Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Lēsoni 4: Tali ʻo e Ngaahi Faingataʻa ʻo e Nofo-malí


Lēsoni 4

Tali ʻo e Ngaahi Faingataʻa ʻo e Nofo-malí

Ngaahi Fakakaukau ki Hono Fakahokó

Fakahoko ha taha pe ko e ongo fokotuʻu ko ʻení ʻo fakatatau ki hoʻo ngaahi fiemaʻú mo e ngaahi tuʻunga ʻokú ke ʻi aí.

  • Naʻe hanga ʻe ʻEletā Lini G. Lōpini ʻi he meʻa ʻoku vaheʻi atu ke lau ʻi laló, ʻo fakamatalaʻi ha “founga ke fai ʻi ha hoko ʻa e faingataʻá.” Lau ʻa ʻene fakamatala ki aí ʻi he peesi ko ʻení. Hili ia peá ke faʻu haʻo founga pē ʻaʻau ki ha meʻa ʻe lava ʻo maʻu ai ʻa e uouangatahá ʻi he ʻapí. Fakakaukauʻi ʻa e “ngaahi meʻa” ʻokú ke loto ke kau ʻi ha founga pehē.

  • Tukupā ke ke tali ʻa e ngaahi faingataʻá ʻi he faʻa kātaki mo e loto-ʻofa kae ʻikai ʻi he ʻita. Fakakaukauʻi ha faʻahinga meʻa te ke lava ʻo fai ʻa ia te ne toutou fakamanatuʻi atu kiate koe ʻa hoʻo tukupā ko ʻení. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo mono ha kiʻi silini maka pe ko ha kiʻi meʻa siʻisiʻi kehe ʻi ho loto suú pe te ke faʻo ha kiʻi tohi fakamanatu kiate koe pē ʻi ho kató.

  • Kapau ʻoku ʻi ai haʻo Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ki he Efiafi Fakafāmili ʻi ʻApí (31106 900), peá ke lau ʻa e “Ko Hono Veteki ʻo e Ngaahi Palopalema ʻi he Nofo-malí,” peesi 287–88. Lau mo aleaʻi ʻa e fakamatala ko ʻení mo ho malí kapau kuó ke ʻosi mali.

Tohi ke Lau

Ako ki he fakamatala ko ʻení. Lau mo aleaʻi ʻa e fakamatala ko ʻení mo ho malí kapau kuó ke ʻosi mali.

TauʻataIna ke Fili mo e ʻ Itá

ʻEletā Lynn G. Robbins
ʻO e Kau Fitungofulú

ʻOku Fakatupu ʻe Sētane ʻa e ʻItá ʻi he Ngaahi Fāmilí

“ʻOku ʻi ai hoku fāmili ʻi māmani. ʻOku nau fuʻu angalelei kiate au.” Ko e fakaʻānaua ia ʻa e fānau kotoa, pea ʻoku fakaongo mai ia ʻi ha taha ʻo ʻetau ngaahi himí (“Ko e Fāmilí ke Taʻengata,” Ngaahi Himí, fika 192, naʻe toki fakamataʻitohi faka-ʻītali).

ʻOku tau ʻilo mei he fanongonongo ki he fāmilí ko e “fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí” pea ”ʻoku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki“ pea ko ha ”fatongia toputapu ke ohi hake ʻa ʻena fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni“ (Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo Ki Māmani, Tūhulu, ʻOkatopa 1998, 24).

ʻOku toe hoko foki ʻa e fāmilí ko e tefitoʻi meʻa ʻoku siofi ʻe Sētane. ʻOkú ne tauʻi ʻa e fāmilí. Ko e taha ʻo ʻene founga olopoto mo kākaá ko ʻene moulu fakafufū mai ki hotau nagahi ʻapí mo ʻetau moʻuí.

ʻOkú ne maumauʻi mo faʻa fakaʻauha ʻa e ngaahi fāmilí ʻi loto ʻi he ngaahi holisi ʻo honau loto falé pē. Ko ʻene foungá ko hono langaki ʻa e feʻitangakí ʻi he kau mēmipa ʻo e fāmilí. Ko Sētané foki ko e “tamai [ia] ʻa e fakakikihí, pea ʻokú ne ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke fefakakikihiʻaki ʻi he ʻita, ʻiate kinautolu” (3 Nīfai 11:29, naʻe toki fakamataʻitohi faka-ʻπtali). ʻOku hangē ʻa e foʻi lea ko e ueʻí ko ha founga ke muimui ki ai ʻi he hoko ʻa e faingataʻá: Fakamāfanaʻi ʻa e loto-ʻitá, pea heu fakataha ia mo ha ngaahi lea fakaʻaiʻai ʻe niʻihi, pea haka ia ke lili ʻaupito, pea hokohoko atu pē hono heú, kae ʻoua kuo sai lelei; tuku ke kiʻi mokomoko; tuku ke faka-mokomoko ʻa e ngaahi ongo ne tupu mei aí ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi, pea ʻoatu momoko pē ke maʻu ia; ʻe lahi ʻaupito ʻa e ngaahi meʻa ʻe toe maí.

Te Tau Lava ʻo Fili ke ʻOua te Tau ʻIta

Ko ha konga kākā ʻo e founga ko ʻení, ʻa ʻene fakamāvahevaheʻi ʻa e ʻitá mei he tauʻatāina ke filí, ʻo ne ʻai ke tau tui ʻoku ʻikai haʻatau meʻa ʻe toe lava ʻo fai. Kuo tau faʻa fanongo ki he pehē, “Ne ʻikai ke u toe lava ʻo mapuleʻi au.” Ko e fakapoʻuli ko ia ʻa ha tahá ko ha faʻahinga fakamatala kumi tonuhia pē ka ʻoku fuʻu lahi hono ngāueʻakí. Ko hono ʻuhinga ʻo e “taʻe mapuleʻí” ko e “ʻikai palani ki ai,” “hoko fakatuʻupakē,” “tupukoso,” “ʻikai ko hoto foʻui,” ʻo kiʻi taʻe tokanga pē mahalo, kae “ʻikai ko hato loto.”

“Naʻá ne fakaʻitaʻi au.” Ko ha toe kupuʻi lea ʻeni kuo tau fanongo ai, ʻo hāsino mei ai ʻa e taʻe mapuleʻí pe ʻikai ha tauʻatāina ke filí. Ko ha faʻahinga loi ʻeni kuo pau ke tekeʻi. ʻOku ʻikai fakaʻitaʻi kitautolu ia ʻe ha taha. ʻOku ʻikai fakaʻitaʻi kitautolu ia ʻe he kakai kehé. ʻOku ʻikai fakamālohiʻi kitautolu. He ko e ʻitá ko ha fili ʻiloʻilopau pē ia. ʻOku tau fili ai!

Ko kinautolu ko ia ʻoku nau pehē, “ʻOku ʻikai ke u lava ʻe au ʻo toe fai ha meʻá,” ko e tali ʻeni ʻa e tangata faʻu tohi ko ia ko Viliami Uilipengi ki aí, “Ko e laulaunoa ia.”

“Ko e fakatupu ʻitá, … mapuleʻi ʻo e ʻitá, talanoa ki aí, lea leʻo-lahí mo e kaikailá,” ko ha ngaahi tōʻonga ia ʻoku ako ʻi heʻetau fekuki mo e ʻitá. “ʻOku tau fili maʻu pē ʻa e meʻa ko ē naʻe lelei taha kiate kitautolu ʻi he kuohilí. ʻOku tau fakatokangaʻi nai ʻene hāhāmolofia ke tau ʻita ʻi he fehālaaki mai hotau pule ngāué, ka ko e hā hono lahi ʻetau fai pehē ʻi ha fakatupu-ʻita mai hatau ngaahi kaungāmeʻa pe ko hotau fāmilí?” (“The New Obscenity,” Readerʻs Digest, Tīsema 1988, 24; naʻe toki fakamataʻi tohi faka-ʻĪtali).

ʻI hono taʻu tolu he akoʻangá ne feinga ai ʻa Uilipengi ʻo kau he timi pasiketipolo ʻa e ako māʻolungá. ʻI he ʻaho ʻuluaki ʻenau ako vaʻingá, naʻe fekau ʻe heʻene faiakó ke ne vaʻinga tautau toko ua pē mo e toko taha kae sio ʻa e toengá. Ne hala haʻane fakahū faingofua ʻe taha, pea ʻita lahi ʻaupito ʻo ʻaka holo hono vaʻé mo lāunga. Ne lue atu leva ʻa e faiakó ki ai ʻo ne pehē ange, “Kapau te ke toe fai pehē ʻe ʻikai te ke toe vaʻinga ʻi heʻeku timí.” ʻI he taʻu ʻe tolu hono hokó naʻe ʻikai pē ke toe ʻita. Naʻe ʻosi ha ngaahi taʻu mei ai, pea ʻi heʻene fakakaukau atu ki he meʻa ne hokó, naʻá ne fakatokangaʻi ta naʻe akoʻi ange ʻe he faiakó ha tefitoʻi moʻoni ke ne liliu ʻene moʻuí kotoa: ʻoku lava pē ke mapuleʻi ʻa e ʻitá. (Vakai ki he “The New Obscenity,” 24).

Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e ʻEikí

ʻI hono liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻo e ʻEfesō 4:26, ʻoku fai mai ai ʻe Paula ʻa e fehuʻi, “[ʻE lava] ke [mou] ʻita, kae [ʻikai]…fai angahala ai?” ʻOku mahino moʻoni ʻa e finangalo ʻo e ʻEikí ki he meʻá ni:

“Ko ia ia ʻoku [ʻi ai] ʻa e loto fakakikihí, ʻoku ʻikai ʻaʻaku ia, ka ʻoku ʻo e tēvoló ia ʻa ia ko e tamai ʻa e fekeʻikeʻí, pea ʻokú ne ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke nau fefakakikihiʻaki ʻi he ʻita.

“”Vakai, ʻoku ʻikai ko ʻeku akonakí ʻeni, ke ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke [nau fekeʻikeʻi] ka ko ʻeku akonakí, ke fakangata ʻa e ngaahi meʻa peheé“ (3 Nīfai 11:29–30).

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he tokāteline pe fekau ko ʻeni mei he ʻEikí, ʻa e tauʻatāina ke filí pea mo hono mahuʻinga ki he ʻatamai mohu fakakaukaú ke ne fai ha fili. ʻOku ʻamanaki ʻa e ʻEikí ke tau fai ha fili ke ʻoua naʻa tau ʻita.

Pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻuhinga lelei ke ne fakatonuhiaʻi ʻa e ʻitá. Naʻe folofola mai ʻa e ʻEikí ʻi he Mātiu vahe 5, veesi 22, Mātiu vahe 5, veesi 22, ʻo pehē: “Ka ʻoku ou tala atu kiate kimoutolu, ko ia ia ʻe ʻita noa pē ki hono kā- ingá, ʻe tuʻutāmaki ia ki he fakamāú” (naʻe toki fakamataʻi tohi faka-ʻĪtali). ʻOku mahuʻinga ʻa e ʻikai ʻasi ʻa e kupuʻi lea “ʻita noa peé” ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá (vakai ki he Mātiu 5:24), pe ʻi he 3 Nīfai 12:22 ʻI hono toʻo ko ia ʻe he ʻEikí ʻa e kupuʻi lea “ʻita noa peé,” ʻokú Ne fakahā mai ai ʻoku ʻikai pē ke ʻi ai haʻatau ʻuhinga ke tau ʻita ai. “Ka ko ʻeku akonakí ʻeni ke fakangata ʻa e ngaahi meʻa peheé” (3 Nīfai 11:30). ʻE lava ke tau “liʻaki” ʻa e ʻitá koeʻuhí he kuó Ne ako ʻaki ia pea fekauʻi kitautolu ke tau liʻaki ia.

Ko e ʻItá ko Haʻate Fakavaivai ia ki he Mālohi ʻo Sētané

Ko e ʻitá ko e fakavaivai ia ki he mālohi ʻo Sētané ʻaki ʻetau tukulolo kiate ia ʻetau mapuleʻi kitá. Ko ha angahala ia ʻi he fakakaukaú ʻoku fakatau atu ki he ongoʻi tāufehiʻá mo e ʻitá. Ko e tupuʻanga ia ʻo e ʻita he hala puleʻangá, mo e kē ʻi he ngaahi malaʻe sipotí, pea mo e kē ʻi he ngaahi ʻapí.

Ka ʻikai mapuleʻi ʻa e ʻitá, ʻe vave ʻaupito haʻane fakatupu ha ngaahi lea fakamamahi mo ha ngaahi tūkunga kehekehe ʻo e ngaohikovia ʻo e lotó te ne fakalaveaʻi ha loto pelepelengesi. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí “ko ia ʻoku haʻu mei he ngutú, ʻokú ne fakaʻuliʻi ʻa e tangatá” (Mātiu 15:11).

Naʻe pehē ʻe Tēvita O. Makei, “Tuku ke ʻoua naʻa fakaʻaongaʻi ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e leʻo-lahí, ʻTuku kehe pē ʻi ha hoko ha fakatuʻutāmaki.’” (Stepping Stones ta an Abundant Life, comp. Llewelyn R. McKay, [1971], 294).

Ko e ngaohikovia fakaesinó ko ha faʻahinga ʻita ia kuo tō atu ʻo ngali vale, pea ʻoku ʻikai hano ʻuhinga lelei, pea ʻoku taʻe-māʻoniʻoni maʻu pē ia.

Ko e ʻitá ko ha anga taʻe fakaʻapaʻapa ia ke ongoʻi halaia ha taha pe ko ha founga taʻe ʻofa ia ʻo e feinga ke fakatonutonu ha niʻihi. ʻOku faʻa ui hala ia ko e fakatonutonu, ka ʻoku meimei ke taʻe ʻaonga maʻu pē. ʻOku fakatokanga ai ʻa e folofolá, “Kau tangata, ʻofa ki homou ʻunohó, pea ʻoua naʻa fai ha anga fakaʻita kiate kinautolu,” mo e “Ngaahi Tamai, ʻoua naʻa mou fakafiufiu ki hoʻomou fānaú, telia naʻa nau fiu ai” (Kolose 3:19, 21).

“He ʻIkai Te u Toe ʻIta”

Ko e ongo tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻikai faʻa faka-mavahevaheʻi ʻa e filí mo e fakamatala ki heʻete ngaahi ngāue ʻoku faí. Koeʻuhi ko e ʻitá ko haʻate fili ia, ʻoku ʻi ai ha fakatokanga mamafa ʻoku fai mai ʻi he fanongonongo ki he fāmilí, “ko e niʻihi fakafoʻituituí…ʻa kinautolu ʻoku nau ngaohikovia ʻa e malí mo e fānaú,…te nau tuʻu ʻi ha ʻaho ʻo fai ha fakamatala ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”

Ko e ʻuluaki sitepu ki hono toʻo atu ʻa e ʻitá mei heʻetau moʻuí, ko e mahino kiate kitautolu ʻa e fetuʻutaki ʻi he vā ʻo e tauʻatāina ke filí mo e ʻitá. Te tau lava ʻo fili ke ʻoua naʻa tau ʻita. Pea te tau lava ʻo fai e fili ko iá he ʻahó ni, he taimí ni: “He ʻikai ke u toe ʻita.” Fakakaukau ki he tukupā ko iá.

Ko e taha ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni lelei taha ke tau ako ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakatakimuʻá, ko e vahe 121 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Mahalo ko hono fakaʻaongaʻi mahuʻinga taha ʻo e vahe 121 ke fakahoko ia ʻe he ngaahi malí mo e mā- tuʻá. Kuo pau ke tau taki hotau fāmilí ʻaki ʻa e feifeingaʻi, faʻa kātaki fuoloa, anga-vaivai, anga-malū, pea mo e ʻofa taʻe mālualoi“ (vakai, T&F 121:41–42).

ʻOfa ke fakahoko ʻa e fakaʻānaua ʻa e longaʻi fānau kotoa pē ke ʻi ai hanau fāmili ʻoku mātuʻaki angalelei kiate kinautolu ʻi he māmaní.

Mei ha malanga naʻe fai ʻe ʻEletā Lōpini ʻi he konifelenisi lahi ʻa e Siasí ʻi ʻEpeleli 1998 (Vakai ki he Conference Report, ʻEpeleli 1998, 105–6; pe Tūhulu, Sīulai 1998, 98–99).