Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha ʻUluakí: Ko Hono Moʻui ʻAki e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí


Fakataha ʻUluakí

Ko Hono Moʻui ʻAki e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoni kiate kinautolu ʻoku kau maí ke:

  • Mahino ʻoku malava ke maʻu ʻa e melinó mo e fiefiá ʻi he nofo-malí.

  • Maʻu ha ʻamanaki lelei lahi ange ʻe lava ke nau maʻu ʻa e fiefiá ʻi heʻenau moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau nofo-malí.

  • Kamata moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻe faá ke fakamālohia ʻenau nofo-malí:

    • Talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

    • Fakapapau ke kei nofo-mali pē pea fakaleleiʻi e ngaahi faikehekehé.

    • Tauhi e ngaahi fuakavá.

    • Feinga ke fakalakalaka he ʻaho takitaha.

Ko e Fakavaʻe ʻo e Fiefiá ʻi he Nofo-malí

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni: [“Ko e nofo-malí … ko e tefitoʻi moʻoni nāunauʻia mo hakeakiʻi lahi taha ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai ha ouau ʻe toe mahuʻinga ange mo toputapu ange ai pea fie maʻu ange ki he fiefia taʻengata ʻa e tangatá. ʻOku ʻomi ʻe he tauhi faivelenga ki he fuakava ʻo e nofo-malí ʻa e fiefia lahi taha ʻi heni pea mo e pale nāunauʻia ʻi he hili ʻa e moʻui ní.”1

ʻOku lava ke fakamālohia ʻe he ngaahi hoa-malí honau ngaahi vā fetuʻutakí pea tauhi ke malu honau ngaahi fāmilí ʻaki hono muimuiʻi ʻa e faleʻi kuo ʻomi ʻi he fanongonongo ki he fāmilí. 2 ʻOku nau lava ʻo fekumi ki ha ngaahi meʻa ke fakaleleiʻi ʻaki ha ngaahi palopalema ʻoku nau fehangahangai mo ia ʻi haʻanau ako ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau tamaioʻeikí pea lotua fakamātoato ke maʻu e tataki ʻa e ʻEikí, pea fokotuʻu honau vā fetuʻutaki ʻi he nofo-malí ʻi he fakavaʻe ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku lava ke nau maʻu ʻa e mālohi ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá mo ngāue fakataha ʻo fakafou ʻi he lotú. ʻOku nau lava ke fakatomalaʻi ʻenau ngaahi ʻulungāanga koví mo fefakamolemoleʻaki. ʻOku lava foki ʻe he ngaahi hoa-malí ʻo ako ha ngaahi poto ki hono fakaleleiʻi ha palopalemá mo e fetuʻutakí ke fakaleleiʻi ʻaki ha ngaahi taʻefefiemālieʻaki pea ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fepakipaki ʻe malava ke hokó.

Ko e movete ʻa e Moʻui Fakafāmilí

Naʻe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Hingikelī kau ki he movetevete ʻa e moʻui fakafāmilí: “ʻOku fakaʻau ke movete ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi feituʻu kotoa ʻo e māmaní. … ʻOku mamahi ʻa e lotó; pea tangi ʻa e fānaú.”3 ʻI he taimi ʻoku fehangahangai ai ha niʻihi fakafoʻituitui mo e ngaahi palopalema mo e ngaahi faingataʻa ʻi he nofo-malí, ʻoku nau loto-foʻi pea nau fie maʻu ke ʻoua ʻe toe hoko atu. ʻOku tukupā ha niʻihi tokolahi ke tauhi honau vā ʻi heʻenau nofo-malí, ngāue ke fakaleleiʻi ʻenau ngaahi palopalemá, pea nēkeneka ʻi he melino, fiefia, mo e lavameʻa ʻi heʻenau nofo-malí.

Neongo ʻoku lahi e ngaahi faingamālie ke maʻu ai ʻa e fiefiá, ʻoku fefaʻuhi ha kakai tokolahi mo e taʻefiemālié, loto mamahí, mo e siva ʻa e ʻamanakí. ʻOku fakamanamanaʻi e nofo-malí mei tuʻa ʻe he ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi meʻa ʻoku fakahokó pea mo e fakavavevave ʻo e moʻui fakaʻahó. ʻOku toe fakamanamanaʻi mei loto ʻe he ngaahi ʻulungāanga koví, taʻemahinó, mo e hīkisiá. ʻOku ʻikai faingofua ke ikunaʻi e ngaahi palopalema lalahí, pea ngalingali ʻoku fefaʻuhi taʻetuku ha ngaahi hoa-mali ʻe niʻihi mo e ngaahi palopalema tatau kuo nau maumauʻi honau ngaahi vaá he ngaahi taʻu lahi. ʻI hono fakatokangaʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e fakamanamana ki he ngaahi fāmilí, naʻa nau fakatokanga mai ʻi he fanongonongo ki he fāmilí “ʻe hanga ʻe he movetevete ʻo e fāmilí ʻo ʻomi ki he kakaí fakatāutahá, tukui koló, mo e ngaahi puleʻangá ʻa e ngaahi fakamamahi naʻe kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá mo onopōní.”4

ʻOku mahino ʻaupito ʻa e ngaahi meʻa fakamamahi ko ʻeni ʻoku hoko he tukui koló. ʻOku ʻilo ʻe he ngaahi hoa-mali ne nau fakakaukau ko e vete malí ʻa e founga lelei taha ki ha nofo-mali ʻoku ʻikai maʻu ai ha fiefiá ʻokú ne faʻa fakatupu ha ngaahi palopalema ʻoku ʻikai ke fai ha tomuʻa ʻilo ki ai. ʻI ha ako ki he ngaahi ola ʻo e vete mali ʻe taimi lōloá, naʻe fai ʻe Siutiti Ualasiteini ko e tokotaha mataotao ki he fakalelei ʻatamaí, fakataha mo Sūlia Liu mo Sanitulā Pelekisilī ha fakamatala aofangatuku ʻo pehē ʻoku uesia ʻe he vete malí ʻa e moʻui ʻa e fānaú pea ʻoku ʻi ai ʻene kaunga ki honau ʻulungāangá mo ʻenau ngaahi filí ʻi he toenga ʻo ʻenau moʻuí.5

Naʻe ʻilo ʻe Linitā Uaite ʻo e Univēsiti ʻo Sikākoú mo hono kaungā faʻutohi ko Meki Kalahā ʻoku faʻa hoko e ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmaki kehe ʻo e vete malí ʻi he fānaú, kau ai e fakautuutu ʻo e maumau laó mo e faihiá, siʻisiʻi ange e ngaahi faingamālie ki he akó, pea lahi ange e ngaahi palopalema ʻo e moʻui fakaʻatamaí mo e fakaesinó.6 Naʻá na ʻilo ʻoku lahi ange hono ngaohikovia ʻo e fānaú ʻe ha kaumeʻa tangata pe fefine ʻo e faʻeé pe tamaí ʻi he ongomātuʻa totonú. 7

ʻOku fakatupu mei he ngaahi moʻoniʻi meʻa lahi ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi he nofo-malí, ʻo hangē ko e meʻa ne fakatokangaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipoló:

“ʻI he hili pē ʻa e malí he ʻikai fuoloa kuo fakatokangaʻi ʻe he ongomeʻa ko ʻení ʻokú na takitaha haʻu mei he tupuʻanga kehekehe, kuo pau ke na fehangahangai mo e meʻa moʻoni ʻoku hokó. ʻOku ʻikai ke toe ʻi ai ha moʻui mohe misi ia pe fakangalingali; kuo pau ke tau hū mai mei he kakapú ʻo fokotuʻu maʻu hotau vaʻé ʻi he kelekelé. Kuo pau ke fua ʻa e fatongiá pea tali mo ha ngaahi ngafa. Kuo pau ke vete atu ha ngaahi tauʻatāina fakafoʻituitui ʻe niʻihi, pea kuo pau ke fai ha ngaahi liliu, ʻa e ngaahi liliu ʻoku taʻesiokitá.

“ʻOku vave pē hono fakatokangaʻi ʻe he taha kotoa ʻi he hili ʻo e malí ta ʻoku ʻi ai ha ngaahi vaivai ʻo hono malí ka naʻe ʻikai fakahā pe tomuʻa ʻiloʻi. Kuo fakaʻau ke mōlia lahi atu mo e ngaahi angalelei naʻe faʻa fakatokangaʻi ʻi he taimi ʻo ʻena kei kaumeʻá, ka kuo fakaʻau ke tupulaki ʻa e fanga kiʻi vaivai ia naʻe ʻasi siʻisiʻi heʻena kei kaumeʻá ʻo hā ngali lahi fau. … Kuo ʻasi mai he taimí ni ʻa e ngaahi tōʻonga ʻulungāanga naʻá te anga ʻaki ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo hilí; mahalo naʻa nima maʻu ʻa e hoá pe fakamole noaʻia, fakapikopiko pe faʻa ngāue, lotu pe anga fakataʻelotu; mahalo naʻa angaʻofa ʻa e husepānití mo fie tokoni pe ʻiteʻita mo fakapoʻuli, siokita pe nima homo, hīkisia pe mā. Kuo fakaʻau ke mahino mai pe ʻoku palopalema mo hono kāinga ʻi he fonó, pea ʻoku toe mahino ange mo e tuʻunga ʻo ʻenau feohi mo hono malí.”8

Ongoongo Lelei maʻá e Nofo-malí

Naʻe fakapapauʻi mai ʻe Palesiteni Kimipolo ki he ngaahi hoa-malí ʻe lava ke ola lelei ʻa e ngaahi nofo-malí neongo ʻa e ngaahi faingataʻá ni mo ha ngaahi faingataʻa kehe pē: “Neongo ʻe feinga ʻa e talavou mo e finemui kotoa pē ʻaki hono mālohí kotoa pea mo faʻa lotu ke maʻu hano hoa ʻa ia ʻe lava ke na feohi lelei taha pea mo fakaʻofoʻofá, ka ʻoku ʻosi fakapapauʻi ʻe malava ʻe he tangata lelei mo e fefine lelei kotoa pē ʻo maʻu ha nofo-mali fiefia mo lelei ʻo kapau ʻokú na fakatou loto ke na ngāue mālohi ki ai.”9

Neongo ʻe ʻi ai e ngaahi fetōʻaki mo e taʻefiemālie ʻa e ongomeʻa malí, ka ʻe malava pē ke na fakaleleiʻi. ʻOku lelei taha pē hono fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá ʻi he taimi ʻoku feinga fakatouʻosi ai ʻa e ongomeʻa malí ke ikunaʻí. Meʻapango, ʻoku ʻikai faʻa fepoupouʻaki ʻa e ongomeʻa malí ke fakahaofi ʻena malí. ʻI he taimi ʻoku kehekehe ai ʻa e fepoupouʻaki ʻa e husepānití mo e uaifí, ʻoku totonu ke lototoʻa ʻa e hoa ʻoku lahi ange ʻene tokangá ʻi hono ʻiloʻi ʻe lava ʻe he faʻa kātaki ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ki he vā fetuʻutakí ʻo ʻomi ha ola aofangatuku lelei ki heʻena nofo-malí. ʻOku faʻa fakatolonga ʻa e nofo malí ʻe he ʻofa, tauhi mo e fakakaukau taʻengata ʻa ha toko taha ʻi he ongomeʻa malí kae ʻoua kuo matuʻotuʻa pe fakatomala mo fakatokangaʻi ʻe he hoa mali ʻe tahá ʻa e mole mo e maumau ʻe hoko kapau naʻe ʻai ke na vete. Ko e lao ʻo e ututaʻú–“he ko ia ʻoku tūtuuʻi ʻe he tangatá, ko ia te ne utú foki” (Kalētia 6:7)–pea fulihi atu foki kiate ia ho kouʻahe ʻe tahá (vakai, Mātiu 5:39) ʻoku lava ke fakaʻaongaʻi ia ki he nofo-malí ʻo tatau pē mo e ngaahi vā fetuʻutaki kehé.

Ko Hono Fakamālohia e Nofo-malí

ʻE fakamālohia ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻenau nofo-malí ʻi heʻenau:

  • Talangofua ki he ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí.

  • Tauhi moʻoni ki heʻenau nofo-malí.

  • Tauhi e ngaahi fuakava kuo nau fakahokó.

  • Feinga ke fakalakalaka he ʻaho takitaha.

Talangofua ki he Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí

ʻOku fakatupu ʻe he ngaahi faikehekehe angamaheni ʻi he vahaʻa ʻo e ongomeʻa malí ha fetōʻaki mo ha fepakipaki ʻi he taimi ʻokú na tui ai ʻoku ʻikai lelei, kākā, pe taʻetotonu ʻa e anga hona vā fetuʻutakí. ʻOku lava ʻe he ongomeʻa malí ʻo ikunaʻi e ngaahi koví ni ʻi heʻena ako ke muimui kia Sīsū Kalaisí.

Naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻoku tokoni ʻa e ongoongoleleí ki he kakaí ke nau sio lelei mo fakakaukau totonu: [“Koeʻuhi ʻoku ʻomi ha fakakaukau taʻengata ʻe he vakai ki he moʻuí mo e niʻihi kehé ʻi he ngaahi sioʻata ʻo e ongoongoleleí, kapau te tau sio fakamamaʻu fuoloa feʻunga ʻo tatau pē mo hono tuʻolahí, te tau lava ʻo sio lelei ange ki he ngaahi meʻa lahi. … Ko e ngaahi meʻa hangē ko e haka luú mo e konga siliva ʻe tolungofulú mo e ngaahi mōmeniti ʻo e fiefia fakatuʻasinó ʻoku nau puli kotoa mei heʻetau vakaí; ʻo hangē pē ko ha fakalakalaka ʻo e vaʻinga tā pulú pe ko e teka he tenisí ʻi he taimi ʻoku fakafehoanaki ai mo e fakalakalaka ke aʻu ki he faʻa kātakí. ʻOku tatau pē mo hono toe teuteuʻi e loki ʻi muʻá ʻi he taimi ʻoku fakahoa ai ki he fakafanongó mo e akoʻi e fānau ʻa ha tahá.”10 ʻI he taimi ʻoku moʻui ʻaki ai ʻe he kakaí ʻa e ongoongoleleí, ʻoku nau sio lelei ange ai mo fakahoko ha ngaahi fili ʻoku totonu angé.

Ko kinautolu ʻoku nau holi fakamātoato ki he mali taʻengatá mo ha moʻui fakafāmili ʻoku ola leleí ʻoku totonu ke nau fekumi ke nau hoko ko e kau ākonga moʻoni ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku haʻu fakataha ʻa e anga fakaākongá mo e tataki fakalangí ʻi he tafaʻaki kotoa pē ʻo e moʻuí, kau ai ʻa e fakahinohino ki he founga ke hoko ai ko ha hoa-mali mo ha mātuʻa lelei. Ne ako ʻaki ʻe he Fakamoʻuí te Ne tokoniʻi e houʻeiki tangata mo fafiné ke nau ikunaʻi honau vaivaí:

“Pea kapau ʻe haʻu kiate au ʻa e tangatá te u fakahā kiate kinautolu ʻa honau vaivaí. ʻOku ou foaki ki he tangatá ʻa e vaivaí koeʻuhi ke nau loto fakatōkilalo; pea ʻoku feʻunga ʻa ʻeku ʻofá ki he tangata kotoa pē ʻoku nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó, he kapau te nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó, pea tui kiate au, te u liliu ʻa e ngaahi meʻa vaivaí ko e mālohi kiate kinautolu.

“Vakai, te u fakahā ki he kau Senitailé ʻa honau vaivaí, pea te u fakahā kiate kinautolu ʻoku hanga ʻe he tuí, ʻamanaki leleí mo e manavaʻofá ʻo takiakiʻi mai kiate au–ko e matavai ʻo e māʻoniʻoni kotoa pē” (ʻEta 12:27–28).

Tatau pē mo hono akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, [“Ko e fakaofi ange ʻa e tangatá [pe fefiné] ki he haohaoá, ko e maama ange ia ʻene ngaahi fakakaukaú, pea ko e lahi ange ia ʻene fiefiá, kae ʻoua kuó ne ikunaʻi ʻa e ngaahi kovi ʻo ʻene moʻuí pea mole kotoa ʻa e holi ke faiangahalá.”]11

ʻOku fakatupulaki ʻe he anga fakaākongá ʻa e fakakaukaú mo tokoniʻi e fakafoʻituituí ke sio “ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko honau anga moʻoní” (Sēkope 4:13). ʻOku fetongi ʻe he ʻofá, faʻa kātakí, mo e faʻa kātaki fuoloá ʻa e ngaahi tōʻonga fakatuʻutāmaki ki he niʻihi kehé. ʻOku iku ʻa e talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe hiva ʻo e fanongonongo ki he fāmilí ki he māʻoniʻoni fakatāutahá mo e ofi ki he ʻOtuá. ʻOku fakautuutu ʻa e houngaʻia ʻi he kau mēmipa ʻo e fāmilí; ʻoku malava ke fakahoko ʻa e fakahinohino fakalangí.

ʻOku ʻomi ʻe he moʻuí ha ngaahi faingataʻa, ko e lahi tahá ʻoku ʻomi ʻi he feohi mo e niʻihi kehé. Kae hangē ko e lau ʻa Palesiteni Kimipoló, ʻoku lava ke hoko ʻa e ngaahi ʻahiʻahí ko e ngaahi tāpuaki ʻi he taimi ʻoku tau vakai ai ki ai mei ha tafaʻaki taʻengatá:

“Kapau te tau vakai ki he moʻui ʻi he māmaní ʻo lau ko ha moʻui ia kuo kakato hono meʻa kotoa, pea ʻe lava leva ke tau lau ko e fakatuʻutāmakí ʻa e mamahí, loto mamahí, ʻa e taʻelava meʻá, mo e nounou ʻa e moʻuí. Ka ʻo kapau te tau lau ia ko ha meʻa ʻoku taʻengata pea ʻoku kamata pē mei he moʻui kimuʻa pea tau toki haʻu ki he māmaní ʻo aʻu ki he taʻengatá ʻi he kahaʻú hili ʻa e maté, ʻe lava leva ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi meʻa kotoa ko ʻeni ʻoku hokó ʻi honau tūkunga totonú.

“ʻOku ʻikai ʻapē ko ha poto ia ʻa ʻene ʻomi kiate kitautolu e ʻahiʻahí ke tau lava ai ke ikunaʻi kinautolu, ngaahi fatongiá ke tau malava ai ke aʻusia, ngāue ke fakafefekaʻi ai hotau ngaahi uouá, mamahí ke ʻahiʻahiʻi ai hotau laumālié? ʻIkai ʻoku tuku ʻa kitautolu ki he ʻahiʻahí ke vakaiʻi ai hotau mālohí, mahamahakí ke tau ako ai e faʻa kātakí, maté ke tau aʻusia ai e taʻe-faʻa-maté mo e nāunauʻiá?”12

ʻOku tupulaki ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi he ngaahi ʻahiʻahí, fakahinohinó, tuí, anga māʻoniʻoni fakatāutahá, mo e tataki fakalaumālié. ʻOku nau malava lelei ange ke ikunaʻi e ngaahi palopalema mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí, kau ai ʻa kinautolu ʻi he fāmilí, ʻi he tataki ʻa e laumālié.

Fai ha Tukupā ke Kei Nofo-mali pē pea ke Fakaleleiʻi e Ngaahi Faikehekehé

ʻOku aʻusia ʻe he ngaahi hoa-mali kotoa pē ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi he nofo-malí. ʻE ʻikai ke nau maʻu ha fakavaʻe ki haʻanau fehangahangai mo e ngaahi matangi ʻo e moʻuí kae ʻoua kuo fakapapauʻi ʻenau fetauhiʻakí. Ko e ngaahi hoa-mali ʻoku faivelengá ʻoku nau tokanga feʻunga ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá.

Naʻe fakamatala ʻa Katalina Laniteli, ko ha tokotaha faifaleʻi ki he nofo-malí mo e fāmilí, kau ki ha ongomeʻa mali ne na fefaʻuhi mo e ngaahi palopalema lahi ʻi heʻena nofo-malí. Kuó na palani ke na vete ʻi he faʻahitaʻu failaú kapau naʻe ʻikai lava ke na fakaleleiʻi ʻena ngaahi palopalemá. Hili ha ngaahi māhina hono faleʻi kinauá, ko e kiʻi fakalakalaka siʻi pē ne hoko ki he ongomeʻa malí peá na maau ke na vete, ka naʻe fakafisi ʻa Laniteli ke ʻoange ʻene poupou fakangofua fakapalofesinalé ki heʻena filí. Neongo ia, naʻá ne fakamanatu kiate kinaua ʻena ngaahi fuakavá mo ne pehē: “Ko kimoua pē te mo fili ke maumauʻi hoʻomo ngaahi fuakavá. Ko kimoua pē te mo nofo mo e fili ko iá.” ʻI he taimi ne toe foki ange ai e ongomeʻa malí, naʻe “foʻou ʻena feʻofoʻofaní mo ʻena fetokangaʻakí.” Naʻá na fakamatala ange hili ʻena fakakaukau ki he meʻa naʻe hoko kiate kinauá, naʻá na fili ke na fakatukupaaʻi kinaua heʻena nofo-malí. Neongo ne kei ʻi ai ha ngaahi palopalema ke fakaleleiʻi, ka ne hanga ʻe heʻena fakafoʻou ʻena fakapapaú ʻo fakahoko ha faikehekehe ʻi heʻena nofo-malí.13

Ne akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻo kau ki he fakapapau ʻoku totonu ke tauhi ʻi he nofo-malí: “Ko e meʻa ʻeni ʻe tuku ai ʻe he tangatá ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pikitai ki hono ʻunohó. … Ko ia ʻoku ʻikai ai ke na kei ua, ka ko e kakano pē taha. Pea ko ʻeni, ko ia kuo fakatahaʻi ʻe he ʻOtuá, ʻoua naʻa fakamāvae ʻe ha tangata” (Mātiu 19:5–6).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Pulusi C. Heifeni ʻo e Kau Fitungofulú ʻo pehē ko e malí ko ha fuakava ia, ka ʻoku ʻikai ko ha tohi aleapau ngāue. ʻOku faʻa liʻaki ʻe ha faʻahinga ha aleapau ngāue ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha ngaahi palopalema ʻo fakafaingataʻaʻiaʻi ai e ngaahi monūʻia ʻe maʻú. “Ka ʻi he taimi ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi faingataʻá ki ha mali ʻi he fuakavá, ʻoku ngāue fakataha leva ʻa e husepānití mo e uaifí ke fakaleleiʻi ia. He naʻá na malí ke foaki mo tupulaki, pea ʻoku haʻi kinaua ʻe ha ngaahi fuakava ki he koló mo e ʻOtuá.”14

ʻOku ʻilo ʻe he tokolahi ʻo e ngaahi hoa-mali ʻoku nofo fakatahá te nau lava ʻo fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá. Fakatatau ki he lau ʻa Uaite mo Kalahaá, ko e peseti māʻolunga ʻo e ngaahi hoa-mali loto mamahi ʻoku nofo fakatahá kuo nau lava ʻo fakaleleiʻi ʻenau ngaahi palopalemá pea kuo nau fiefia ʻi heʻenau nofo-malí: [“ko e peseti ʻe 86 ʻo e ngaahi hoa-mali loto mamahi ʻoku nau matuʻuaki e faingataʻá ʻoku nau ʻiloʻi, hili e taʻu ʻe nima, ʻoku fiefia ange ʻenau nofo-malí. … Ko e tokolahi tahá ʻoku nau pehē kuo nau fuʻu fiefia ʻaupito. Ko hono moʻoní, meimei ko e vahe nima ʻe tolu ʻo kinautolu ne nau pehē naʻe fakamamahi ʻenau nofo-malí … pea nau kei nofo-mali peé, naʻa nau pehē ne ‘fuʻu fakafiefia’ pe ‘fakafiefia pē’ ʻenau nofo-mali tatau pē ko ʻení.]’”15

Ne hoko foki e fakalakalaká ni ʻi he ngaahi nofo-mali fakamamahi lahi. Naʻe pehē ʻe Uaite mo Kalahā, [“Naʻe fakahaaʻi ʻe he ngaahi nofo-mali kovi tahá ʻa e ngaahi liliu ʻilonga tahá: Ko e peseti ʻe 77 ʻo e kakai mali nofo leleí ʻa ia ne nau pehē naʻe fuʻu fakamamahi ʻaupito ʻenau nofo-malí … ko e nofo-mali tatau pē ka naʻe ‘fuʻu fakafiefia’ pe ‘fakafiefia’ hili ha taʻu ʻe nima mei ai.”16

ʻOku fiefia ʻa e ngaahi hoa-mali ʻoku nau nofo fakatahá he ngaahi lelei kehé foki. Naʻe ʻilo ʻe Uaite mo Kalahā naʻe moʻui lōloa ange ʻa e ngaahi hoa-mali ko ʻení,17 tuʻumālie ange,18 moʻui lelei ange mo fiefia ange,19 mo fakahoko lelei ange ʻenau ngaahi feohi fakamalí ʻi he kakai taʻemalí.20

Tauhi e Ngaahi Fuakavá

Ngaahi Fuakavá–ko e ngaahi aleapau toputapu ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo ʻEne fānaú–ʻokú ne toe ʻomi ha ngaahi tāpuaki ke tokoni ki hono fakahaofi e ngaahi fāmilí. ʻI he taimi ʻoku fehangahangai ai ʻa e ngaahi hoa-malí mo e ngaahi palopalemá, ʻe lava ke nau manatuʻi ʻenau ngaahi fuakavá ke kumi ki ha mālohi ke fakaleleiʻi e ngaahi faingataʻá. ʻOku lava ke tokoni e ngaahi fuakavá ʻi he ngaahi founga lahi:

ʻOku fakatupulaki ʻe he ngaahi fuakavá ʻa e ivi poupoú. Makatuʻunga ʻi he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí, kuo talaʻofa mai ʻa e ʻEikí ʻe maʻu ʻe he ngaahi hoa-mali moʻui tāú ʻa ia kotoa ʻoku ʻAʻaná (vakai, T&F 132:19–20). Naʻe akonaki e ʻAposetolo ko Paulá, “ʻOku teʻeki ai mamata ʻe ha mata, pe fanongo ʻe ha telinga, pea ʻoku teʻeki ai hū ki he loto ʻo ha tangata, ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku teuteu ʻe he ʻOtuá maʻanautolu ʻoku ʻofa kiate iá” (1 Kolinitō 2:9). ʻI he taimi ʻoku manatuʻi ai ʻe he husepānití mo e uaifí ʻena ngaahi fuakavá, te na maʻu ʻa e ueʻi mo e ivi poupoú ke ngāue ki heʻena nofo-malí pea fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá ʻi he taimi ʻoku hoko mai aí.

ʻOku tataki ʻe he ngaahi fuakavá ʻa e ʻulungāangá. Ko e ngaahi fuakava ʻoku fakahoko ʻe he kakaí ʻi heʻenau tupulaki ʻi he ongoongoleleí ʻoku tokoni ia ke fakamālohia honau ngaahi vā fetuʻutakí. ʻI he taimi ʻo e papitaisó, ʻoku fuakava e kāingalotú ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea ke hangē ko Sīsū Kalaisí. ʻE fakaleleiʻi e ngaahi palopalema lahi ʻi he nofo-malí ʻe he talangofua ki he fuakava ʻo e papitaisó. ʻOku fuakava ʻa e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke fakahoko totonu honau ngaahi uiuiʻí mo tali ʻa e fakahinohino mei he ʻEikí mo ʻEne kau tamaioʻeikí (vakai, T&F 84:33–39, 43–44). ʻOku tataki foki ʻe he ngaahi fuakava he temipalé ʻa e husepānití mo e uaifí ke na fetauhiʻaki hona vā fetuʻutakí.

ʻOku faitāpuekina ʻe he ngaahi fuakavá ʻa e ngaahi hoa-malí. Naʻe talaʻofa ange ʻa e ʻEikí ʻi Heʻene fakahoko ʻEne fuakava mo ʻĒpalahamé, “Te u tāpuakiʻi koe ʻo taʻefaʻalaua” (ʻĒpalahame 2:9). ʻOku fakahā mahino mai ʻe he folofolá ʻoku tāpuakiʻi mo poupouʻi ʻe he ʻEikí ʻEne kakai ʻi he fuakavá. Ko kinautolu ʻoku muimui ʻiate Iá ʻoku nau ʻea ki he ngaahi tāpuaki ne talaʻofa ʻaki kia ʻĒpalahamé. ʻOku ʻomai ʻe he ʻEikí ha tataki mo ha poupou ki he husepāniti mo e uaifi moʻui tāú lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá. Ko hono aofangatukú, te na maʻu ʻa e fiefia taʻengatá mo e hakeakiʻí ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Pulusi C. Heifeni ko e tauhi e ngaahi fuakavá, ʻe “ʻiloʻi ai [ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ko e] ngaahi maʻuʻanga ivi fufū” mo e “matavai mapunopuna moʻoni ʻo e manavaʻofá ʻi he lotó.”21 ʻOku fakamālohia ʻe he ngaahi tāpuakí ni ʻa e ngaahi hoa-malí lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá.

ʻOku tokoni e ngaahi fuakavá ke fakahaofi e fānaú. ʻOku ʻi ai e kaunga ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakava ʻi he malí ki he fānaú ʻo hangē pē ko e mātuʻá. ʻOku fakamālohia e mātuʻa ʻoku nau tauhi ki he fuakava ko ʻení ʻi hono akoʻi mo lehilehiʻi hake ʻenau fānaú. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi ʻo pehē, “ʻI he taimi kuo maʻu ai ʻe ha tangata mo ha fefine hona ʻenitaumení mo e silá, pea toki fāʻeleʻi ʻena fānaú kimui ange aí, ko e fānau ko iá ko e ngaahi ʻea fakalao kinautolu ki he Puleʻangá pea mo hono ngaahi tāpuakí mo e ngaahi talaʻofá.” 22 Naʻe toe fakahā ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi fuakava ʻi he temipalé: “ʻOku ʻikai lava ke tau fakamamafaʻi ʻo fuʻu tōtuʻa ʻa e mahuʻinga ʻo e mali temipalé, ʻa e ngaahi haʻi ʻo e ouau ʻo e silá, pea mo e tuʻunga taau ʻoku fie maʻu meiate kinauá. ʻI he taimi ʻoku tauhi ai ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi fuakava naʻá na fakahoko ʻi he ʻōlita ʻo e temipalé, ʻe kei haʻi pē kiate kinaua ʻena fānaú ʻo taʻengata.”23 Neongo ʻoku ʻikai lava ʻe he mātuʻá ke “fakamālohiʻi ʻa e fakamoʻuí kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fie maʻu iá,”24 ka ʻoku fakamālohia ʻe he ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi fuakava ʻi he temipalé ʻa e mātuʻá mo ʻenau fānaú.

ʻOku ʻi he peesi 12 ʻa e lisi ʻo e ngaahi fuakava ʻe niʻihi ʻoku fakahoko ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí mo e ʻOtuá. ʻE ala fie maʻu ke ke hiki tatau ʻa e lisi ko ʻení pea tufaki ia ki he kau mēmipa ʻo e kalasí.

ʻOku fifili ha husepāniti mo ha uaifi moʻui taau ki he meʻa ʻoku hoko ki hona ngaahi tāpuaki ʻi he fuakavá ʻi he taimi ʻoku maumauʻi ai ʻe ha taha ʻa e fuakava naʻá na fakahoko fakatahá. ʻI he taimi ʻoku liʻaki ai ʻe ha mali ʻa e fuakavá, ʻoku ʻikai ke toʻo ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa ʻakí mei hono hoa faivelengá. Naʻe fakapapauʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī kiate kinautolu naʻe uesia aí: [“ʻOku ʻikai ke mau siolalo kiate kimoutolu ʻo pehē ʻoku ʻikai ke mou siaʻa koeʻuhí ko e ʻikai ke ola lelei hoʻomou nofo-malí. … ʻE ʻikai fakafisingaʻi kimoutolu ʻe he ʻEikí pe te Ne tuli kimoutolu.”]25 Hangē pē ia ko ha tamasiʻi ʻokú ne maʻu ʻa e tāpuaki ʻo hono fāʻeleʻí pe sila ʻi he fuakavá neongo ʻoku liʻaki ʻa e fuakavá ʻe ha tokotaha ʻo e ongomātuʻá pe fakatouʻosi kinaua. Ko ha mātuʻa ʻokú ne tauhi ʻa e fuakavá ʻokú ne maʻu ha vā fetuʻutaki ʻi he fuakavá mo e tamasiʻí.

Feinga ke Fakalakalaka he ʻAho Takitaha

Ko e loto-foʻí ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻangāue maʻongoʻonga taha ʻa Sētané. ʻOku ongoʻi lōmekina ha ngaahi hoa-mali tokolahi ʻi he fakakaukau ʻo e hoko ʻo “haohaoá, he ʻoku haohaoa ʻa [ʻetau] Tamai ʻoku ʻi he langí” (Mātiu 5:48). ʻOku nau ʻilo ʻenau ngaahi taʻehaohaoá mo e fehangahangai mo e ngaahi palopalema fakafāmili fakaʻahó, pea nau hoko ai ʻo loto-foʻi. ʻOku hangē ʻa e moʻui fakafāmili ʻi he taʻengatá kiate kinautolu ha misí. ʻOku nau fakahā ʻi he mamahi, “He ʻikai pē ke u teitei aʻu ki ai. Ko e hā ka u ka toe feinga aí?”

Ko e niʻihi ʻoku nau foʻi ke feinga maʻanautolu peé, honau ngaahi malí, pe ko ʻenau fānaú ʻoku nau fakaʻatā ha faingamālie ki he ngaahi ivi tākiekina taʻemāʻoniʻoní. Ka ko kinautolu ʻoku nau fekumi ke muimui kia Sīsū Kalaisí te nau lava ʻo ikunaʻi e ngaahi ivi tākiekina ko iá: “Tekeʻi ʻa e tēvoló, pea ʻe puna atu ia meiate kimoutolu. ʻUnuʻunu atu ki he ʻOtuá, pea ʻe ʻunuʻunu mai ia kiate kimoutolu” (Sēmisi 4:7–8). ʻE lava ʻe he vilitakí ʻo fakatafoki ʻa e niʻihi fakafoʻituituí mei heʻenau ngaahi tōnounou fakatāutahá ki ha ngaahi ola lelei kapau te nau ako mei heʻenau ngaahi fehālākí.

ʻOku fakahehema ha kakai tokolahi ke tuku hifo pē kinautolu ʻi haʻanau fakafehoanaki kinautolu mo e niʻihi kehé, ʻo nau sio ʻoku haohaoa ʻa e niʻihi kehé ka ʻoku nau mamahi ʻi heʻenau ʻiloʻi honau ngaahi vaivaí. Naʻe manatu ha toketā ʻe taha ki haʻane ngāue mo ha ongo kaungāmeʻa fefine naʻe maʻu kinaua ʻe he lotomoʻuá mo e siʻisiʻi ʻena falala pē kiate kinauá. Ne ʻikai foki ke ʻilo ʻe he tokotaha ko ē ʻoku maʻu tokoni e tokotaha ko eé, ka naʻá na fakatou talamai e talanoa tatau: “ʻI he taimi ʻoku ou ʻalu ai ki he ʻapi hoku kaungāmeʻá, hangē ʻoku maau pē ʻene meʻa kotoá. ʻOku maau hono falé, ʻulungāanga lelei ʻene fānaú, pea hangē ʻokú ne lava ʻo mapuleʻi lelei ʻene moʻuí. ʻOku ou kehe au he ʻoku ou ongoʻi hangē ʻoku ou taʻeʻaongá. ʻOku taʻemaau e falé, ʻoku angakovi e fānaú, pea ʻoku ou faingataʻaʻia he feinga ke lelei ʻeku fakakaukaú.” Hili ha fakahoko ha ngaahi ʻaʻahi, naʻe fakatokangaʻi ʻe he toketaá naʻe fetalanoaʻaki e ongo fafiné. ʻI heʻena fevakaiʻakí, naʻá na meimei haohaoa, ka ʻi heʻena takitaha sio hifo kiate kinauá naʻá na fuʻu taʻehaohaoa ʻaupito.

Ko ha palopalema angamaheni ʻe taha ʻi he ngaahi mali ʻoku faingataʻaʻiá ʻoku kaunga tonu ia ki he husepāniti pe uaifi ʻoku ʻikai ke ne fakatokangaʻi e ngaahi vaivai fakatāutahá kae tukutaha ʻene tokangá ki he ngaahi anga taʻe haohaoa moʻoni pe ko e anga pē ʻene fakakaukau ki hono malí. ʻOku ʻikai faʻa ola lelei ʻa e ngaahi nofo-mali lahi koeʻuhí he ʻoku fakahoko ʻeni ʻe he husepānití mo e uaifí ʻo aʻu ki ha tuʻunga kuó na taʻefefiemālieʻaki mo felotomamahiʻaki aí. Ko ha founga lelei maʻu pē ke fakatokangaʻi mo fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema fakatāutahá kae ʻikai ke feinga ke liliu ʻa e ʻulungāanga hoto malí.

ʻOku fie maʻu ke manatuʻi ʻe he ngaahi hoa-malí ʻoku ʻikai ke haohaoa ha tangata matelie; ʻoku fie maʻu ha taimi lahi ke fai ai ʻa e fakahaohaoá. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ki he kāingalotú ke nau feinga ke fakalakalaka he ʻaho takitaha, pea hokohoko atu ʻi he faʻa kātaki: “Ko e taimi pē ʻe hā mai ai ʻetau taʻehaohaoá, kuo pau ke tau feinga maʻu pē ke fakatonutonu ia. ʻE lava ke lahi ange ʻetau fakamolemoleʻi hotau ngaahi mele pē ʻotautolú mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. ʻE lava ke fakafiemālieʻi kitautolu pea tau faʻa kātaki.”]26

Ko e Fiefia ʻo e Ngaahi Fāmili Taʻengatá

ʻOku taʻe fakangatangata ʻa e ivi ʻo e ʻOtuá. ʻI he fekumi ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ki ha ʻilo taʻengata ki honau fāmilí, poupouʻi kinautolu ke nau fakakaukau ʻi ha kiʻi taimi ki he lahi ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá mo e taumuʻa naʻe ngaohi ai kinautolú. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia Mōsese: “Pea kuó u fakatupu ʻa e ngaahi māmani taʻefaʻalaua; pea naʻá ku fakatupu ia foki koeʻuhi ko e taumuʻa pē ʻaʻaku; peá u fakatupu ia ʻi he ʻAló, ʻa ia ko hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú. … ʻOku nau taʻefaʻalaua ki he faʻahinga ʻo e tangatá; ka ʻoku malaua ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate au, he ʻoku ʻaʻaku ʻa kinautolu peá u ʻiloʻi ʻa kinautolu” (Mōsese 1:33, 35). Naʻe ofoofo ha tangata faʻu tohi ʻe taha ʻi hono lahi ʻo e ʻunivēsí: “Naʻe tuhu ʻa e meʻa fakaʻata fetuʻu Hapoló (Hubble) ki he taha ʻo e ngaahi tafaʻaki tafitonga taha ʻo e langí, ʻo hanga ki ha feituʻu ʻoku hangē ha kiʻi foʻi ʻoneʻone ʻokú te pukepuké, peá ne sio ai ʻo aʻu ki he mamaʻo tahá ki he ʻotu kaniva mo e ʻotu kaniva, … ʻoku ʻi ai takitaha e ngaahi fetuʻu ʻe lauipiliona.”28

Ko e ʻOtua tatau pē naʻá Ne fakatupu ʻa e ngaahi māmani taʻefaʻalauá kuó Ne fakapapauʻi mai ko ʻEne ngāué ʻeni mo Hono nāunaú ke fakahoko ʻa e fiefia taʻengata ʻo ʻEne fānaú (vakai, Mōsese 1:39). ʻOkú Ne finangalo ke tau maʻu mo hotau ngaahi fāmilí ʻa e fiefia ʻi he moʻuí ni pea iku ki hano maʻu ʻa e “ngaahi koloa ʻo e taʻengatá” (T&F 78:18). Neongo te tau ala ongoʻi ʻoku ʻikai ke tau mahuʻinga ʻi hono fakafehoanaki ki he lahi ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá, kuo pau ke tau manatuʻi ko ʻEne fānau kitautolu. Kuó Ne talaʻofa mai ke tokoniʻi mo tāpuakiʻi kitautolu ʻi heʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku lava ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo fakatatali ʻe he ʻOtuá maʻatautolú ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi fuakavá mo muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻo e ongoongoleleí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī:

“Kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEikí ke tau mali, pea tau nofo fakataha ʻi he ʻofa, melino mo e uouangataha, pea ke tau maʻu ha fānau mo lehilehiʻi hake kinautolu ʻi Heʻene ngaahi founga māʻoniʻoní. …

“Ka ʻosi hono lea ʻaki mo fakahoko ʻa e ngaahi meʻa kotoa ko iá, ko e taumuʻa pē ia ʻo e ongoongoleleí. Ko e fāmilí ko e fakatupu ia ʻe he ʻOtuá. Ko e fakatupu mahuʻinga tahá ia. Ko e founga pē ke fakamālohia ʻaki ha puleʻangá, ko hano fakamālohia e ngaahi fāmilí.

“ʻOku ou tui kapau te tau fakasio pē ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻiate kitautolú, kae ʻikai ko e ngaahi angakoví, ʻe lahi ange ʻa e fiefiá ʻi he ngaahi ʻapí. ʻE siʻisiʻi ange ʻaupito ʻa e vete malí, siʻi ange ʻaupito e taʻe anga-nofó, ʻitá, loto-koví mo e keé. ʻE lahi ange ʻa e fakamolemolé, lahi ange mo e ʻofá, lahi ange mo e melinó, mo e fiefiá. Ko e meʻa ʻeni ʻoku finangalo ki ai ʻa e ʻEikí.”29

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, Apr. 1949, 197.

  2. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Tūhulu, ʻOka. 2004, 49.

  3. ʻI he Conference Report, Oct. 1997, 94; pe Liahona, Sānuali 1998, 84-87.

  4. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo,” Liahona, ʻOkatopa 2004,49.

  5. The Unexpected Legacy of Divorce: A 25 Year Landmark Study (New York: Hyperion, 2000), xxvii.

  6. The Case for Marriage: Why Married People Are Happier, Healthier, and Better Off Financially (New York: Doubleday, 2000), 125.

  7. The Case for Marriage, 135, 159.

  8. Marriage and Divorce (Salt Lake City: Deseret Book, 1976), 12–13.

  9. Marriage and Divorce, 16.

  10. We Will Prove Them Herewith (Salt Lake City: Deseret Book, 1982), 76.

  11. Teachings of the Prophet Joseph Smith, sel. Joseph Fielding Smith (Salt Lake City: Deseret Book, 1976), 51.

  12. The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball (Salt Lake City: Bookcraft, 1982), 38–39.

  13. “Helping Couples in Counseling Remain Committed to Their Marriage,” ʻi he Strengthening Our Families: An In-Depth Look at the Proclamation on the Family, ed. David C. Dollahite (Salt Lake City: Bookcraft, 2000), 48–49.

  14. ʻI he Conference Report, Oct. 1996, 34; pe Tūhulu, Sānuali 1997, 29.

  15. The Case for Marriage, 148.

  16. The Case for Marriage, 148.

  17. The Case for Marriage, 47–48.

  18. The Case for Marriage, 111–12.

  19. The Case for Marriage, 77.

  20. The Case for Marriage, 96.

  21. ʻI he Conference Report, Oct. 1996,35,36.

  22. Discourses of Brigham Young, sel. John A. Widtsoe (Salt Lake City: Deseret Book, 1941), 195.

  23. ʻI he Conference Report, Apr. 1990, 62; pe Ensign, May 1992, 68.

  24. Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, fakatahatahaʻi ʻe Bruce R. McConkie, voliume ʻe 3. (Salt Lake City: Bookcraft, 1954–56), 2:91.

  25. “To Single Adults,” Ensign, June 1989, 74.

  26. ʻI he Conference Report, Oct. 1995, 118; pe Tūhulu, Sānuali 1996, 106.

  27. Vakai, Russell M. Nelson, ʻi he Conference Report, Oct. 1995, 115–18.

  28. William R. Newcott, “Time Exposures,” National Geographic, Apr. 1997, 11.

  29. ʻI he Conference Report, Apr. 1998, 69; pe Ensign, May 1998, 51.

ʻOku ō fakataha ʻa e anga fakaākongá mo e tataki fakalangí ʻi he tapa kotoa pē ʻo e moʻuí, kau ai ʻa e hoko ko ha husepāniti pe uaifi leleí.

Ko e Founga Hono Tataki ʻe he Ngaahi Fuakavá ʻa e ʻUlungāangá

ʻOku faʻa fakahoko ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ha ngaahi fuakava mo e ʻEikí. ʻOku fakahaaʻi atu ʻe he lisi ko ʻení ʻa e founga ʻoku tataki ai ʻe he ngaahi fuakavá ʻa e ʻulungāangá. ʻOku lahi ʻa e ngaahi ivi lavameʻa ʻo e ngaahi fuakavá ni. ʻOku lava ʻe he talangofua ʻataʻatā pē ki he fuakava he papitaisó ʻo fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema lahi ʻi he nofo-malí.

Papitaisó

(Vakai, 2 Nīfai 31:17–21; Mōsaia 18:8–10; T&F 20:37; Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:4.)

  • Toʻo kiate kita ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

  • Tuʻu ko e fakamoʻoni maʻa Sīsū Kalaisi.

  • Tauhi maʻu pē ʻa e ngaahi fekaú.

  • Fua ʻa e ngaahi kavenga ʻa e niʻihi kehé; tangi mo kinautolu ʻoku tangí; fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié.

  • Fakahaaʻi ha loto vēkeveke ke ngāue maʻá e ʻOtuá ʻi he moʻuí kotoa.

  • Fakahā ʻa e fakatomalaʻi ʻo e ngaahi angahalá.

Sākalamēnití

(Vakai, 3 Nīfai 18:28–29; Molonai 4, 5; T&F 20:75–79; 27:2; 46:4.)

  • Fakafoʻou e ngaahi fuakava ʻi he papitaisó.

  • Toe tukupā ke toʻo kiate kita ʻa e huafa ʻo Kalaisí, manatu maʻu ai pē kiate Ia, mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú.

Fakapapau mo e Fuakava ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

(Vakai, Sēkope 1:19; T&F 84:33–44; 107:31.)

  • Fua faivelenga e ngaahi uiuiʻí ʻaki hono fakahoko e ngaahi fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

  • Akoʻi e folofola ʻa e ʻOtuá pea ngāue tōtōivi ke laka ki muʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí.

  • Talangofua; maʻu ha ʻilo ki he ongoongoleleí pea moʻui fakatatau ki he ʻilo ko iá.

  • Tokoni ki he niʻihi kehé pea ngāue ke faitāpuekina ai ʻenau moʻuí.

Ko e ʻEnitaumeni ʻi he Temipalé

“Tauhi e fono ʻo e angatonú mo e angamaʻá, ke angaʻofa, loto-ʻofa, anga faʻa kātaki mo maʻa; ke foaki fakatouʻosi e talēnití mo e ngaahi koloa fakamatelié ki hono fakamafola e moʻoní pea mo hono langaki hake e faʻahinga ʻo e tangatá; ke kei pukepuke hono mateakiʻi e fakavaʻe ʻo e moʻoní; pea ke fekumi ʻi he founga kotoa pē ke tokoni ki he teuteu lahi ke mateuteu ai e māmaní ke tali hono Tuʻí, –ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí”(James E. Talmage, House of the Lord [Salt Lake City: Bookcraft, 1962] 84).

Mali Fakasilesitialé

  • ʻOfa ʻi ho malí pea tauhi totonu kiate ia pea ki he ʻOtuá ʻi he kotoa ʻo e taʻengatá.

  • Moʻui ʻi ha ngaahi founga ʻe tokoni ki ha moʻui fakafāmili fiefia pea ngāue ke faitāpuekina ai ʻa e malí mo e fānaú.

  • “Fanafanau, mo fakatokolahi, mo fakakakai ʻa māmani” (Sēnesi 1:28).