Seminelí
Mātiu 26:36–46; Luke 22:39–46, Konga 1


Mātiu 26:36–46; Luke 22:39–46, Konga 1

Mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní

ʻĪmisi
Christ praying in the Garden of Gethsemane Christus im Getsemani-Garten betend

Naʻe aʻusia ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, ha mamahi taʻe-hano-tatau ko ha konga ʻo ʻEne Fakaleleí. Ko e ʻuluaki ʻeni ʻo ha lēsoni konga ua fekauʻaki mo e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní pea mo hono mahuʻinga fakatokāteliné. Ko e taumuʻa ʻo e lēsoni ko ʻení ke tokoni ke mahino lelei ange kiate koe ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he Ngoue ko Ketisemaní pea mo ʻene hoko ko ha ngāue ʻo e ʻofa kiate koé. ʻI he lēsoni hokó, te ke ako ai ʻa e tokāteline ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea ako ki he founga te ke lava ai ʻo maʻu ha mālohi mo ha tokoni mei he Fakamoʻuí.

Ko e hā kuo fai ʻe Sīsū Kalaisi maʻatautolú?

Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ha konga ʻo ha fepōtalanoaʻaki naʻá ne fakahoko mo ha mēmipa ʻo e Siasí.    

Ko e Mamahi ʻa Sīsū ʻi he Ngoue ko Ketisemaní

ʻĪmisi
A twisted olive tree in the Garden of Gethsamane in Israel. the eastern wall of the old city of Jerusalem is in the background. Biblical/Historical info: The present site identified as the Garden of Gethsamane is maintained by Franciscans. Ancient Olive tress grow in the garden. Gethsamane was across the Kidron valley from Jerusalem. (See John 18:1) Jesus atoned in the Garden of Gethsamane. (See Matthew 26:36-56 ; Mark 14:32-39 ; Luke 22:39-53 ; D&C 19:15-19 ; 3 Nephi 11:11) Jesus was betrayed and arrested at the Garden just after the Atonement. (See Matthew 26:47-56 ; John 18:1-13)

Hili hono fakaʻosi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e meʻatokoni ʻo e Laka Atú, fokotuʻu ʻa e sākalamēnití, pea ʻalu ki he Moʻunga ʻŌlivé ke vahevahe ʻEne ngaahi akonaki fakaʻosí mo ʻEne kau ʻAposetoló, naʻá Ne ʻalu mo Pita, Sēmisi, mo Sione ʻi ha fononga nounou ki he Ngoue ko Ketisemaní. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea Ketisemaní ki he “tataʻoʻanga loló.” Naʻe hoko ha niʻihi ʻo e ngaahi konga mahuʻinga ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi Ketisemani. ʻI hoʻo ako ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hokó, fakakaukau ki he founga ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ʻe he mahino ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke ke ʻiloʻi mo ongoʻi ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá kiate koé.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi potufolofola ko ʻení ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga naʻe hoko ko ha konga ʻo e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ko Ketisemaní. Fakakaukau ke hiki ha tatau ʻo e tēpile ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa akó pea fakakakato ia ʻi hoʻo ako ʻa e ngaahi vēsí. Fakakaukau foki ke laineʻi ʻa e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea mahuʻinga mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻi hoʻo folofolá.

Tānaki atu ki hono lau ʻo e ngaahi veesi ʻi laló, mahalo te ke fie maʻu ke mamata ʻi he “Ko e Mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní” mei he taimi 0:00 ki he 5:52 (maʻu ʻi he ChurchofJesusChrist.org) pea fakakaukauloto ki haʻo mamata tonu ʻi he meʻa toputapu ko ʻení.

Lau ‘a e ngaahi potufolofola ko ʻení.

Ko e hā naʻá ke ako pe ongoʻi fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi lolotonga e lēsoni ko ʻení?

Mātiu 26:36–39

Mātiu 26:40–46

Luke 22:39–44

Mōsaia 3:7

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10–11

1. Tali ʻi hoʻo tohinoa akó ha fehuʻi ʻo ʻoua toe siʻi hifo he fehuʻi ʻe uá:

  • Ko e hā ha ngaahi fakakaukau, ongo pe ueʻi naʻá ke maʻu ʻi hoʻo fekumi ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení?

  • Ko e hā ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea pau mei he ngaahi veesi ko ʻení naʻe mahuʻinga taha kiate koé? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • Ko e hā naʻe tokoni atu ʻa e ngaahi veesi ko ʻení ke ke ongoʻi fekauʻaki mo e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kiate koé?

Ko e ola ʻo e ʻofa mahuʻinga ʻa e ʻOtuá

Naʻe vahevahe ‘e ‘Eletā D. Toti Kulisitofāsoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní ʻa ʻEne ʻofa taʻe fakangatangata kiate kitautolú. Mamata ʻi he vitiō “Nofomaʻu ʻi Heʻeku ʻOfá” mei he taimi 11:33 ki he 14:02. ‘Oku maʻu ‘a e vitioó ni ‘i he ChurchofJesusChrist.org.

ʻĪmisi
Portrait of Elder D. Todd Christofferson. Photographed in March 2020.

Tau fakakaukauʻi muʻa e ola ʻo e ʻofa mahuʻinga ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū, koeʻuhí ke lava ʻo fai ha fakalelei maʻa ʻetau angahalá mo huhuʻi fakatuʻasino mo fakalaumālie fakatouʻosi kitautolu mei he maté, naʻe hanga ʻe Heʻene mamahí ʻo fakatupu ʻiate Ia “ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, [ke tetetete koeʻuhí] ko e mamahí, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí, mo e mamahiʻia ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi—peá [U] loto ke ʻoua naʻá ku inu ʻi he ipu mahí, peá u holomui.” [ Tokāteline mo e Fuakava 19:18] . Naʻe mahulu hake ʻEne mamahi ʻi Ketisemaní mo e kolosí, ʻi ha faʻahinga meʻa ne malava ʻe ha tangata fakaekakano ʻo fuesia. Ka neongo ia, tuʻunga Heʻene ʻofa ki Heʻene Tamaí mo kitautolú, naʻá Ne kātaki pea ko hono olá, ko ʻEne lava ke foaki mai ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá fakatouʻosi.

Ko ha fakataipe moʻoni ʻa e “taʻataʻá [ne tafe] mei he ava kotoa” [ Mōsaia 3:7 ] ʻi he mamahi ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní, ʻa e feituʻu ne momosi ai ʻa e fuaʻi ʻōlivé. Ke maʻu e lolo ʻōlivé ʻi he kuonga ʻo e Fakamoʻuí, naʻe muʻaki momosi ʻa e fuaʻi ʻōlivé ʻe ha maka momosi. Naʻe faʻo leva e meʻa naʻe “momosí” ʻi ha kato vangavanga molū ʻo fokotuʻutuʻu fakaholoholo ai. Naʻe hanga ʻe honau mamafá ʻo tatau e ʻuluaki huhuʻa loló pea ko e lelei tahá ia. Naʻe toki tataʻo hifo leva ʻaki hano hili ha fuʻu konga papa pe kupuʻi ʻakau ʻi ʻolunga he ngaahi kato ne fokotuʻu fakaholoholó, ʻo maʻu ai ha lolo lahi ange. Fakaʻosí, naʻe hilifaki ʻi he muiʻi kupuʻi ʻakaú ha ngaahi foʻi maka mamafa, ʻo tataʻo ʻaki ke maʻu e tulutā kotoa pē. ʻIo, ʻoku lanu kulokula toto e loló ʻi heʻene fuofua tafé.

ʻOku ou fakakaukau ki he fakamatala ʻa Mātiu ki he hū ʻa e Fakamoʻuí ki Ketisemani ʻi he pō fakamamahi ko iá—naʻá Ne “kamata mamahiʻia mo mafasia lahi. …

“Pea ʻalu siʻi atu ia, ʻo tō fakafoʻohifo, ʻo pehē ʻene lotú, ʻA ʻeku Tamai, kapau ʻe faʻa fai, pea ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē” [ Mātiu 26:37, 39 ].

Pea, ʻi heʻeku sioloto atu ki he fakautuutu ange e mamahí, naʻá Ne toe tautapa ki ha fakafiemālie pea, fakaʻosí, mahalo ko e tumutumu ia ʻEne faingataʻaʻiá, naʻá Ne toe fai ia ko hono tuʻo tolu. Naʻá Ne kātekina ʻa e mamahí kae ʻoua kuo fakakakato kotoa e fakamaau totonú. Naʻá Ne fai ʻeni ke huhuʻi koe mo au.

He toki meʻaʻofa mahuʻinga fau moʻoni ko e ʻofa fakalangí!

(D. Todd Christofferson, “Nofomaʻu ʻi Heʻeku ʻOfá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 51)

  • Ko e hā ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea mei he fakamatalá ni naʻe makehe kiate koé?

  • ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻe he mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní ʻa ʻEne ʻofa lahi fakataautaha kiate koé?

Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni ‘Eselā Tafu Penisoni (1899–1994) ko e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, pea kimui ange ʻi Kalevalé, “ko e foʻi ngāue maʻongoʻonga pē ʻe taha ʻo e ʻofá ʻi he hisitōlia kuo lekōtí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: ‘Eselā Tafu Penisoni [2014], 110).

2. Fakaʻaongaʻi e meʻa kuó ke ako he ʻaho ní, hiki hoʻo tali ki he fehuʻi ko ʻení, ʻa ia ko ha konga ia ʻo e lea ʻa Palesiteni ʻOakesi ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní.

  • Ko e hā kuo fai ʻe Sīsū Kalaisi maʻakú?

Fili Pē: Fie Ako Lahi Ange?

Ko e hā ‘a e mahuʻinga ‘o Ketisemaní?

ʻĪmisi
lever type olive press close up_0184

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē:

ʻĪmisi
Official portrait of President Russell M. Nelson taken January 2018

ʻOku maʻu e foʻi lea Ketisemaní mei ha lea tefito faka-Hepelū ʻe ua ko e: gath, ko hono ʻuhingá ko e “tataʻo,” mo e shemen, ko hono ʻuhingá ko e “lolo,” tautautefito ki he ʻōlivé.

Naʻe tataʻo ʻi ai e ʻōlivé ʻaki ha ngaahi fuʻu foʻi maka ke tatau e lolo mahuʻingá mei ai. Ko ia, naʻe tataʻo moʻoni ʻa Kalaisi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní ʻi he mafatukituki ʻa e ngaahi angahala ʻo e māmaní. Naʻá Ne tautaʻa ai ʻi he toto lahi fau—ko e “lolo” ʻo ʻEne moʻuí—ʻa ia ne tafe mei he ava kotoa pē ʻo e kilí. …

… Manatuʻi, ʻo hangē pē ko e sino ʻo e ʻōlivé, ʻa ia naʻe tataʻo ki he lolo naʻá ne ʻoatu ha māmá, ko ia naʻe tataʻo ai ʻa e Fakamoʻuí. Mei he ava kotoa pē naʻe tafe ʻa e taʻataʻa moʻui ʻa hotau Huhuʻí. ʻI he lolotonga ʻo e ngaahi ʻaho fakafiefia ʻo hoʻo ngāue fakafaifekaú, ʻi he ʻosi atu hoʻo ipu fiefiá, manatuʻi ʻa ʻEne ipu ʻo e kona ʻa ia naʻe malava aí. Pea ʻi he hoko mai ʻa e ngaahi ʻahiʻahi lahi kiate koé, manatuʻi ʻa Ketisemani.

(Russell M. Nelson, “Why This Holy Land?,” Ensign, Dec. 1989, 17–18)

Ko e hā kuo fakahoko ʻe hotau Fakamoʻuí maʻatautolú?

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí:

ʻĪmisi
lever type olive press close up_0184
ʻĪmisi
Official Portrait of President Dallin H. Oaks taken March 2018.

ʻI he palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, naʻe “fakatupu ʻe [Sīsū Kalaisi] ʻa e ngaahi langí mo e māmaní” ( Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:9) koeʻuhí ke tau takitaha lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi aʻusia fakamatelie ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ai hotau ikuʻanga fakalangí. Ko e konga ʻo e palani ʻa e Tamaí, ke ikunaʻi ʻe he toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e maté, ke fakapapauʻi te tau maʻu ʻa e moʻui taʻefaʻamaté. ʻOku ʻomi ʻe he feilaulau fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e faingamālie ke tau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá pea foki haohaoa mei he angahalá, ki hotau ʻapi fakalangí. ʻOku fakahinohino mai ʻe Heʻene ngaahi fekaú mo e ngaahi fuakavá ʻa e halá, pea ʻoku ʻomai ʻe hono lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mafai ke fakahoko e ngaahi ouau ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ai ʻa e ikuʻanga ko iá. Pea naʻe foua loto-fiemālie ʻe hotau Fakamoʻuí ʻa e mamahi mo e ngaahi faingataʻa fakamatelie kotoa koeʻuhí ke Ne lava ʻo ʻafioʻi e founga ke fakaivia ai kitautolu ʻi hotau ngaahi mamahí.

Naʻe fakahoko kotoa ʻeni ʻe Sīsū Kalaisi koeʻuhí he ʻokú Ne ʻofa ʻi he kotoa e fānau ʻa e ʻOtuá. Ko e ʻofá ʻa e ivi ki he meʻa kotoa pē pea naʻe pehē ia talu mei he kamataʻangá.

(Dallin H. Oaks, “Ko e Hā Kuo Fai ʻe Hotau Fakamoʻuí Maʻatautolú?,” Liahona, Mē 2021, 77)