Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
27. Ngaahi Ouau Fakatemipale maʻá e Kakai Moʻuí


“27. Ngaahi Ouau Fakatemipale maʻá e Kakai Moʻuí,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“27. Ngaahi Ouau Fakatemipale maʻá e Kakai Moʻuí,” Tohi Tu‘utuʻuni Fakakātoá.

ʻĪmisi
ongomeʻa mali

27.

Ngaahi Ouau Fakatemipale maʻá e Kakai Moʻuí

27.0

Talateú

Talu mei he kuonga muʻá, ko e taimi kotoa pē kuo ʻi māmani ai ha kakai faivelenga, kuo tāpuekina kinautolu ʻe he ‘Otuá ʻaki e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau fakatemipalé. Kuó Ne fakangofua he taimi ʻe niʻihi ʻEne ngaahi ouau māʻoniʻoní ke fakahoko mavahe mei he ngaahi temipalé, ʻi he taimi ne ʻikai ke ʻi ai ai ha temipale ne fakatapuí (vakai, Sēnesi 28:12–22; ʻEkesōtosi 24; ʻEkesōtosi 25:8–9; ʻEta 3). Ka ko e taimi kotoa pē kuo fokotu‘u ai ʻe he ‘Eikí ʻa hono Siasí, kuó Ne fekau ki Hono kakai ke nau langa ha fale “ki [Hono] hingoá.” ‘Okú Ne fakahā mai ai ʻa ʻEne ngaahi ouaú mo e ngaahi nāunau ʻo Hono pule‘angá pea ʻokú Ne ako‘i ai e founga ʻo e fakamo‘uí. (Vakai, 2 Fakamatala Me‘a Hokohoko 3–5; 2 Nīfai 5:16; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:10–16; 124:29–39.)

Ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻEikí. ‘Oku ne tataki kitautolu ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ‘I he temipalé, ʻoku tau kau ai ‘i ha ngaahi ouau toputapu mo fai ha ngaahi fuakava mo e Tamai Hēvaní ʻokú ne ha‘i kitautolu kiate Ia mo hotau Fakamoʻui. Ko e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ko ‘ení ʻoku nau teuteu‘i kitautolu ke tau toe foki hake ki he ʻao ‘o e Tamai Hēvaní pea silaʻi ko ha fāmili ki he ta‘engatá.

‘I he temipalé, ʻoku fakaʻatā ai ha ngaahi tāpuaki maʻongo‘onga ki he fānau faivelenga ʻa e ‘Otuá ʻi he mo‘uí ni. ʻOku fakahā ʻi he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau fakatemipalé ʻa e “mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:20). Ko e temipalé ko ha potu toputapu ia ʻoku malava ke moihū, ako mo maʻu ai ʻe he kāingalotú ha fakahinohino mo ha fakafiemālie (vakai, Tokateline mo e ngaahi Fuakava 109: 13–16). Ko kinautolu ‘oku nau ʻalu ki he temipalé ‘e lava ke nau maʻu ai e mālohi ‘o e ʻOtuá ke tokoni ke fakahoko ʻEne ngāué (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 109:22–23; vakai foki, 3.5 ʻo e tohi tuʻutu‘uni ko ʻení).

ʻOku toputapu e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava fakatemipalé. ʻOku ʻikai totonu ke talanoaʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi fuakava fakatemipalé, ʻi tuʻa mei he temipalé. Pea ʻoku ʻikai totonu ke tau talanoaʻi ʻa e fakamatala toputapu ʻoku tau palōmesi ʻi he loto temipalé ke ʻoua naʻa fakahāhāholó Ka neongo ia, ʻe lava ke tau aleaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi taumuʻa mo e tokāteline ʻo e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau fakatemipalé pea mo e ngaahi ongo fakalaumālie ʻoku tau maʻu ʻi he temipalé.

ʻOku aleaʻi ʻe he kau taki fakauōtí mo fakasiteikí ʻa e fakamatala ʻi he vahe ko ʻení mo e kāingalotu ʻoku nau teuteu ke maʻu ʻenitaumení pe maʻu e ngaahi ouau ʻo e silá.

27.1

Ko Hono Maʻu ʻa e Ngaahi Ouau Fakatemipalé

27.1.1

Ko e Teuteu ke Maʻu ʻa e Ngaahi Ouau Fakatemipalé

‘Oku totonu ke teuteuʻi fakalaumālie ‘e he kāingalotú kinautolu ke nau maʻu e ngaahi ouau ‘o e temipalé pea mo fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e temipalé.

ʻOku ʻa e ngaahi mātuʻá ʻa e tefitoʻi fatongia ke tokoniʻi ʻenau fānaú ke nau mateuteu ke maʻu e ngaahi ouau fakatemipalé. ‘E poupouʻi ‘e he kau taki fakasiteikí mo fakauōtí, kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí, mo e kāingá, ʻa e mātu‘á ʻi he fatongia ko ‘ení.

ʻE poupouʻi maʻu pē ʻe he kau taki fakasiteikí mo fakauōtí ʻa e kāingalotú ke nau mateuteu ke maʻu honau ngaahi ouau fakatemipalé. ʻE fakamamafaʻi foki ʻe he kau takí ʻa e mahuʻinga ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi fuakava fakatemipalé pea mo kei moʻui tāú mo e ʻi ai ha lekomeni temipalé.

ʻOku lava ke maʻu ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni ke tokoniʻi e kāingalotú ke mateuteu ke maʻu e ngaahi ouau fakatemipalé ʻi he temples.ChurchofJesusChrist.org

ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotu ʻoku nau teuteu ke maʻu honau ʻenitaumení pe sila ki ha hoa malí, ke nau kau ʻi he kalasi teuteu ki he temipalé (vakai, 25.2.8).

ʻE fakataha ʻa e kāingalotú mo ʻenau pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ke maʻu ha lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí ʻi he taimi ʻoku nau:

  • Maʻu ʻenitaumeni aí.

  • Sila ki ha hoa mali.

Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo hono foaki ‘o e lekomeni temipalé ʻi he ngaahi tūkunga ko ‘ení, vakai, 26.1 mo e 26.3.1.

ʻĪmisi
fānau ʻoku vala hina

27.1.2

Ko Hono Fakataimitēpileʻi ʻa e Ngaahi Ouau Fakatemipalé

ʻOku totonu ke fakataimitēpileʻi ʻe he kāingalotu ʻoku palani ke maʻu honau ʻenitaumení pe ke sila pe malí, ʻa e ouaú kei mamaʻo ki he temipale ʻoku nau palani ke ō ki aí. Vakai, temples.ChurchofJesusChrist.org ki he fakamatala fetuʻutaki ʻa e temipale takitaha.

27.1.3

Kāingalotu ʻOku Faingataʻaʻia Fakatuʻasinó

ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu moʻui taau ʻoku faingataʻaʻia fakaesinó ʻa e ngaahi ouau fakatemipale kotoa (vakai, 38.2.5). ʻOku poupouʻi ʻa e kāingalotu ko ʻení ke nau ō ki he temipalé mo hanau fāmili pe kaungāmeʻa kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni ʻoku nau tuʻunga tatau ʻe lava ke tokoni kiate kinautolú. Ko kinautolu ‘oku tokoní kuo pau ke ʻi ai haʻanau lekomeni temipale ‘oku kei ʻaongá. Kapau he ʻikai lava ʻa e mēmipá ke ō mo ha mēmipa ʻo e fāmilí pe kaungāmeʻa, ‘e lava ke nau fetuʻutaki kei taimi ki he temipalé ke vakai pe ko e hā ha fokotuʻutu‘u ʻe lava ke fai. Vakai ki he temples.ChurchofJesusChrist.org ki he fakamatala fetuʻutaki ʻa e temipale takitaha.

‘Oku ʻikai ngofua ʻa e fanga monumanu tokoní mo e monumanu tokoni fakaelotó ʻi loto ‘i he ngaahi temipalé. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e kau palesiteni fakasiteikí ki he Potungāue Temipalé ʻi he TempleDepartment@ChurchofJesusChrist.org kapau ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi.

27.1.4

Tokoni ki he Liliu Leá pe Fakatonuleá

Kapau ‘e fie maʻu ‘e he kāingalotú ha tokoni ki he liliu leá pe fakatonuleá, ‘oku totonu ke nau fetuʻutaki kei taimi ki he temipalé ke vakaiʻi pe ‘e lava ke maʻu ia. Vakai, temples.ChurchofJesusChrist.org ki he fakamatala fetuʻutaki ʻa e temipale takitaha.

27.1.5

Vala ke Tui ki he Temipalé

Ko e taimi ʻoku ʻalu ai ki he temipalé, ʻoku totonu ke tui ʻe he kāingalotú ʻa e vala ʻoku angamaheni ʻaki ke nau tui ki he houalotu sākalamēnití. ʻOku totonu ke nau fakaʻehiʻehi mei hono tui e vala siʻí pe vala ʻoku ʻikai ke ne fakapuliki ʻa e kāmeni temipalé. ‘Oku totonu foki ke nau fakaʻehi‘ehi mei hono tui e vala ʻoku fuʻu tōtuʻá, hangē ko e takisitó. ‘E akoʻi lelei taha ‘a e fakahinohino ko ʻení ‘e he mātuʻá, kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí, mo e kau taki ʻi he uōtí mo e siteikí ʻi he teuteu ʻa e kāingalotú ke moihū ʻi he temipalé.

Vakai, 27.3.2.6 ki he fakamatala fekauʻaki mo e vala ke tui ki ha mali pe sila he temipalé.

Vakai ki he 38.5 ke ma‘u e fakamatala fekauʻaki mo e:

  • Vala ke tui lolotonga e ouau ‘enitaumení mo e silá.

  • Ko hono ma‘u, tui mo tokangaʻi ‘o e vala ouau temipalé mo e kāmeni temipalé.

27.1.6

Tokangaʻi ʻo e Fānaú

Kapau ʻoku ʻi ai ha longaʻifānau ʻi he temipalé, kuo pau ke tokangaʻi kinautolu ʻe ha taha lahi. ʻE lava ke tokangaʻi ‘e he kau ngāue fakatemipalé ʻa e fānaú ʻi he ngaahi tūkunga pē ko ‘ení:

  • Kapau ‘oku ʻamanaki ke sila kinautolu ki he mātuʻá

  • Kapau ‘oku nau mamata ki hono silaʻi honau ngaahi tuongaʻane, tuofefine, pe tokoua ʻoku kei moʻuí, ko e fānau moʻui ʻa e mali ua ʻa e mātuʻá, pe fānau moʻui ʻa e mātuʻá mo e mali uá, ki he‘enau mātuʻá.

27.1.7

Ko e Fakataha mo e Kāingalotú ʻi he hili ʻEnau Maʻu ‘a e Ngaahi Ouau Fakatemipalé

ʻOku faʻa ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa e kāingalotú ʻi he hili ʻenau maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé. ʻE lava ke fakataha ʻa e kāingalotú mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí kuo maʻu ʻenitaumení, ko e pīsopé, kau takimuʻa kehe ʻi he uōtí, mo e kau tangata mo e kau fefine ngāue fakaetauhí ke aleaʻi ʻenau aʻusia ʻi he temipalé.

‘E poupouʻi foki ‘e he kau takí ʻa e kāingalotú ke nau lotua e ueʻi ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní ke tali ʻenau ngaahi fehuʻí. ʻE lava ke ʻomi ʻe he Laumālié ha ngaahi tali ʻi he temipalé, ki he ngaahi fehuʻi ‘e ala maʻu ʻe he kāingalotú fekauʻaki mo ʻenau a‘usia ʻi he temipalé.

ʻOku maʻu ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni ke tali ʻaki ha ngaahi fehuʻí ʻi he temples.ChurchofJesusChrist.org.

27.2

Ko e ʻEnitaumení

ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ʻenitaumeni ki he “meʻaʻofa.” Ko e ʻenitaumeni fakatemipalé ko ha meʻaʻofa moʻoni ia mei he ʻOtuá ʻa ia ʻokú Ne tāpuekina ʻaki ʻEne fānaú. Ko e ʻenitaumení ʻoku toki maʻu pē ia ʻi he temipale māʻoniʻoní. Ko ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻafoaki ʻoku maʻu ʻe he kāingalotú ʻo fakafou ʻi he ʻenitaumeni fakatemipalé ko e:

  • ʻIlo lahi ange ki he ngaahi taumuʻa mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí.

  • Mālohi ke fai e meʻa kotoa pē ʻoku finangalo e Tamai Hēvaní ke fakahoko ʻe Heʻene fānaú.

  • Fakahinohino fakalangi ʻi he taimi ʻoku ngāue tokoni ai maʻá e ʻEikí, ko honau fāmilí mo e niʻihi kehé.

  • ʻAmanaki lelei, fiemālie, mo e melino lahi ange.

Ko e ngaahi tāpuaki kotoa pē kuo talaʻofa ʻi he ʻenitaumení ʻoku fakamaʻu ia ʻi he moʻuí ni mo ʻitāniti. ‘Oku makatuʻunga hono fakahoko ‘o e ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻi he faivelenga ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.

ʻOku maʻu ʻa e ʻenitaumení ʻi ha konga ʻe ua. ‘I he konga ʻuluakí, ʻe maʻu ai ‘e he toko tahá ha ngaahi ouau ʻoku ʻuluaki fiemaʻu ʻoku ui ko e ʻinisitoli. ʻOku kau ʻi he ʻinisitolí ha ouau ʻe tolu: fufulu, pani, mo e fakakofuʻi (vakai, ʻEkesōtosi 29:4–9). ‘Oku kau ai ha ngaahi tāpuaki makehe ʻoku fekauʻaki mo e tukufakaholo mo e ivi malava fakalangi ‘a e tokotahá.

ʻI he lolotonga ʻo e ʻinisitolí, ʻe fuakava ai ʻa e mēmipá ke tui ʻa e kāmeni faka-temipalé. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he kāmení ʻa ʻene vā fetuʻutaki fakafoʻituitui mo e ʻOtuá pea mo e tukupā ke talangofua ki he ngaahi fuakava kuo fakahoko ʻi he temipalé. Ko e taimi ʻoku tauhi faivelenga ai ʻe he kāingalotú ʻa ʻenau ngaahi fuakavá ʻo tui totonu ʻa e kāmení ʻi he toenga ʻo ʻenau moʻuí, ʻoku toe hoko foki ia ko ha maluʻi. Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo hono tui mo tokanga‘i ʻo e kāmení, vakai ki he 38.5.5.

‘I he konga hono ua ʻo e ‘enitaumení, ʻoku akoʻi ai ‘a e palani ʻo e fakamo‘uí, ʻo kau ai ʻa e Fakatupú, ko e Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví, ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ko e Hē mei he Moʻoní, pea mo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. ʻOku toe maʻu foki ai ʻe he kāingalotú ha fakahinohino ki he founga ke toe foki hake ki he ʻao ʻo e ʻEikí.

‘I he ʻenitaumení, ‘oku fakaafeʻi ai ‘a e kāingalotú ke nau fakahoko ha ngaahi fuakava toputapu ʻo hangē ko ʻení:

  1. Mo‘ui ʻaki e fono ‘o e talangofuá pea feinga ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e Tamai Hēvaní.

  2. Talangofua ki he fono ‘o e feilaulaú, ʻa ia ko hono ʻuhingá ke feilaulau ke tokoni ki he ngāue ʻa e ‘Eikí pea fakatomala ʻi he loto-mafesifesi mo e laumālie fakatomala.

  3. Talangofua ki he fono ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko hono ʻuhingá:

    • Tui kia Sīsū Kalaisi.

    • Fakatomala fakaʻaho.

    • Fai ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá ʻaki hono maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí.

    • Kātaki ki he ngataʻangá ʻaki hono tauhi ʻo e ngaahi fuakavá.

    • Feinga ke moʻui ʻaki ʻa e ongo fekau lalahi ʻe uá. ʻA ia ko e “ʻofa ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo hoʻo moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoa” pea mo “ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé” (Mātiu 22:37, 39).

  4. Tauhi ʻa e fono ʻo e angamaʻá, ʻa ia ko hono ʻuhingá ke fakaʻehiʻehi mei ha feohi fakasekisuale ʻoku ʻikai mali fakalao ai ha tangata mo ha fefine, ʻa ia ʻoku fakatatau mo e fono ʻa e ʻOtuá.

  5. Tauhi ‘a e fono ʻo e fakatapuí, ‘a ia ko hono ‘uhingá ke fakatapui ʻe he kāingalotú honau taimí, ngaahi talēnití mo e meʻa kotoa pē kuo tāpuekina ʻaki kinautolu ʻe he ‘Eikí ki hono langa hake ʻo e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí he māmaní.

Ko e tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku talaʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ko kinautolu te nau kei tauhi faivelenga ʻenau ngaahi fuakava fakatemipalé ʻe fakakoloaʻi kinautolu “‘aki ha mālohi mei ʻolunga” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:32, 38; vakai foki, Luke 24:49; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:16).

27.2.1

Ko Hai ʻe Lava Ke Ne Maʻu ‘a e ʻEnitaumení

ʻOku fakaafeʻi ʻa e kāingalotu kakai lalahi kotoa pē ʻo e Siasí ʻe ala fakamāuʻia ke nau mateuteu ke maʻu honau ʻenitaumení. Kuo pau ke ʻuluaki fakahoko mo lekooti kotoa ʻa e ngaahi ouau paú kimuʻa pea toki lava ke maʻu ʻe he kāingalotú honau ʻenitaumení (vakai, 26.3.1). Vakai ki he 27.2.2 ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo hono fili e taimi ke maʻu ‘enitaumeni aí.

27.2.1.1

Kāingalotu Toki Papi Foʻoú

ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu foʻou ʻoku moʻui tāú ʻa honau ʻenitaumení ʻo ka hili ha taʻu kakato ʻe taha pē lōlōa ange mei he ʻaho ʻo honau hilifakinimá (vakai, 26.5.2).

27.2.1.2

Kāingalotu ʻOku ʻIkai Maʻu ʻEnitaumeni Honau Hoá Malí

ʻE lava ke maʻu ʻe ha mēmipa moʻui taau ka ʻoku ʻikai maʻu ʻenitaumeni hono malí, ʻa hono ʻenitaumení ʻi he taimi kuo feau ai e ongo makatuʻunga ko ʻení:

  • Kuo ʻomi ʻe he mali ʻoku ʻikai maʻu ʻenitaumení ʻa ʻene fakangofuá.

  • ʻOku loto-falala ʻa e mēmipá, pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí he ʻikai hoko ʻa e fatongia ki he ngaahi fuakava fakatemipalé ko ha fakafeʻātungia ki he vā ʻo e nofomalí.

ʻOku fakaʻaongaʻi e ongo makatuʻunga ko ʻení ʻo tatau ai pē pe ko e hoa malí ko ha mēmipa ʻo e Siasí pe ʻikai.

27.2.1.3

Kāingalotu ʻOku Faingataʻaʻia Fakaeʻatamaí

ʻE malava ke maʻu ʻe he kāingalotu ʻoku faingataʻaʻia fakaeʻatamaí ʻa honau ʻenitaumení ʻo kapau:

  • Kuo nau ma‘u ʻa e ngaahi ouau kotoa pē ʻoku fie maʻu pau ke nau ʻuluaki maʻú (vakai, 26.3.1).

  • ‘Oku nau maʻu ‘a e ivi malava fakaeʻatamai ke mahino, fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ‘oku fekauʻaki mo iá.

ʻE talatalaifale ʻa e pīsopé mo e mēmipá, pea ʻi he feituʻu ʻe fie maʻu aí, mo e ongomātuʻa ʻa e mēmipá. Te ne lotua foki e fakahinohino ʻa e Laumālié. ʻE lava ke ne talatalaifale mo e palesiteni fakasiteikí. ʻE lava ke fakahoko ʻe he palesiteni fakasiteikí ha ngaahi fehuʻi ki he ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo ka fie maʻu. Vakai, 38.2.4.

27.2.2

Ko Hono Fili e Taimi ke Maʻu ʻEnitaumení

Ko e fili ko ia ke maʻu ʻenitaumení ʻoku fakafoʻituitui ia pea ʻoku totonu ke fai ia ʻi he faʻa lotu. Ko e ʻenitaumení ko ha tāpuaki ia ʻo e mālohi mo e fakahā maʻanautolu kotoa pē ʻoku mateuteu ke maʻu iá. ʻE lava ke fili ʻe he kāingalotú ke maʻu honau ʻenitaumení ʻi he taimi kuo nau feau kotoa ai ʻa e ngaahi makatuʻunga ko ʻení:

  • Kuo pau ke nau ʻosi taʻu 18.

  • Kuo nau ʻosi mei he akó pe ʻoku ʻikai ke nau toe ako ʻi he ako māʻolungá pe ko ha ako ʻoku tatau mo ia.

  • Kuo ‘osi ha ta‘u kakato ʻe taha mei honau hilifakinimá.

  • ‘Oku nau ongoʻi ha holi ke ma‘u mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻo e temipalé ‘i he kotoa ʻo ʻenau mo‘uí.

Ko e kāingalotu kuo nau maʻu honau uiuiʻi ngāue fakafaifekaú pe ʻoku teuteu ke sila ʻi he temipalé, ʻoku totonu ke nau maʻu ʻenitaumeni. ʻE faleʻi foki ʻe he pīsopé ʻa e kāingalotu lalahi kehe ʻoku nau fakaʻamu ke maʻu ʻenitaumení.

Kimuʻa pea foaki ha lekomeni temipale ki ha mēmipa ke maʻu hono ʻenitaumení, ʻoku totonu ke ongoʻi ʻe he pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ʻoku mateuteu ʻa e tokotahá ke mahino kiate ia ʻa hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava fakatemipalé ke toputapú. Ko e tuʻunga taau ko ʻení ʻoku fakafuofuaʻi fakafoʻituitui ia ki he tokotaha taki taha. He ʻikai fakaʻaongaʻi ʻe he kau takí ha fakakaukau fakalūkufua, hangē ko ia ʻoku lisi atu ʻi laló, ʻi he taimi ʻoku fakakaukauʻi ai pe ʻoku mateuteu ha taha ke ne maʻu ʻenitaumeni:

  • A‘u ki ha faʻahinga ta‘u motuʻa pau

  • Mavahe mei ‘api ke ʻalu ki he ʻunivēsití, ngāue ma‘uʻanga mo‘ui pe ngāue fakakautau

  • Fakaʻamu ke kau ki he sila he temipalé ʻo ha mēmipa ʻo e fāmilí pe kaungāme‘a

27.2.3

Ko Hono Palani mo Fakataimitēpile‘i ʻo e ‘Enitaumení

27.2.3.1

Ko Hono Maʻu ha Lekomeni ki he Ngaahi Ouau Moʻuí

Kuo pau ke maʻu ʻe ha mēmipa ha lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí ke hū ki ha temipale ke maʻu ʻenitaumeni. Ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi lekomeni ko ʻení, vakai ki he 26.5.1.

27.2.3.2

Fetuʻutaki ki he Temipalé

Ko e kāingalotu ʻoku palani ke maʻu honau ʻenitaumení, ʻoku totonu ke nau fetuʻutaki ki he temipalé ʻi ha taimi lahi kimuʻa ke fakataimitēpileʻi ʻa e ouaú (vakai, 27.1.2). ‘E ʻomi ‘e he temipalé ha ngaahi fakahinohino, kau ai ha fakamatala fekauʻaki mo e teunga temipalé, ʻi he taimi ‘e fakataimi-tēpileʻi ai e ʻapoinimení.

27.2.3.3

Kau Fakafeʻao ki he Kāingalotu ʻOku Maʻu ʻEnitaumení

ʻE lava ke fakaafeʻi ʻe he kāingalotu ʻoku ʻamanaki ke maʻu ʻenitaumení ha mēmipa kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni ʻokú na tuʻunga tangata pe fefine tatau, ke ne hoko ko ha fakafeʻao mo ha tokoni kiate ia lolotonga e sēsini maʻu ʻenitaumení. Ko ha taha ʻe fakafeʻaó kuo pau ke ʻi ai haʻane lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá. ʻE lava ke ʻomi ʻe he temipalé ha tokotaha fakafeʻao ʻo ka fie maʻu.

27.3

Sila ʻo e Husepānití mo e Uaifí

“Ko e fāmilí ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá. ‘Oku mahuʻinga ʻa e mali ʻa e tangatá mo e fefiné ki Heʻene palani taʻengatá” (“Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”). Ko e sila ʻi he temipalé ʻokú ne fakatahaʻi ha husepāniti mo ha uaifi ki taimi mo hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá. ʻOku talaʻofa ange ki he ongomeʻa mali ʻoku sila ʻi he temipalé ʻa e nāunau mo e fiefia ʻi hono kotoa ʻo ʻitānití (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19–20). Te na maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení kapau te na tauhi faivelenga ʻa e ngaahi fuakava ʻokú na fai ʻi he temipalé. ʻI he ouaú ni, ʻe lava ai foki mo ʻena fānaú ʻo hoko ko ha konga ʻo hona fāmili taʻengatá.

ʻE poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotú ke nau mateuteu ke mali mo sila ʻi ha temipale. Ko e feituʻu ʻoku ʻikai tali fakapuleʻanga ai ʻa e mali temipalé, ʻe lava ʻe he kau taki ʻo e Siasí pe ko ha niʻihi kehe kuo fakamafaiʻi ʻo fakahoko ʻa e ngaahi mali fakapuleʻangá kae toki muimui mai ha sila ʻi he temipalé (vakai, 38.3). ʻE lava foki ke muimui ki he sīpinga ko ʻení ʻi he taimi ʻe fakatupu ai ʻe ha mali temipale ha ongoʻi liʻekina ʻa ha mātuʻa pe kau mēmipa tonu ʻo e fāmilí koeʻuhí he ʻikai ke nau lava ʻo kau ki he ouau he temipalé.

ʻĪmisi
fāmili ʻi tuʻa ʻi he temipalé

27.3.1

Niʻihi ʻe Lava ke Sila ʻi ha Temipale

ʻOku fakaafeʻi ʻa e kāingalotu kakai lalahi kotoa pē ʻo e Siasí ʻe ala fakamāuʻia ka ʻoku teʻeki ke nau mali, ke nau mateuteu ki ha sila ʻi he temipalé. ʻOku poupouʻi ʻa kinautolu kuo nau mali fakalaó ke nau sila ʻi he temipalé ki taimi mo ʻitāniti ʻi he taimi pē te nau mateuteu aí. Kuo pau ke ʻuluaki maʻu ʻenitaumeni ʻa e kāingalotú kimuʻa pea toki lava ke nau sila (vakai, 27.2).

Ko e ngaahi mali ʻoku silaʻi ʻi he temipalé kuo pau ke (1) ʻosi mali fakapuleʻanga kimuʻa pea toki silá pe (2) mali mo silaʻi ʻi he ouau temipale tatau. Vakai, 27.3.2.

27.3.1.1

Kāingalotu Ne Sila ki ha Hoa Mali Kimuʻa

Vakai, 38.4.1.

27.3.1.2

Kāingalotu ʻOku Faingataʻaʻia Fakaeʻatamaí

ʻE lava ʻa e kāingalotu ʻoku faingataʻaʻia fakaeʻatamaí ke sila ki honau malí pe tokotaha ʻoku teu mali mo iá kapau:

  • Kuo nau ʻosi maʻu ʻa e ngaahi ouau kotoa pē ʻoku fie maʻu paú, ʻo kau ai ʻa e ʻenitaumení (vakai, 27.2.1.3).

  • ‘Oku nau maʻu ‘a e ivi malava fakaeʻatamai ke mahino, fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ‘oku fekauʻaki mo iá.

ʻE talatalaifale ʻa e pīsopé mo e mēmipá pea mo hono malí pe tokotaha ʻoku teu mali mo iá. Te ne lotua foki e fakahinohino ʻa e Laumālié. ʻE lava ke ne talatalaifale mo e palesiteni fakasiteikí. ʻE lava ke fakahoko ʻe he palesiteni fakasiteikí ha ngaahi fehuʻi ki he ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo ka fie maʻu. Vakai, 38.2.4.

27.3.2

Ko Hono Palani mo Fakataimitēpileʻi ha Mali pe Sila ʻi he Temipalé

27.3.2.1

Ko Hono Maʻu ha Lekomeni ki he Ngaahi Ouau Moʻuí

Kuo pau ke ma‘u ʻe ha mēmipa ha lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí kae toki sila ki hono malí. Ke maʻu ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi lekomeni ko ʻení, vakai ki he 26.3.

27.3.2.2

Fetuʻutaki ki he Temipalé

Ko e kāingalotu ʻoku palani ke mali pe sila ki hano hoa malí, ʻoku totonu ke nau fetuʻutaki ki he temipalé ʻi ha taimi lahi kimuʻa ke fakataimitēpileʻi ʻa e ouaú (vakai, 27.1.2). ‘E ʻomi ‘e he temipalé ha ngaahi fakahinohino ʻi he taimi ‘e fakataimi-tēpileʻi ai e ʻapoinimení.

27.3.2.3

Ko Hono Ma‘u ha Laiseni Mali

Kuo pau ke ma‘u ʻe ha ongome‘a mali ha laiseni mali fakalao ʻoku ʻaongá ʻi he feituʻu ʻe fai ai e malí, kimuʻa pea toki fai ʻa e malí. Kapau ‘e palani ʻa e ongome‘a malí ke na mali mo sila ai pē he ouau tatau, kuo pau ke na ʻomi ha laiseni mali totonu ki he temipalé.

Ko e ongomeʻa mali ʻoku sila ʻi he hili ha mali fakapuleʻangá, he ʻikai fie maʻu ia ke na ʻomi ha laiseni mali ki he temipalé. Ka te na ʻomi ʻa e ʻaho mo e feituʻu ne fai ai ʻena mali fakapuleʻangá ko ha konga ʻo e ngāue ke fakapapauʻi e lekōtí.

27.3.2.4

Kau Fakafeʻao ki he Fefine Malí mo e Tangata Malí

ʻE lava ʻe ha fefine kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni ʻo fakafeʻao ʻa e fefine malí ke tokoni kiate ia ʻi he loki fetongí. ʻE lava ʻe ha tangata kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni ʻo fai ʻa e meʻa tatau ki he tangata malí. Ko ha taha ʻe fakafeʻaó kuo pau ke ʻi ai haʻane lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá. ʻE lava ke ʻomi ʻe he temipalé ha tokotaha fakafeʻao ʻo ka fie maʻu.

27.3.2.5

Tokotaha ʻOkú Ne Fakohoko ʻa e Mali pe Sila he Temipalé

Ko e mali pe sila he temipalé ‘oku meimei ke faʻa fakahoko ia ‘e ha tokotaha faisila kuo vahe ki he temipale ʻe mali pe sila ai ʻa e ongomeʻa malí. Kapau ʻoku maʻu ʻe ha mēmipa pe maheni ʻo e fāmilí ʻa e mafai faisilá pea ʻoku vahe ki he temipale ʻe mali pe sila ai ʻa e ongomeʻa malí, ʻe lava ke na fakaafeʻi ia ke ne fakahoko ʻa e malí pe silá.

ʻE lava foki ke kole ʻe ha taha faisila ha fakangofua mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí ke fakahoko ha sila maʻa hono hako totonú (fānau, makapuna, mo e makapuna ua) ʻi ha temipale kehe mei he temipale kuo vahe ki aí. Kuo pau ke ne maʻu ha tohi fakamafaiʻi mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí ki he faʻahinga sila pehení. Te ne fakahā ʻa e tohí ʻi he temipalé.

‘Oku ʻikai poupouʻi ʻa e kāingalotú ke nau kole ki he kau Taki Māʻolungá ke fakahoko ‘enau mali pe sila ʻi he temipalé.

27.3.2.6

Vala ʻOku Taau ki ha Mali pe Sila ʻi he Temipalé

Kofu ʻo e Fefine Malí. Ko e kofu ʻe tui ʻe he feine malí ʻi he temipalé ʻoku totonu ke lanu hinehina, molumalu hono sīpingá mo hono tupenú, pea ʻikai fuʻu tōtuʻa hono teuteuʻí. ʻOku totonu foki ke ne ʻufiʻufi ʻa e kāmeni temipalé. ʻOku totonu ke ʻaofi ʻa e tupenu ʻoku ātá.

Ko e kofu ʻo e fefine malí ʻoku totonu ke nima lōloa pe fakalaka hifo e nimá he tuiʻinimá, ke fenāpasi mo e ʻū kofu kehe ‘oku tui ʻi he temipalé. ʻOku ʻikai totonu ke ʻi ai ha veili toho (train) ʻi mui ʻi he kofú tukukehe kapau ʻe lava ke toki pineʻi pe toʻo kae fakahoko ʻa e ouau silá.

ʻE lava ke ʻoatu ʻe he temipalé ha kofu kapau ʻe fie maʻu.

Vala ‘a e Tangata Mali. ʻE tui ʻe he tangata malí ʻa e vala temipale angamahení he lolotonga ʻa e ouau malí pe silá (vakai, 38.5.1 mo e 38.5.2). ʻE lava ke ne toki tui ʻa e vala kehé ʻi tuʻa he temipalé ki he faitā hili ʻa e ouaú.

Vala ʻa e Kau Fakaafé. Ko e kau fakaafe ʻoku nau ʻalu ki ha ouau mali pe sila, ʻoku totonu ke nau tui ʻa e vala ʻoku tatau mo e vala ʻoku tui ki he houalotu sākalamēnití. ʻE lava pē ke tui ʻe ha kāingalotu ʻa honau teunga ouau fakatemipalé ʻo kapau ʻoku nau omi fakahangatonu ki ha sila mei ha sēsini ʻenitaumeni.

‘Oku totonu ke tala ʻe he ongomeʻa malí ʻa e fakamatala ko ʻení ki he kau fakaafé ʻi ha taimi lelei kimuʻa pea toki fai ʻa e malí pe silá.

Matalaʻiʻakaú. ʻOku ʻikai totonu ke tui ʻe he ongomeʻa malí mo ʻena kau fakaafé ha matalaʻiʻakau lolotonga ʻa e ouau malí pe silá. ʻE lava ke toki tui ‘a e ʻū matalaʻi‘akau ʻi tu‘a he temipalé ki he faitā he ʻosi ʻa e ouaú. ‘Oku totonu ke tala ʻe he ongomeʻa malí ʻa e fakamatala ko ʻení ki he kau fakaafé ʻi ha taimi lelei kimuʻa pea toki fai ʻa e malí pe silá.

27.3.2.7

Ko e Fakafetongi Mama hili ha Mali pe Sila he Temipalé

Ko e fakafetongi mamá ʻoku ʻikai ko ha konga ia ʻo e ouau sila ʻi he temipalé. Neongo ia, ka ʻe lava ke fakafetongi mama ʻa e ongomeʻa malí ʻo ka hili e ouaú ʻi he loki silá. ʻOku ʻikai totonu ke toe fakafetongi mama e ongomeʻa malí ʻi ha toe taimi pe feituʻu kehe ʻi he temipalé pe ʻi tuʻa he kelekele ʻo e temipalé. ʻI hono fakahoko iá, ʻe lava ke toʻo ai e tokangá mei he ouaú.

ʻE lava ke toki fakafetongi mama ʻa e ongomeʻa mali ʻoku mali mo sila ʻi he ouau tataú, ʻi ha taimi ʻamui ange ke feʻunga mo e fiemaʻu ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ne ʻikai ke nau kau ki he mali temipalé. ʻOku totonu ke fenāpasi ʻa e fakafetongi mamá mo e ngeia ʻo ha mali temipale. ʻOku ʻikai totonu ke faʻifaʻitaki ʻe he fakafetongi mamá ha konga ʻo e ouau mali pe sila he temipalé. ʻOku ʻikai totonu ke fefuakavaʻaki ʻa e ongomeʻa malí ʻi he hili ʻa e mali pe sila ʻi he temipalé.

Ko e ongomeʻa mali naʻá na mali fakalao kimuʻa pea toki fakahoko ʻena sila he temipalé, ʻe lava ke na fakafetongi mama ʻi heʻena ouau fakapuleʻangá, ʻi heʻena sila he temipalé, pe fakatoloua ʻo e ongo ouaú.

27.3.3

Mali ʻi ha Temipale ki he Moʻuí Ni Pē

Ko e taumuʻa ʻo e temipalé ke fakahoko e ngaahi ouaú ki he taʻengatá. ʻI he ʻuhingá ni, ʻoku ʻikai ke toe fakahoko ai ʻa e mali ki he moʻuí ni peé ʻi he ngaahi temipalé.

Ko e tuʻutuʻuni ki hono sila ha ongomātuʻa naʻá na mali ʻi he temipalé ki he moʻuí ni pē, vakai ki he 38.4.1.6.

27.3.4

Ko Kinautolu ʻe Lava ʻo Kau ki ha Mali pe Sila he Temipalé

ʻOku totonu ke fakaafeʻi pē ʻe he ongomeʻa malí ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻa ofí ki he mali pe sila he temipalé. Ko e kāingalotu ʻoku lava ke fakamāuá, kuo pau ke nau ʻosi maʻu ʻenitaumeni mo maʻu ha lekomeni temipale kae lava ke nau kau mai.

ʻOku ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e lekōtí ʻoku ʻikai papitaiso koeʻuhí ko ha faingataʻaʻia fakaeʻatamai, pea ʻoku papitaiso ha niʻihi ka ʻoku ʻikai maʻu honau ʻenitaumení, ʻi he ʻuhinga tatau. ʻE lava ke fakamafaiʻi kinautolu ʻe he palesiteni fakasiteikí ke nau mamata ʻi he mali temipalé pe ko e silaʻi honau ngaahi tokoua mo e tuofāfine kei moʻuí, kapau ʻoku nau:

  • ʻOsi taʻu 18 pe lahi ange.

  • Lava ʻo anga ʻapasia he lolotonga ʻo e ouaú.

ʻE faitohi ʻa e palesiteni fakasiteikí ʻo fakahaaʻi ai kuo fakangofua ʻa e tokotahá ke ne mamata ʻi he silá. ‘Oku fakahā ʻa e tohi ko ‘ení ʻi he temipalé.

Kuo pau ke ʻosi maʻu ʻenitaumeni mo maʻu lekomeni temipale ʻa e kau mēmipá kae toki lava ke nau mamata ʻi he sila ʻenau ongomātuʻá.

27.3.5

Kātoanga Kai Fakafiefiaʻi ʻo e Malí

Vakai, 38.3.4 ki he fakamatala fekauʻaki mo e kātoanga fakafiefiaʻi ʻo e malí ʻi he ngaahi ʻapi Siasí.

27.4

Silaʻi ʻo e Fānau Moʻuí ki he Mātuʻá

Ko e fānau ko ia ʻoku fāʻeleʻi hili hano silaʻi ʻo ʻenau faʻeé ki hono husepānití ʻi he temipalé, ʻoku fāʻeleʻi kinautolu ʻi he fuakava ʻo e sila ko iá. ʻOku ʻikai fie maʻu ke toe fakahoko kiate kinautolu ʻa e ouau sila ki he mātuʻá.

ʻE lava ke hoko ʻa e fānau naʻe ʻikai fāʻeleʻi ʻi he fuakavá ko ha konga ʻo ha fāmili taʻengata ʻi hano silaʻi kinautolu ki heʻenau mātuʻa totonú pe mātuʻa ohí. ʻOku maʻu ʻe he fānau ko ʻení ʻa e ngaahi tāpuaki tatau mo ia ʻoku maʻu ʻe he fānau ne fanauʻi ʻi he fuakavá.

Vakai ki he 38.4.2 ki he ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo hono sila ʻo e fānaú ki he mātuʻá.

27.4.1

Foaki ha Lekomeni ke Silaʻi ʻa e Fānau Moʻuí ki he Mātuʻá

ʻE fie maʻu ʻe he kāingalotu taʻu 8 mo motuʻa angé ha lekomeni ke sila ki heʻenau ngaahi mātuʻá. Te nau fie maʻu foki ha lekomeni ke mamata ʻi he sila hanau tuongaʻane, tuofefine pe tokoua ʻoku kei moʻui, fānau moʻui ʻa e mali ua ʻenau mātuʻá, pe fānau moʻui ʻa e mātuʻá mo e mali uá, ki heʻenau ongomātuʻá (vakai, 27.4.4). Ko e fānau taʻu 8 mo motuʻa angé kuo pau ke nau ʻosi papitaiso mo hilifakinima kae toki maʻu haʻanau lekomeni temipale. Ko e houʻeiki tangata ʻoku ʻosi taʻu 11 mo mei hoko honau taʻu 12 ʻi he lolotonga ʻo e taʻú, kuo pau ke nau maʻu foki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí.

Kuo pau ke ʻosi maʻu ʻenitaumeni ʻa e kāingalotu kuo taʻu 21 pe motuʻa angé mo ʻi ai haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá ke sila ki heʻenau mātuʻá.

ʻE lava ke fakamafaiʻi ʻe he palesiteni fakasiteikí ha kakai ʻoku teʻeki ai papitaiso pe maʻu ʻenitaumeni tuʻunga ʻi ha ngaahi faingataʻaʻia fakaeʻatamai ke sila ki heʻenau mātuʻá. ʻE faitohi ʻa e palesiteni fakasiteikí ʻo fakahaaʻi kuo fakamafaiʻi ʻa e tokotahá ke ne sila. ‘Oku fakahā ʻa e tohi ko ‘ení ʻi he temipalé.

Vakai ki he 26.4.4 ki ha fakamatala fekauʻaki mo hono foaki ha lekomeni ki he fānaú.

27.4.2

Fetuʻutaki ki he Temipalé

Ko e ongomātuʻa ʻoku loto ke silaʻi kiate kinaua ʻena fānaú, pe ko e fānau ʻoku loto ke sila ki heʻenau mātuʻa kuo pekiá, ʻoku totonu ke nau fetuʻutaki kei taimi ki he temipalé ke fakataimitēpileʻi ʻa e ouaú (vakai, 27.1.2). ʻI ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, ʻe fie maʻu ke fakahoko e ngaahi ouau fakatemipale kehé kimuʻa pea toki fai ʻa e silá.

ʻĪmisi
kau talavou ʻi tuʻa ʻi he temipalé

27.4.3

Tokangaʻi ʻo e Fānaú

Vakai ki he 27.1.6.

27.4.4

Niʻihi ʻe Lava ke Kau ki he Sila ʻa ha Fānau Moʻui ki he Mātuʻá

Ke mamata ʻi hano silaʻi hanau tokoua, tuongaʻane pe tuofāfine moʻuí, fānau moʻui ʻa e mali ua ʻenau mātuʻá, pe fānau moʻui ʻa e mātuʻá mo e mali uá, ko e kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumeni ʻoku taʻu siʻi hifo he taʻu 21 kuo pau ne fanauʻi kinautolu ʻi he fuakavá pe ʻosi silaʻi ki heʻenau ongomātuʻá. ʻIkai ngata ai, ko e fānau taʻu 8 mo motuʻa angé kuo pau ke ʻosi papitaiso mo hilifakinima pea kuo pau ke ʻi ai haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga (vakai, 26.4.4). Ko e houʻeiki tangata ʻoku ʻosi taʻu 11 mo mei hoko honau taʻu 12 ʻi he lolotonga ʻo e taʻú, kuo pau ke nau maʻu foki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí.

Ko e kāingalotu kuo taʻu 21 pe motuʻa angé kuo pau ke ʻosi maʻu ʻenitaumeni pea ʻi ai mo haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá ke mamata ʻi he faʻahinga sila peheé.

Ko e kāingalotu ʻosi mali ʻoku taʻu siʻi hifo he taʻu 21 ʻoku ʻikai fie maʻu ke nau maʻu ʻenitaumeni ka nau toki mamata ʻi he faʻahinga sila peheé. Neongo ia, ka kuo pau ke ʻi ai haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga (vakai, 26.4.4).

ʻE lava ke fakamafaiʻi ʻe he palesiteni fakasiteikí ha kakai naʻe ʻikai papitaiso pe maʻu ʻenitaumeni koeʻuhí ko ha ngaahi faingataʻaʻia fakaeʻatamai, ke nau mamata ʻi he sila honau ngaahi tokoua pe tuofāfine moʻuí ki heʻenau mātuʻá. ʻE faitohi ʻa e palesiteni fakasiteikí ʻo fakahaaʻi ai kuo fakangofua ʻa e tokotahá ke ne mamata ʻi he silá. ‘Oku fakahā ʻa e tohi ko ‘ení ʻi he temipalé.