Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Ko e Fakahinohino maʻá e Faiakó


Ko e Fakahinohino maʻá e Faiakó

ʻOku mahuʻinga hono fakamālohia e nofo-malí, tautefito ki he ngaahi ʻaho kimui ní ʻi he taimi ʻoku lahi ai e puputuʻú mo e ʻahiʻahí. Naʻe lea ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī fekauʻaki mo hotau kuongá: “ʻOku fakaʻau ke movete ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi feituʻu kotoa pē ʻo e māmaní. Ko e ngaahi fetuʻutaki motuʻa ko ia naʻá ne haʻi fakataha ʻa e tamaí mo e faʻeé mo e fānaú ʻoku kamata ke movete ia ʻi he feituʻu kotoa pē. … ʻOku mamahi ʻa e lotó; pea tangi ʻa e fānaú. Meʻa ní ʻe ʻikai lava ke tau toe lelei ange heni? ʻIo, te tau lava.”1

Naʻe faʻu ʻa e lēsoni ko ʻení ko ha tali ki he fie maʻu ke mālohi ange ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí pea naʻe hiki ia ke tokoni ki he kakai tokolahi. ʻOku ʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi taukei ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku kau mai ki he kalasí ke fakalakalaka ʻenau nofo-malí.

Fakaʻaongaʻi ʻa e fakahinohino ko ʻeni maʻá e faiakó fakataha mo e maʻuʻanga fakahinohino maʻá e ngaahi hoa-malí. ʻOkú ne ʻomai ha toe fakamatala lahi ange ke tokoniʻi koe ke ola lelei hoʻo fakahoko e ngaahi kalasí.

Ko e ngaahi fakakaukau lahi ʻi he talateu ko ʻení mo e fakamatala fakalahí naʻe toʻo ia mei he tohi fakahinohino maʻá e faiakó ko e Principles of Parenting (Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Tauhi Fānaú), ko ha ngaahi fakamatala hokohoko naʻe hiki ʻe H. Wallace Goddard pea naʻe pulusi ʻe he Alabama Cooperative Extension Service.2

Ko Hono Akoʻi ʻo e Lēsoní

ʻOku totonu ke angamaheni ʻaki hono akoʻi ʻo e lēsoni ko ʻení kiate kinautolu ʻe kau ʻi he kalasí ʻi ha ngaahi kulupu tautau toko 20 pe toe tokosiʻi ange ʻe ha kau mataotao ʻi he ngaahi kautaha ʻa e Ngaahi Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí pe kau ngāue ʻofa ʻi he ngaahi uōtí mo e siteikí. ʻE feʻunga ha lēsoni tatau pē mo ha ngaahi kalasi ʻe ono ki he valu. ʻOku miniti ʻe 90 hono lōloa ʻo e kalasi angamahení. ʻOku ʻi he Ko Hono Fakamālohia e Nofo-malí: Maʻuʻanga Fakahinohino maʻá e Ngaahi Hoa-malí ha ngaahi kaveinga ʻe ono ʻe ala fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi fakataha fakakulupú. Neongo te ke fili ʻa e ngaahi tefito ʻokú ke fakakaukau te nau fakahaaʻi lelei taha ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí, ka ʻoku totonu ke ke akoʻi e fakataha 1, “Moʻui ʻAki e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí,” ko e ʻuluaki fakatahaʻanga ia ke akoʻi ai e lēsoní. ʻE ala fie maʻu ke akoʻi ha ngaahi tefito ʻe niʻihi ʻi ha taimi kalasi ʻe ua pe lahi ange koeʻuhí ke lava ʻo fakamatalaʻi lelei.

Fakakaukau ki he ngaahi fokotuʻu ko ʻení ʻi hono akoʻi e lēsoní:

  • Muimui he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e kautahá ki he totongi fakakulupú ʻi he taimi ʻoku tokoniʻi ai ʻe ha kautaha ʻo e Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí. ʻOku totonu ke totongi pē ʻa e nāunaú kapau ʻoku tokoniʻi ʻe ha siteiki pe uooti. ʻOku totonu ke totongi ʻe kinautolu ʻoku kau ki he kalasí ʻa e totongi akó ʻi he kamataʻangá pē ke tokoni ʻi hono fakaʻaiʻai kinautolu ke maʻu akó.

  • Poupouʻi e ngaahi hoa-malí ke kau fakataha atu ki he ngaahi kalasí ke tanumaki ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku maʻumaʻulutá. ʻOku lava ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú na akó ʻo fakavāofiʻi ange kinaua ʻi heʻena fakatou kaú, ka ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ke na mavahevahe ai kapau ʻe ʻikai ke kau pe ʻikai poupou ha taha ʻiate kinaua.

  • Muimuiʻi ʻa e tuʻo lahi ʻo e maʻu kalasi ʻa e tokotaha takitaha ʻoku kau maí ʻaki hano fakahoko ha taliui he taimi kotoa pē ʻoku mou fakataha aí (vakai, peesi 81 ʻi he fakamatala fakalahí).

  • Fetuʻutaki ki he kautaha ofi taha ʻi he Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí kapau ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fehuʻi kau ki hono akoʻi ʻo e lēsoní. ʻOku lava ke maʻu atu e ngaahi feituʻu ʻoku tuʻu ai ha kautaha mo e ngaahi fika telefoní ʻi he www.ldsfamilyservices.org.

Ko Hono Fanongonongo ʻo e Kalasí

ʻI he taimi ʻokú ke vahevahe ai e fakamatala kau ki he kalasí, fakamatalaʻi ange ʻa e meʻa ʻe lava ke maʻu ʻe he fakafoʻituituí mo e ngaahi hoa-malí ʻi heʻenau kau ki aí. ʻE lelei ange hano fakaʻaiʻai ʻo e ngaahi hoa-malí ʻe ha lisi ʻo e ngaahi lelei ʻe maʻu mei aí ʻi ha lisi ʻo e ngaahi tefito ke aleaʻí.

ʻOku lahi e ngaahi lelei ʻo e kalasí. ʻE ako ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku kau ki aí ʻa e founga ke fakaleleiʻi ʻaki ha fepakipaki, tanumaki ha feohi fafale ʻoku maʻongoʻonga angé mo e fefalalaʻakí, pea fakamuʻomuʻa ʻa e nofo-malí koeʻuhí ke na fiefia fakataha ʻo lahi ange. Te na ako ke fanongo pea vahevahe e ngaahi ongo ongoʻingofua mo fakamamahí pea fakaleleiʻi e ngaahi ongoʻi ʻitá. Te na maʻu ha loto houngaʻia ʻoku lelei angé ki hono mahuʻinga e fuakava ʻo e malí pea mo e ngaahi faingamālie taʻengata ʻoku maʻu ʻi he mali fakasilesitialé. Te na ako ai ke fakatupulaki ha uouangataha, tuʻunga tatau, mo e fefakaʻapaʻapaʻaki ʻoku lahi angé.

Fakakaukau ke ke fakaʻaongaʻi ʻa e laʻipepa fakamatala ʻi he peesi 79 ʻi he fakamatala fakalahí ke vahevahe e fakamatala kau ki he kalasí.

Ngaahi Meʻa ʻe Feʻunga ai Ha Taha ke Ne Akoʻi e Kalasi ko ʻEní

ʻE ala akoʻi ʻa e kalasi ko ʻení ʻe ha tokotaha lahi ʻoku ʻi ai ʻene ʻilo kau ki he ngaahi taukei ʻi he vā fetuʻutakí pea mo e ngaahi faingataʻa ʻoku fehangahangai mo e ngaahi hoa-malí ʻi he nofo-malí. ʻOku kau ʻi he ngaahi kī ki hono akoʻi ke ola lelei e kalasi ko ʻení ʻa e ongoʻingofua ʻo e niʻihi kehé, ha ʻilo ki he ongoongoleleí, pea mo ha mahino kau ki he toputapu ʻo e nofo-malí pea houngaʻia ai.

Ko e poto feʻunga mahuʻinga taha ki hono akoʻi ʻo e kalasi ko ʻení ko hoʻo teuteu fakatāutaha ke maʻu e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. “Pea ʻe foaki atu ʻa e Laumālié kiate kimoutolu ʻi he lotu ʻo e tuí; pea kapau ʻe ʻikai te mou maʻu ʻa e Laumālié ʻe ʻikai te mou faiako” (T&F 42:14).ʻOku tokolahi ha kakai kuo nau aʻusia e veiveiuá lolotonga ha lēsoni naʻe hangē ʻoku ikai fekauʻaki ai e ngaahi fakakaukaú pea taʻe mahino e pōpoakí ki ha kau fanongo naʻa nau taʻe oliʻia he kalasí. Fakafehoanaki e ngaahi aʻusia ko iá mo e ngaahi taimi naʻe ʻi ai e Laumālié, mo e taimi naʻe haʻu ai ki hoʻo fakakaukaú ʻa e fakahinohinó mo e ngaahi ongó, mo e taimi naʻá ke mohu lea mo loto vēkeveke aí pea mo e fakafehokotaki ʻe he Laumālié ʻa e moʻoní ki he loto mo e ʻatamai ʻo e niʻihi kehé.

Ko e Faiako ‘Oku Ola Leleí

ʻE ola lelei taha hoʻo hoko ko e faiakó ʻi hoʻo fekumi ki he ueʻi ʻa e Laumālié mo hoʻo ʻomi hoʻo ʻiló, ngaahi fakakaukaú, aʻusiá, mo ho ʻulungāangá ki he kalasí. ʻI he taimi ʻokú ke faiako ʻaki ai ʻa e Laumālié, ʻokú ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku kau maí ke nau fakakaukau ki heʻenau ngaahi aʻusia ʻanautolú pea ako ki he founga ke fakalakalaka ai ʻenau nofo-malí. Fakakaukau ki he founga te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ai hoʻo ngaahi aʻusiá ke akoʻi mo poupouʻi ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi taukeí. ʻAi ke ke loto ʻaki hoʻo faiakó, pea te ke maʻu ʻa e fiefia lahi ʻi hoʻo fengāueʻaki mo e kau mēmipa ʻo e kalasí.

Ko e mahuʻinga ʻo e aʻusia ʻa e tokotaha takitaha ʻoku kau ki he kalasí ko ha koloa lahi ia kiate koe ʻi hoʻo akoʻi ʻa e lēsoní. Fakatokangaʻi ange ʻa e fatongia ʻo e tokotaha fakafoʻituitui takitaha ʻi heʻene nofo-malí, peá ke vahevahe hoʻo ʻiló mo hoʻo taukeí ʻi hono tataki koe ʻe he Laumālié. ʻOku totonu ke mahino kiate koe ko ho fatongiá ke ʻai ke ʻilo ʻe he kakaí ʻa e ngaahi meʻa foʻou ʻoku malavá, kae ʻikai ko ha tala tuʻutuʻuni pē kiate kinautolu ʻoku kau ki he kalasí. Ko e kalasi takitaha ko ha ngāue fekauʻaki fakatahataha ia ʻokú ke vahevahe ai mo e kau mēmipa ʻo e kalasí hoʻomou ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi fakaʻamú pea fie poupouʻi.

ʻI hoʻo vahevahe hoʻo ʻiló, ngaahi aʻusiá, mo e ngaahi fakaʻamú, fakaʻaiʻai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki heʻenau ngaahi aʻusiá mo honau ngaahi mālohingá. Tokoniʻi kinautolu ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau fakalakalaká, pea poupouʻi kinautolu ʻi heʻenau fakatupulaki ʻa e ngaahi poto ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá. ʻI hoʻo toutou fakahoko e ngaahi poto tatau ko ʻení, te ke tupulaki ʻi he meʻa te ke malavá ʻi hoʻo hoko ko e faiakó.

Fakaʻaongaʻi ʻa e tohi lēsoni ki he akó ʻo hangē ko hono fakataumuʻá, fekumi ki he tataki ʻa e Laumālié ʻi hono fakapapauʻi ʻa e meʻa ke akoʻí mo e founga ke ʻakoʻi ʻakí. Hili hoʻo fakakaukauʻi ʻi he faʻa lotu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he tohi lēsoni ko ʻení, fokotuʻutuʻu hoʻo fakahoko e lēsoní ʻaki hoʻo fakakaukauʻi ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he mēmipa fakafoʻituitui ʻo e kalasí ke ako kau ki he kaveinga ʻokú ke akoʻí. Feinga ke ke fehuʻi pē kiate koe, “Ko e hā e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke ako he ʻaho ní?” ʻE meimei ke ke maʻu ha fakakaukau tefito ʻe taha pe ua. Hili iá peá ke fakakaukau pe ko e hā e ngaahi fakakaukau ʻe tokoni ke poupouʻi ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e ngaahi fakakaukau tefitó. ʻI he taimi pē kuó ke ʻiloʻi ai ha fakakaukau tefito mo e ngaahi fakakaukau te nau poupouʻí, fakakaukauʻi leva ʻa e founga lelei taha ke fakahoko ai kinautolú. ʻE ala tokoni atu ʻa e ngaahi founga fakafaiako ko ʻení kiate koe ʻi hoʻo palaní.

Ko Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Ngaahi Talanoá ke Fakamahinoʻi ha Tefitoʻi Moʻoni

Ke kamata ha kalasí, te ke lava ke hiki ʻa e fakakaukau tefitó pe tefitoʻi moʻoní ʻi he palakipoé peá ke fai leva ha talanoa ʻokú ne fakamahinoʻi iá. ʻOku ola lelei ʻa e ngaahi talanoá koeʻuhí he ʻe lava ke ongo ki he lotó mo liliu e moʻuí; ʻoku nau lava ʻo fakamahinoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻikai ke hāsino maí pea faingofua ange ai ke mahino. ʻOku fonu ʻa e moʻuí ʻi he ngaahi talanoá, pea ʻoku faingofua ke manatuʻi ʻe he kakaí ʻa e ngaahi talanoá mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku nau akoʻí.

Naʻe faiako ʻa e Fakamoʻuí ʻi he mālohi lahi ʻaki hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi talanoá. Feinga ke nounou mo faingofua ʻa e ngaahi talanoa ʻokú ke faí. Tokanga ke ʻoua naʻá ke fai ha ngaahi talanoa fakatāutaha lahi. ʻE ala ʻilo ai ʻa e ngaahi meʻa fakatāutaha ʻoku ʻikai fie maʻu ke ʻilo ki ai ha taha kehé pea ʻe loto mamahi ai ho malí mo e niʻihi kehé foki.

ʻE faingataʻaʻia e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi hono fakafekauʻaki mo e ngaahi talanoa fakatāutahá kapau ʻoku ngalingali fuʻu haohaoa hoʻo nofo-malí. ʻE ala fakalotosiʻiʻi ʻe he ngaahi talanoa lahi peheé ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau feinga ke liliú. Kapau ʻoku ngali feʻunga ke fai ʻeni, vahevahe ange ha niʻihi ʻo e ngaahi talanoa kau ki he ngaahi faingataʻa mo e ngaahi ʻahiʻahi kuó ke fehangahangai mo iá pea tatau pē mo e ngaahi talanoa kau ki hoʻo ngaahi lavameʻá. ʻI he taimi ʻokú ke vahevahe ai ʻa e ngaahi talanoa ko ʻení, fakamatalaʻi ʻa e meʻa kuó ke ako mei he ngaahi aʻusia ko iá. Sio ki he lelei ʻe maʻú pea fakamatalaʻi ʻa e meʻa kuó ke fai ke ke fakalakalaka aí. Kapau ʻoku hā ha ngaahi palopalema lahi mei hoʻo ngaahi talanoá, ʻe ala mole ho tuʻunga falalaʻangá pea ʻe fakakaukau ʻa kinautolu he kalasí ʻoku ʻikai ʻaonga ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke akoʻí.

Fakatulamaʻi e Talanoá

Hili hoʻo akoʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he founga hono fakaʻaongaʻi ʻo ha tefitoʻi moʻoni ʻi he nofo-malí, te ke ala fakamahinoʻi ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻi hono fakatulamaʻí. ʻOku faʻa hoko ʻa e fakatulamaʻi lelei tahá ʻi he taimi ʻokú ke pehē ai ʻi hoʻo kamatá, “Ko e hā e meʻa angamaheni ʻoku hoko ʻi he tuʻunga ko ʻení?” ʻAi ke fakatulamaʻi ia ʻe ha taha. Hili iá ʻe lava ke aleaʻi ʻa e ngaahi fehālaaki ʻoku faʻa fakahoko ʻe he ngaahi hoa-malí ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻení. Hili hono aleaʻí, te ke lava ke pehē: “Tau toe fakatulamaʻi ʻa e tuʻunga ko iá, tau fakaʻaongaʻi he taimí ni ʻa e tefitoʻi moʻoni ne tau ʻosi aleaʻí. Hili iá pea te tau sio pe ko e hā e meʻa ne ʻaongá pea mo e tafaʻaki ʻoku fie maʻu ke toe fakaleleiʻí.”

ʻOku faʻa hoko ʻa e founga ako ko ʻení ko e founga lelei taha ia ke tokoniʻi e fakafoʻituituí mo e ngaahi hoa-malí ke liliu honau ʻulungāangá. Ko ha kiʻi fakamatala nounou ʻeni:

  • Akoʻi ha tefitoʻi moʻoni pea mo e founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai ʻi he tuʻunga ʻo e nofo-malí.

  • Fakaafeʻi ha taha ke ne fakatulamaʻi ha founga angamaheni ke fai ki he meʻa ʻoku hokó.

  • Aleaʻi ʻa e foʻi tulamá mo e founga ʻoku lava ke fakaʻaongaʻi ai ʻe he ngaahi hoa-malí ʻa e tefitoʻi moʻoní ki he meʻa ʻoku hokó.

  • Fakaafeʻi ha taha ke ne fakatulamaʻi ʻa e founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoní ki he meʻa ʻoku hokó.

  • Aleaʻi ʻa e foʻi tulamá pea mo e founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ke ola lelei ange ai ʻa e tefitoʻi moʻoní.

  • Hokohoko atu ʻa e founga ʻo e fakatulamaʻí mo e aleaʻí kae ʻoua kuo taukei ʻa kinautolu ʻoku kau he kalasí mo e ngaahi founga ʻoku ola lelei ai hono fakaʻaongaʻi ʻo e tefitoʻi moʻoní.3

ʻOku ʻikai totonu ke ʻamanaki atu ʻe haohaoa hono fakahoko ia ʻe kinautolu ʻoku kau he kalasí. Te nau ala ʻilo ʻoku nau fakahoko leleiʻi ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi ka ʻoku fie maʻu ke nau fakalakalaka ʻi he ngaahi tafaʻaki kehé. Te nau ala ʻilo foki ai he ʻikai ke nau haohaoa hake leva; ʻe ʻalu pē taimí mo e lava ke nau fakalakalaká. ʻI hoʻo vakaiʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau fai leleiʻí, fakamahinoʻi ange honau ngaahi mālohingá. Mahalo ʻe fie maʻu ʻe he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí ke nau fakatulamaʻi ʻa e tuʻunga tatau ʻi he hokohoko atu ʻa e kalasí, pe te nau fie maʻu ke nau fili pē ʻe kinautolu. ʻOku lava ke hokohoko atu ʻe kinautolu ʻoku kau he kalasí hono akoako ke fakaʻaongaʻi ha tefitoʻi moʻoni kae ʻoua ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi poto ʻoku nau fie maʻu ke akó.

Ngāue ʻaki hoʻo fakakaukau fakapotopotó ʻi he taimi ʻokú ke fakakau ai ʻa kinautolu ʻi he kalasí ʻi hono fai ʻo e fakatulamaʻí. ʻOku lelei taha pē ke hoa ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi hono fakatulamaʻí. Ka ai ha ngaahi vā fetuʻutaki kuo ʻosi palopalema, ʻe hoko ʻa e tuifio ʻi hono fakatulamaʻi ʻe kinautolu ʻoku ʻikai ko honau hoa-malí ko ha meʻa ʻe tuʻu fakatuʻutāmaki ki he vā ʻo e husepānití mo e uaifí.

Kapau ʻoku ngalingali taʻefakafiemālie ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa hono fakatulamaʻí, fili ha ngaahi ʻekitivitī kehe ke ne fakamahinoʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke akoʻí. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo fakafemoʻuekinaʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi hano aleaʻi ʻa e founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻi he ngaahi meʻa kehe ʻoku hokó, ʻo tatau pē ʻi he ngaahi tuʻunga fakatāutahá pe ngaahi tuʻunga ʻoku kau ai ʻa e ngaahi hoa-mali ʻoku nau ʻiló (kae ʻoua naʻa fakahehema ke ngutulau pe fakahaaʻi ha fakamatala ʻe ʻiloʻi ai e tokotaha ko iá).

Ko Hono Fakaafeʻi mo Tataki ha Fealeaʻaki Fakakalasí

Ko e fealeaʻakí ko ha meʻangāue fakafaiako mahuʻinga ia. ʻI he taimi ʻokú ke fakaafe ai ke fai ha fealeaʻakí, ʻokú ke fakahaaʻi ʻokú ke mahuʻingaʻia ʻi he fakakaukau mo e aʻusia ʻa e niʻihi kehé pea ʻoku ʻikai ke ke ongoʻi ʻoku fie maʻu ke ke ʻilo ʻa e ngaahi tali ki he ngaahi palopalema kotoa pē. ʻOkú ke fakahaaʻi foki ʻoku lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faingataʻá ʻi he ngaahi founga kehekehe. Falala ki he Laumālié te ne tokoniʻi koe ke ke faiako, pea fakatokangaʻi ʻe ueʻi foki ʻe he Laumālié mo e niʻihi kehé. Kole ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí haʻanau ngaahi fokotuʻu. ʻE ʻaonga kiate kinautolu ʻenau fanongo ki he kehekehe ʻa e ngaahi fakakaukaú.

ʻE ongoʻi fiemālie feʻunga leva ʻe he kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau kau mai ki he ngaahi fealeaʻaki fakakalasí. Ka ʻe momou lahi ange ʻa e niʻihi kehé pea ʻikai lava ke nau ʻomi ʻenau ngaahi fakakaukaú mo ʻenau ʻiló. ʻE mahuʻinga mālie taha pē ʻa e lēsoní ki he fakafoʻituituí kapau te nau maʻu ha faingamālie ke kau mai. ʻE ʻaonga foki ki he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí ʻa ʻenau fakakaukaú. ʻAi ke malu e ʻātakai ʻo e kalasí ʻaki haʻo fakahaaʻi hoʻo fakaʻapaʻapaʻi kotoa e kau mēmipa ʻo e kalasí. Fakahaaʻi ʻokú ke mahuʻingaʻia ʻi he fakakaukau mo e aʻusia ʻa e fakafoʻituitui takitaha, pea ʻoua naʻa fakangofua ha taha ke ne fakakata ʻaki e ngaahi fakamatala ʻa e niʻihi kehé.

ʻE tokoniʻi koe ʻe he ngaahi fakahinohino ko ʻení ke ke fakaafeʻi mo tataki ʻa e kau mai ʻa e kalasí pea ʻe tokoni ia ke ne ʻai e ʻātakai ʻo e kalasí ke fakafiemālie ki he kau mēmipa ʻo e kalasí.

  1. Fokotuʻu ha ngaahi lao tefito mahino ke tokoniʻi e tokotaha takitaha ke ne ongoʻi malu ʻi heʻene kau maí. Fakakau mai ʻa e ngaahi meʻá ni:

    • Tuʻunga ʻIkai ke fakahāhāholó. Ko e fakamatala fakatāutaha ʻoku vahevahe ʻi he kalasí ke ngata pē ʻi he kalasí.

    • Nounoú. ʻOku totonu ke nounou ʻa e ngaahi fakamatala meiate kinautolu ʻoku kau he kalasí.

    • Potupotutataú. ʻE ala lea tuʻo lahi ʻa kinautolu ʻoku kau he kalasí ʻo fakatatau ki heʻenau fakaʻamú kehe pē ke nau ʻoange ki he niʻihi kehe he kalasí ha faingamālie tatau.

    • Faʻa kātakí mo e angaʻofá. ʻE fie maʻu ʻe he fakafoʻituituí ha taimi ke ako mo fakafehokotaki e ngaahi taukei foʻoú. ʻOku totonu ke fekātakiʻaki mo feangaʻofaʻaki ʻa kinautolu ʻoku kau he kalasí pea ʻiate kinautolu pē.

    • Fepoupouʻaki. ʻOku totonu ke fepoupouʻaki ʻa kinautolu ʻoku kau he kalasí ʻi heʻenau fakaʻaongaʻi ʻa e fakamatala ʻo e lēsoní ʻi heʻenau moʻuí.

    • Faʻa fakamolemolé ʻOku fakahoko ʻe he tokotaha kotoa pē ha ngaahi fehālaaki, naʻa mo e hili ange pē hano akoʻi ha ngaahi founga foʻou ʻo hono fakahoko ha ngaahi meʻá. ʻOku fie maʻu ʻe he mēmipa takitaha ke mahino kiate ia ʻa e mahuʻinga ʻo hono fakamolemoleʻi kitá mo e niʻihi kehé.*

  2. Fai ha ngaahi fehuʻi te ne fakaafeʻi ai ha ngaahi fakakaukaú kae ʻikai ko ha foʻi tali tonu pē ʻe tahá. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo fehuʻi ange, “Ko e hā hoʻo fakakaukau ki he niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungāanga mahuʻinga taha ʻo ha husepāniti pe uaifi leleí?” kae ʻikai ko e “Ko e hā ʻa e ʻulungāanga mahuʻinga tahá … ?” ʻE vēkeveke ange e kakaí ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻi he taimi ʻoku nau ʻiloʻi ai ʻoku ʻikai ke ke fekumi ki ha tali pē ʻe tahá.

  3. Fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fakamatala ʻa e tokotaha kotoa pē. Fakakaukau ke ke hiki fakanounouʻi ʻi he palakipoé ʻa e fakamatala takitaha, ke fakahaaʻi ʻokú ke tali ʻa e meʻa ne lea ʻakí. Fai ha ngaahi lea lelei fakamātoato, hangē ko e “Ko e ngaahi fakakaukau lelei ʻeni.” Fakamālō kiate kinautolu naʻa nau ʻomi e ngaahi fakamatalá, ʻo aʻu ai pē ki ha fakamatala ʻe ala fehuʻia. Lolotonga hoʻo tokanga ke fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi fakamatalá, fakapapauʻi ʻoku ʻikai tali ha ngaahi fakakaukau loi pe taki halaʻi ke hoko ko ha foʻi moʻoni.

  4. Fakapotopoto ʻi hono fai fakahangatonu e ngaahi fehuʻi ki he niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku feinga ai ha taha ke ne puleʻi ha fealeaʻakí. ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē hono toe fai fakahangatonu ʻo e ngaahi fehuʻí koeʻuhí he ʻoku fie maʻu ʻe ha niʻihi ia he kalasí ke nau talanoa taʻetuku kau ki he ngaahi palopalema ʻo ʻenau nofo-malí. Neongo ʻe lelei pē ʻenau ʻuhingá, ka ʻoku totonu ke ʻoua naʻá ke fakangofua kinautolu ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e taimi fakahinohino ʻoku fie maʻú pe toʻo ai ha faingamālie ʻo e niʻihi kehé ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá. Fakafanongo fakalelei mo tali ʻenau ngaahi ongó, ka ke hiki e tokangá ki he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí. Te ke ala lea ʻaki ha meʻa peheni: “ʻOku ongo hangē ko ha ʻahiʻahi moʻoni ia kiate koé. Te u saiʻia ke ʻiloʻi ʻa e founga ʻoku tokoniʻi ai koe ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi taukei ʻokú ke ako lolotonga e fakataha ako ko ʻení. Ko hai ʻoku toe ʻi ai ha meʻa pe ko hano faingataʻaʻia ke vahevahe mai?” pe “Kuó ke fai ha ngaahi fehuʻi faingataʻa ʻe lava ke toki aleaʻi lelei ange ʻi he ngaahi fakataha ʻamui angé.”

  5. ʻE ala fakamatalaʻi ʻe ha niʻihi ʻo kinautolu ʻoku kau he kalasí ha ʻulungāanga ʻoku ʻikai ke tali. Tokoniʻi ʻa e tokotahá ke ne ʻilo ha ngaahi fakakaukau foʻou kae ʻikai ko hano fakaangaʻi e foungá mo fakatupu haʻane ongoʻi mā. Te ke ala pehē ange, “ʻOku ongo faingataʻa ia. Te u vahevahe atu ha ngaahi fakakaukau ʻamui ange ʻi he kaveinga ko iá ʻa ia ʻe fuʻu tokoni atu. ʻE ʻi ai foki mo e ngaahi fakakaukau ʻa e kalasí.” ʻOua naʻá ke fakakikihi mo e kau mēmipa ʻo e kalasí kau ki he kehekehe ʻo e ngaahi foungá.

  6. ʻI he taimi ʻoku ongoʻi ai ʻe kinautolu ʻi he kalasí ʻoku nau malu,ʻi ai honau mahuʻinga, mo fakaʻapaʻapaʻí, te ke lava ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau ongoʻingofua ange ʻa e ngaahi ongo ʻa e niʻihi kehé. ʻI heʻenau fakamatalaʻi ʻenau ngaahi aʻusiá, fai ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení “Kapau ko koe ho hoá ʻi he tuʻunga ko iá, ko e hā hoʻo fakakaukau ki he meʻa naʻá ke mei ongoʻí?” “Ko e hā e ʻuhinga naʻe mei faingataʻa ʻaupito ai ia ki ho hoá?” pe “Kapau kuó ke aʻusia e tuʻunga ko iá, te ke ongoʻi fēfē nai?” Fai ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi ha founga he ʻikai ke tukuakiʻi ai ha taha. ʻI he fakafekauʻaki ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻa e ngaahi ongo honau hoá mo ʻenau ngaahi aʻusiá, ʻe kamata leva ke mahino lelei ange honau hoá kiate kinautolu.

  7. Fai ha ngaahi fehuʻi te ne tokoniʻi koe ke ke fakafuofuaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa kinautolu ʻi he kalasí. Tataki ʻa e fealeaʻakí ʻi ha ngaahi founga ʻoku kaunga ki heʻenau ngaahi fie maʻú. Liliu ʻa e polokalamá mo e ngaahi ʻekitivitī ke ako mei aí ke feʻunga mo e ngaahi meʻa te nau malavá.

  8. ʻAi ke ʻiloʻi ʻe kinautolu he kalasí ʻa e ngaahi tuʻunga ne ʻikai ke nau ʻulungāanga lelei aí. ʻAi ke nau aleaʻi mo tohi ha palani ʻo ha founga kehe ke fai ʻi he ngaahi meʻa ʻoku hokó.

  9. Fakaʻaongaʻi ha talanoa hua ʻoku feʻungá pea vēkeveke mo longomoʻui.

  10. Fakavaha ʻa e taimi fakamatalá ʻaki ha ngaahi ʻekitivitī kehekehe–fakaafeʻi ke fai ha fealeaʻaki fakakalasi, fai ha talanoa, pe fai ha ʻekitivitī fakakalasi ke kei longomoʻui.

  11. Hili ʻa e fakataha takitaha, fakamālō kiate kinautolu ne nau kau maí.

* Ko e fakamatala ʻoku fakaʻilongaʻí ʻe lava ke maʻu atu ia ʻi he Fakamālohia e Nofo-malí: Maʻuʻanga Fakahinohino maʻá e Ngaahi Hoa-malí.

Muimui ki ha Taimi-tēpile

ʻOku hoko ʻa e fealeaʻakí he taimi ʻe niʻihi ʻo fuʻu longomoʻui mo manakoa pea te ke faingataʻaʻia ke hiki e kalasí ki he ʻekitivitī hoko maí. ʻI he taimi pē kuo mahino ai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha tefitoʻi moʻoní pea ʻiloʻi ʻa e founga ke fakaʻaongaʻi ai iá, ʻe hoko e toe fealeaʻakí ke mole ai e taimi ʻokú ke fie maʻu ki he ngaahi ʻekitivitī kehé. Toe fai ʻa e fealeaʻakí pe hiki ki he ʻekitivitī hokó ʻi he taimi ʻoku fie maʻu ke fai ai iá.

ʻE lava ke tokoniʻi koe he taimi ʻe niʻihi ʻe ha taimi-tēpile kuo hiki he palakipoé ke ke tauhi ki he taimí. ʻE lava pē ke fakaikiiki pe fakalūkufua ʻa e taimi-tēpilé ʻo fakatatau ki heʻene ʻaongá. Te ke lava ʻo hiki ha meʻa hangē ko ʻení:

  • 7:00 ki he 7:15–Toe vakaiʻi e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ʻekitivitī ako he kuohilí

  • 7:15 ki he 7:30–Fie maʻu ha ngaahi taukei ke fakaleleiʻi ʻaki e ngaahi fepakipakí

  • 7:30 ki he 7:45–Ngaahi sitepu ki hono fakaleleiʻi ʻo e fepakipakí

  • 7:45 to 8:30–Akoako ʻo e ngaahi taukei ki hono fakaleleiʻi ʻo e fepakipakí4

Kapau ʻokú ke mateuteu ke hiki ki he kaveinga hoko ʻo e akó pea ʻoku kei fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke aleaʻi ʻa e kaveinga kuo ʻosí, te ke lava ʻo tuhu ki he taimi-tēpilé mo pehē ange: “ʻOku mou maʻu ha ngaahi fakakaukau mo ha ʻilo fakaʻofoʻofa ʻaupito. Mahalo te tau lava ʻo aleaʻi kinautolu ʻamui ange. ʻI he taimi ní, tau hiki ki he tefito hokó.” Neongo ia, kapau ʻokú ke ongoʻi ʻe ʻaonga ki he kau mēmipa ʻo e kalasí hano toe aleaʻi ha tefito, te ke lava ʻo liliu ʻa e taimi-tēpilé.

Ko Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Mītiá

ʻI he taimi ʻe feʻunga ai ke fai ʻení, fili ha ngaahi konga mītia nounou mei he ngaahi CD, DVD, pe kāsete vitioó ke tokoni kiate koe ʻi hoʻo akoʻi e ngaahi fakakaukaú pea tukutaha ki ai e tokanga ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí. ʻOku fokotuʻu atu ke ngāue ʻaki ʻa e mītia ʻa e Siasí kuo ʻosi fakangofuá. ʻOku lelei ange e fanga kiʻi konga nounoú ʻi he ngaahi konga lōloá ʻi hono puke e tokanga ʻa kinautolu ʻoku ʻi he kalasí. Fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke ke maumauʻi ʻa e ngaahi lao ʻo e maʻu mafai pulusi. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fehuʻi kau ki hono ngāue ʻakí, tā ki he ʻŌfisi ʻo e Church Intellectual Property ʻi he 1-801-240-3959.

Tā Ha Sīpinga ʻo e Meʻa ʻOkú ke Akoʻí

Ko e taumuʻa ʻo e kalasi ko ʻení ko hono akoʻi e ngaahi taukei ʻe ola leleí mo poupouʻi e niʻihi fakafoʻituituí ke fakaʻaongaʻi e ngaahi taukei ko iá ke fakamālohia ʻenau nofo-malí. Ko e fokotuʻutuʻu ʻo e kalasí ko ha faingamālie lelei ia kiate koe ke ke tā ha sīpinga, ʻo hangē pē ko hoʻo akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni leleí, ngaahi ʻulungāangá, mo e taukeí. Akoʻi ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ke nau angaʻofa mo angamalū ʻaki hono tokangaʻi kinautolu ʻi he angaʻofa. ʻAi ke ke ongoʻingofua, loto ʻofa, mo tokanga, tautefito ki he taimi ʻoku fie maʻu ai ʻe kinautolu he kalasí ha toe fakahinohinó. Fakaʻaongaʻi e ngaahi taukei ki he fetuʻutaki leleí. ʻOku tātāitaha ha fetaulaki ha niʻihi fakafoʻituitui mo ha taha ʻe fanongo fakalelei kiate kinautolu. Mahalo ʻe mahuʻinga tatau pē ʻa e founga ʻokú ke fengāueʻaki ai mo kinautolú mo e fakamatala ʻokú ke ʻoangé. ʻE lava ke tokoniʻi kinautolu ʻe hoʻo tā sīpinga leleí ke nau liliu ʻa e founga ʻoku nau fetuʻutaki ai ʻi he nofo-malí.

ʻE ala loto mamahi pe ʻita mo fakafili ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi ha meʻa ʻoku hoko. ʻE lava ʻe he ʻulungāanga ʻokú ke tali ʻakí ʻo fakahoko ha fuʻu lelei ʻi he lahi ʻo e meʻa ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí mei he lēsoní. ʻI hoʻo tali ʻaki e angaʻofá, te ke fakahaaʻi ai ʻa e fakafanongo leleí mo e ngaahi taukei ʻi hono fakaleleiʻi ha palopalemá. ʻOua naʻá ke fakangofua ha taha ʻoku ʻita ke ne fakalele pe puleʻi e ngaahi fengāueʻaki ʻa e kalasí.

Ko Hono Kamata mo Hono Fakaʻosi ʻo e Kalasí

ʻE tokoniʻi koe ʻe he ngaahi fokotuʻu ʻoku hoko maí ke kamata mo fakaʻosi e kalasí ke ola lelei.

Anga Hono Kamatá

Ke tokoniʻi ʻa e ʻuluaki kalasí ke lele leleí, te ke ala fie maʻu ke fai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení:

  • Kapau ʻoku ʻikai maheni ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí mo e falé, fakakaukau ke fokotuʻu ha ngaahi fakaʻilonga ke ne fakaʻilongaʻi ʻa e hala ki he lokiakó mo e ngaahi fale mālōloó.

  • ʻOmai e ngaahi tatau ʻo e Ko Hono Fakamālohia e Nofo-malí: Maʻuʻanga Fakahinohino maʻá e Ngaahi Hoa-malí ke ngāue ʻaki ʻe kinautolu ʻoku kau he kalasí. ʻE lava ke tohi honau hingoá ʻi ha laʻi kaati pea ʻoange mo ha ngaahi peni mata lalahi pe ʻū peni ke lava ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻo tohi ha ʻū kaati hingoa pea tui ia kae ʻoua kuo nau feʻilongaki lelei ʻi honau hingoá.

  • Kapau ʻoku tokoniʻi e kalasí ʻe he Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí, ʻoange kiate kinautolu ʻoku kau he kalasí ʻa e fika telefoni ʻa e kautahá ke nau tā ki ai kapau ʻoku ʻi ai haʻanau fehuʻi.

Fakapapauʻi ke ʻoange ha miniti ʻe 15 ki he 30 ʻi he kamataʻanga ʻo e ngaahi kalasi hokohoko maí ke vakaiʻi ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ʻekitivitī ako ʻa ia naʻe fakahoko ʻi he kalasi kuo ʻosí

Muimuiʻi mo Fakafuofuaʻi

Lolotonga e kalasi fakaʻosí, te ke ala fie maʻu ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻá ni:

  • Tufaki ʻa e ngaahi tatau ʻo e Foomu Vakaiʻi ʻo e Polokalamá (vakai, peesi 82 ʻi he fakamatala fakalahí), pea ʻai ke fakakakato ia ʻe he tokotaha takitaha ʻoku kau he kalasí.

  • Fakatokangaʻi e ngaahi ngāue mo e fakalakalaka ʻa kinautolu ʻoku kau he kalasí. ʻOku ʻi he peesi 83 he fakamatala fakalahí ha tohi fakamoʻoni ako te ke ala fie maʻu ke fakaʻaongaʻi.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, Oct. 1997, 94; pe Liahona, Sānuali 1998, 87.

  2. “Parent Educator Training: A Guide for Instructors,” Principles of Parenting, Circular HE-711, Alabama Cooperative Extension Service, Auburn University, Alabama.

  3. Naʻe toʻo e fakamatalá mei he “Parent Educator Training,” peesi 00 (8).

  4. Naʻe toʻo mei he “Parent Educator Training,” peesi 00 (6).