ekspresyon nga ‘Nagtuo ako nga sa katapusan ako nagsugod na sa pagkasabut, ’ nakapahupay kaayo kanako.”⁵⁰ Bisan sa iyang daghang nasabtan bahin sa ebanghelyo ug sa iyang kasinatian diha sa Simbahan, si Presidente McKay mapainubsanon kaayo nga makaingon nga siya makakat-on pa gihapon ug makadiskobre og mas lawom nga mga ang-ang sa kahulugan.

Human makaserbisyo isip propeta sa Ginoo hapit ma-20 ka mga tuig, si Presidente McKay namatay niadtong 18 sa Enero 1970 sa Dakbayan sa Salt Lake, Utah, nga diha ang iyang asawa, nga si Emma Ray, ug lima sa iyang mga anak sa iyang kiliran. Sa usa ka pasidungog ngadto kaniya, si Presidente Harold B. Lee mipahayag nga siya “mibiya sa kalibutan nga mas buhong ug ang langit mas mahimayaon pinaagi sa daghang mga bahandi nga iyang gidala ngadto sa matag usa niini.”⁵¹ Sa kabilin ni David O. McKay, ang iyang sumusunod, nga si Presidente Joseph Fielding Smith, mipahayag: “Siya usa ka tawo nga lig-on kaayo sa espirituhanon, natawo nga usa ka natural nga lider sa mga tawo, ug usa ka tawo nga gimahal sa iyang mga katawhan ug gitahud sa kalibutan. Sa tanang panahon nga moabut ang mga tawo mobarug ug motawag sa iyang pangalan nga bulahan.”⁵²